Những nền văn minh ở châu Mỹ

Trong đó, các sao số 2 (sấm chớp), số 7 (con hươu), số 12 (cây xà phòng) và số 17 (động đất) được người Zapotec ưu tiên chọn làm ngày đầu năm thánh lịch vì cho rằng các sao này sẽ “gánh” hết “gánh nặng” cho cả năm. Mỗi người đều mang một tên sao riêng, ai sinh vào ngày nào của thánh lịch thì lấy tên sao ngày ấy.

Tôn giáo Zapotec theo tính đa thần giống như người Olmec trước đó. Người Zapotec đa phần là cư dân nông nghiệp nên rất coi trọng yếu tố mưa. Có lẽ vì thế hình ảnh thần mưa Ciciyo phổ biến hơn cả. Trong văn hóa của họ còn có nhiều vị thần khác nữa nhưng các di vật để lại quá ít để tìm hiểu thấu đáo.

Monte Alban lụi tàn vào thế kỷ thứ 8. Dân Zapotec bỏ di, người Mixtec lại đến, chia nhỏ thành bang Monte Alban và để lại trên đó nhiều di chỉ mộ táng và vật phẩm tôn giáo khác của mình

Chiến binh Teotihuacan

Thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên, kẻ thù của Teotihuacan là Cuicuilo sụp đổ, mở ra giai đoạn phát triển huy hoàng của văn minh thành thị Teotihuacan (nay thuộc bang México, nước Mexico). Có thể nói thành bang Teotihuacan từng là một trong những “triều đại” rực rỡ nhất trong lịch sử châu Mỹ cổ đại. 

      Theo thành tựu khảo cổ, Teotihuacan là một thành phố quy mô lớn, có diện tích hơn 20km vuông, được xây dựng ở trung tâm một thung lũng khá rộng và bằng phẳng. Từ trên cao nhìn xuống, Teotihuacan nổi rõ với trục đại lộ lớn gọi là Đại lộ Tử thần (Miccaotli) theo chiều bắc – nam chếch một góc 16 độ về nướng đông bắc, chia thành phố làm hai phần đối xứng đông – tây. Cuối đại lộ Tử thần về phía bắc là Kim tự tháp Mặt trăng, phía trước là một quảng trường lớn dùng làm nơi thực hiện các nghi lễ tôn giáo và sinh hoạt chính trị cộng đồng. Ở gần trung tâm thành phố là Kim tự tháp Mặt trời (kim thự tháp cao thứ 2 ở châu Mỹ: 60 m, sau Kim tự tháp Cholula cao 66m ở bang Pueble, Mexico). Các công trình dùng làm trụ sở các cơ quan làm việc, chợ búa, sân vận động, các công trình công cộng và nhà ở các công chức được xây dựng dọc theo Đại lộ Tử thần. Bao quanh trục đại lộ chính này là vô số phức hợp nhà thị dân được xây dựng với diện tích mỗi phức hợp khá rộng đủ chỗ cho nhiều người cùng ở. Tường các công trình nhà ở thường được làm bằng đá hoặc đất trộn, cửa vào hẹp dẫn vào một khoảng sân hẹp giữa nhà. Một số dãy nhà còn xây dựng mô hình kim tự tháp trước cửa với mục đích tôn giáo. Nhà vừa để ở, vừa làm xưởng sản xuất và buôn bán hàng hóa thủ công. 

      Cư dân thành bang Teotihuacan có nhiều nguồn gốc khác nhau, trong đó nhiều nhất là cư dân nói tiếng Nahuatl – tiền dân Aztec, bên cạnh là người Zapotec, Mixtec và Maya v.v.. Thành Teotihuacan phát triển thịnh vượng nhất vào khoảng thời kì thế kỷ thứ 2 đến thế kỷ thứ 5 sau Công nguyên. Dân số toàn thành phố ước khoảng 150.000 dân, lúc đông nhất có thể đạt đến 250.000 dân, bằng một thành phố cấp tỉnh ở nước ta hiện nay. Qua con số này, phần nào ta có thể hình dung được sự thịnh vượng và tầm ảnh hưởng của đô thị này. Teotihuacan được cho là thành phố lớn nhất châu Mỹ thời kì trước khi người châu Âu đến. Một bộ phận cư dân làm nghề buôn bán, bộ phận khác làm nghề nông. Ruộng nương của họ chỉ nằm sát cạnh thành phố trong thung lũng phì nhiêu này

