Bạn có thể đóng vai Galie

Những người thích có cảm giác mãnh liệt đôi khi thường dùng đến trò chơi giải trí hoàn toàn độc đáo, gọi là «chiếc đu ma». Ở Lêningrat cũng có chiếc đu như thế và đã được mô tả trong tuyển tập các trò chơi khoa học của Phêđo như sau:

«Chiếc đu được treo vào cái xà ngang vững chắc ởgiữa căn phòng cách nhà sàn một độ cao nhất định.

Sơ đồ cấu tạo «chiếc đu ma».

Người phục vụ nhấc tấm vào dùng để đi vào đu và khóa cửa lại. Chiếc đu từ từ bắt đầu đu đưa sau khi anh ta loan báo rằng bây giờ đã có thể đưa du khách đi du lịch trên không. Tiếp đến người phục vụ đi ra khỏi căn phòng hoặc làngồi vào phía sau đu, giống như người đánh xe ngựa ngồi vào chỗ của mình khi cho xe chạy.

Chiếc đu đu đưa mỗi lúc một thêm mạnh và biên độ mỗi lúc một lớn dần; hình như chiếc đu đã đạt đến độ cao của xà ngang, nhưng sau đó đã vượt quá và còn cao hơn nữa, và cuối cùng đã lật sang phía bên kia quay trọn cả vòng tròn! Chuyển động gia tăng trông thấy, nên mặc dù đã được báo cho biết trước, những người chơi đu vẫn cảm thấy ngợp và hoảng sợ; họ cảm thấy đầu bị chúc xuống dưới nên đã ghì chặt lấy lưng ghê để khỏi bị rơi.

Nhưng rồi biên độ đu bắt đầu giảm dần, chiếc đu không vượt qua xà ngang nữa và sau mấy giây đã đứng lại hoàn toàn.

Sự thật thì suốt trong thời gian thử nghiệm chiếc đu luôn luôn đứng yên tại chỗ, còn chính căn phòng đã quay xung quanh trục nằm ngang lướt qua khán giả nhờ có một cơ cấu quay rất đơn giản. Tất cả các loại đồ gỗ đều được đóng chặt vào sàn và vào tường; đèn điện chiếu sáng có chụp che cũng được bắt chặt vào bàn và dễ dàng quay qua quay lại. Người phục vụ mà ta cứ tưởng như là đã đẩy nhẹ cho đu quay, nhưng thực ra chỉ làm điệu bộ cho phù hợp với sự đu đưa nhẹ nhàng của căn phòng. Tất cả sự phối trí đó đã giúp cho sự dối trá thành công».

Sự bí ẩn của ảo ảnh, như bạn thấy đấy, thật là đơn giản đến buồn cười. Thế mà bây giờ khi các bạn đã biết chuyện «chiếc đu ma» là cái gì rồi, các bạn vẫn không tránh khỏi bị lừa dối. Sức mạnh của ảo ảnh là như thế đấy!

Bạn còn nhớbài thơ «Chuyển động» của Puskin không?

—  Không có chuyển động, nhà thông thái râu quai nón trả lời[1]

Còn nhà thông thái kia[2] im lặng, nhưng đứng ngồi không yên.

Mà chống lại mạnh hơn thì ông ta không thể,

Bởi hiểu được câu trả lời thật là không dễ,

Vì câu trả lời cầu kỳ nhưng được ca tụng ngợi khen. Song, thưa các ngài cho đến nay chuyện ngộ nghĩnh rốiren,

Một thí dụ khác đã làm tôi nhớ lại:

Chính Mặt Trời vẫn đi trên đầu ta ngày ngày nhẫn nại, Nhưng Galilê kiên gan, vẫn mãi mãi đúng cơ mà! Trong số những người chơi đu không hiểu bí ẩn ở chiếc đu,thì xét về một phương diện nào đây, bạn là Galilê — chỉ có ngược lại: Galilê đã chứng minh Mặt Trời và các vì sao là bất động, còn chúng ta, trái với hiển nhiên, chúng ta tự quay. Nhưng bạn lại chứng minh rằng chúng ta là bất động, còn tất cả căn phòng thì quay xung quanh chúng ta,rất có thể, bạn buộc phải trải qua cái sốphận bi đát của Galilê: người ta nhìn vào bạn như nhìn vào kẻ ngoan cốchống lại những điều hiển nhiên...