Với quy mô dân số lớn đến như vậy, nhiều người sẽ nghĩ rằng Teotihuacan sẽ gặp khó khăn trong việc quy hoạch đô thị và cung cấp thực phẩm. Song những gì giới khảo cổ khai quật và nghiên cứu được cho thấy chính quyền thành phố Teotihuacan xưa là những nhà quy hoạch và nhà thống trị khá chuyên nghiệp. Qua bản đồ phác thảo thành phố có thể thấy các con đường nội thị được xây dựng theo lối bàn cờ, rất tiện lợi cho giao thông và vận chuyển hàng hóa, do vậy các phức hợp nhà ở đều là nhà mặt tiền. Có những lúc dân số thành phố tăng quá nhanh, chính quyền bắt buộc nhiều cư dân nông nghiệp đang sống trong nội ô phải di chuyển ra ngoại vi thành phố, vừa để giãn dân vừa tạo điều kiện để nông dân sản xuất nhiều lương thực hơn cho thành phố. Nguồn nước dùng trong ăn uống, sinh hoạt và tưới tiêu được lấy từ các dòng suối lớn chảy từ những ngọn núi xung quanh xuống đều đặn và phong phú, đủ để nuôi sống toàn bộ cư dân thành phô. Ngoài nguồn lương thực, thực phẩm cung cấp tại chỗ, Teotihuacan còn được bổ sung từ nhiều địa phương nội thuộc khác hay từ các lãnh thổ lân cận thông qua trao đổi, buôn bán. Nhiều bằng chứng khảo cổ cho thấy sản phẩm do Teotihuacan làm ra được buôn bán đến tận vùng Guatemala, Honduras ở gần lục địa Nam Mỹ. 

Nữ thần sinh sôi

  Lư hương tế thần – mô típ biểu tượng của Teotihuacan

Sức ảnh hưởng về kinh tế và chính trị của thành bang Teotihuacan thời kì bấy giờ là rất lớn. Theo kết quả nghiên cứu, Teotihuacan giữ quan hệ đối ngoại theo hướng chủ động, theo đó có ba vành đai ảnh hưởng: (1) làm chủ toàn bộ vùng cao nguyên trung Mexico, có quan hệ thống trị chặt chẽ với các thị tứ, làng mạc trong toàn vùng; (2) phủ mạng lưới thương mại và qua thương mại áp đặt ảnh hưởng chính trị với hầu hết các vùng đất trọng yếu ở Trung Mỹ; (3) phạm vi ảnh hưởng về tôn giáo, tư tưởng, văn hóa Teotihuacan rộng lớn hơn cả phạm vi thương mại. Mặc dù văn minh Teotihuacan không để lại bất kì văn tịch nào, song qua các ghi chép của người Maya về sau cho thấy sức ảnh hưởng chính trị của Teotihuacan thời kì ấy có dấu hiệu của một đế quốc trung tâm. Chẳng hạn, những khối chữ viết tượng hình tìm thấy ở thành Tikal thuộc văn minh Maya có kể về chuyến đi sứ của một số quan chức Teotihuacan có một số chi tiết cho thấy Teotihuacan có vai trò quan trọng trong việc xây dựng một triều đại Maya mới ở Tikal. Các di vật khảo cổ cũng cho thấy thành bang Copan lân cận cũng chịu sự chi phối mạnh mẽ từ thành bang này.

Teotihuacan xây dựng một lực lượng quân đội hùng mạnh, trấn giữ toàn bộ vùng cao nguyên trung Mexico, tiến hành gom dân cư sống rải rác tập trung thành các làng, thị tứ nhỏ để dễ bề quản lý và bắt buộc lao động tạo ra của cải vật chất. Nhiều thị tứ được xây dựng theo phong cách thành phố Teotihuacan, cũng có trục đại lộ, có quảng trường và đài tế thần.