Cuộc tranh luận giữa tác giả và bạn đọc

Chứng minh cho sự đúng đắn của mình không phải là dễ, không hiểu ý bạn như thế nào? Hãy tưởng lượng, bạn đã đu ở «chiếc đu ma» và bây giờ bạn muốn nói cho những người chung quanh tin rằng họ đã bị lừa dối. Tác giả đề nghị bạn cùng tác giả tranh luận vấn đề này. Chúng ta hãy cùng ngồi vào «chiếc du ma» và chờ đến lúc chiếc đu bắt đầu lật sang bên kia quay trọn cả vòng, lúc đó chúng ta sẽ tranh luận xem cái gì quay: chiếc đu hay là tất cả căn phòng? Xin nhớ rằng trong thời gian tranh luận chúng ta không được ra khỏi đu; những gì cần thiết đều được chúng ta mang theo từ trước.

Bạn đọc. Làm sao lại có thể nghi ngờ về chuyện căn phòng quay và chúng ta đứng yên tại chỗ? Vì nếu quả thật chiếc đu của chúng ta bị lật ngược đáy lên trên thì tôi và ông đã phải chúc đầu xuống dưới và bị rơi ra khỏi đu rồi còn gì. Nhưng chúng ta đã không bị rơi. Nghĩa là, không phải chiếc đu quay, mà căn phòng quay.

Tác giả. Thếnhưng bạn còn nhớ nước đã không bị đổ ra ngoài khi quay nhanh cái xô, thậm chí cả ởvị trí lật ngược đáy xô (xem ởmục trước). Người đi xe đạp trên «đường vòng quỷ quái» (xem tiếp sau) cũng không bị rơi, thậm chí cả khi đi chúc đầu xuống dưới.

Bạn đọc. Nếu vậy thì phải tính gia tốc hướng tâm và chúng ta sẽ khẳng định được gia tốc đó có đủ để cho chúng ta không bị rơi ra khỏi chiếc đu hay không. Khi biết được khoảng cách từ chúng ta đến trục quay và số vòng quay trong một đơn vị thời gian, chúng ta dễ dàng xác định theo công thức...

Tác giả. Bạn đừng tính toán làm gì. Những người tổ chức «chiếc đu ma» khi biết về cuộc tranh luận của chúng ta, đã báo trước cho tôi biết số vòng quay sẽ hoàn toàn đủ, để mọi hiện tượng được giải thích tùy theo ý muốn của tôi. Do đó mà tính toán sẽ không giải quyết được vấn đề tranh luận của chúng ta.

Bạn đọc. Tuy vậy tôi vẫn không mất hy vọng thuyết phục được ông. Ông thầy đấy, nước ở cái cốc này không đổ ra sàn. Nhưng chắc ông lại vịn ngay vào thí nghiệm của cái xô quay. Thôi được: tay tôi giữ dây dọi, — quả dọi luôn luôn thòng xuống chân chúng ta, nghĩa là xuống dưới. Nếu như chúng ta quay còn căn phòng đứng yên, dây dọi vẫn luôn luôn thõng xuống sàn, nghĩa là sẽ chăng ra lúc thì sát đầu chúng ta, lúc thì lệch đi.

Tác giả. Bạn nhầm rồi: nếu như chúng ta quay với một vận tốc vừa phải thì dây dọi phải luôn luôn bị hất ra khỏi trục quay dọc theo bán kính; nghĩa là liền chân chúng ta như chúng ta đang trông thấy.

Đoạn kết của cuộc tranh luận giữa chúng ta

Bây giờ cho phép tác giả góp ý với bạn: làm thếnào để giành được phần thắng trong cuộc tranh luận này. Khi vào «chiếc đu ma» cần phải mang theo cái cân lòxo, đặt quả cân có trọng lượng 1 kG chẳng lụn vào đĩa cân và theo dõi chỉ số trên cân: chỉ sốnày luôn luôn là là 1 kG. Chính điều đó đã chứng minh sự bất động của chiếc đu.

Quá vậy, nếu như chúng ta cùng với cái cân là xo quay gần trục quay, thìtác động lên quả cân ngoài trọng lực ra còn có cả hiệu ứng ly tâm nữa. Hiệu ứng này sẽ làm tăng trọng lượng quả cân khi đi qua các điểm phía dưới của vòng quay, còn ởcác điểm phía trên thì trọng lượng của quảcân bị giảm xuống. Chúng ta phải nhận thấy quả cân lúc thì nặng lên, lúc thì hầu như không có trọng lượng. Nhưng nếu đã không nhận thấy được điều đó, thì có nghĩa là, căn phòng quay chứ không phải chúng ta.