Bản đồ trung tâm Teotihuacan phục chế

Teotihuacan là một thành bang tôn giáo, trong đó vai trò của thầy tu là rất lớn. Theo niềm tin Aztec, thầy tu là người có quyền lực siêu nhiên, có thể giao tiếp với thần thánh và vạn vật nên sẽ là người chuyển tải thông điệp của thần thánh đến muôn dân và những mong ước của môn dân đến thánh thần. Mọi người kể cả tầng lớp thống trị và thần dân đều tôn trọng thầy tu, thành kính tuân theo các quy định về nghi lễ, tôn giáo. Những người có quyền lực trong xã hội thường chọn các vị trí xây nhà ở gần các khu vực tôn giáo với hy vọng được thần thánh chở che. Tôn giáo Teotihuacan mang tính đa thần, trong đó quan trọng nhất là Thần Mẹ đất phồn sinh, rồng Quetzacoatl (rắn thần có lông vũ) và thần Mưa. Mỗi một vị thần đều được cho là mang lại những điều kiện cấp thiết nhất cho sự hình thành, tồn tại và phát triển của bản thân dân tộc, của cả loài người, của vạn vật và của vũ trụ. Theo niềm tin của họ, sự sống bắt đầu từ các hang động bên dưới Kim tự tháp Mặt trời, nơi mặt trời, mặt trăng, con người và vạn vật chui ra từ đó. Vào các dịp trọng đại như mừng thu hoạch, mừng chiến thắng v.v., thành Teotihuacan tiến hành lễ hiến tế nhân mạng cho thần linh. Nạn nhân thường là tù binh bắt được ở các thành bang không chịu quy phục. Hiến tế nhân mạng vừa mang ý nghĩa tôn giáo vừa mang ý nghĩa chính trị – thị uy. Người Teotihuacan tin vào cuộc sống sau cái chết, do vậy trong phong tục tang ma có tục đặt vàng, ngọc vào miệng người chết với hy vọng họ sẽ có cuộc sống sung túc ở những giai đoạn sau cái chết.  Kho tàng văn học truyền miệng Teotihuacan rất phong phú, chủ yếu là thần thoại gắn với tôn giáo, nội dung chủ yếu kể về sự hình thành vũ trụ, con người và vạn vật, sức mạnh phồn sinh siêu nhiên của Mẹ đất và sự dũng mãnh của các vị anh hùng.

Với những gì đã thể hiện, Teotihuacan xứng đáng là một di sản văn hóa thế giới để con người từ khắp năm châu chiêm ngưỡng, tìm hiểu. 

Đại lộ tử thần ở Teotihuacan

Văn minh Toltec

Đầu thế kỷ 8, thành bang Teotihuacan bị các bộ lạc phía bắc tràn xuống và chinh phục, từ đó mất dần ảnh hưởng và lụi tàn. Trong suốt 200 năm sau đó, thung lũng Oaxaca rời rạc, phân tán. Vào khoảng năm 950, thành Tula bắt đầu nổi lên và chinh phục gần như toàn bộ vùng Trung Mỹ, từ bắc cao nguyên Mexico đến tận Guatemala và bán đảo Yucatan. Chủ nhân thành Tula là người Toltec rất hiếu chiến. Có ý kiến cho rằng họ là hậu duệ của những bộ lạc từng tiêu diệt thành Teotihuacan và một phần cư dân Teotihuacan nhập vào. Lãnh đạo cộng đồng Toltec là một vì vua – chiến binh, người được cho là có quyền năng siêu nhiên trong mắt cư dân. Các đế chế Toltec được xây dựng và củng cố bằng quyền lực quân sự và chiến tranh chinh phục.

Người Toltec được cho là những người tiếp thu phong cách văn hóa Teotihuacan trung thành. Họ mang đến Tula các yếu tố tôn giáo, kiến trúc và cấu trúc xã hội của thành bang Teotihuacan để xây dựng quốc gia của mình. Hiện tại giới khoa học chưa thống nhất về nguồn gốc thật sự của người Toltec. “Toltec” có nghĩa là “nghệ nhân”,“thợ thủ công” trong ngôn ngữ Nahual. Có thể Toltec là tộc danh dùng để gọi những nhóm bộ lạc mang đậm ảnh hưởng của phong cách Teotihuacan thời kì hưng thịnh của thành bang Tula.

Tula từng là thủ đô của đế quốc Toltec suốt hai thế kỷ. Người Toltec ví thành Tula như một vùng đất thiêng liêng – “thành Tollan” (vùng đất lau sậy) trong truyền thuyết, nơi thần Quetzalcoatl ngự trị trong ký ức cư dân Toltec. Người Aztec về sau cũng tự nhận mình là con cháu cư dân thành Tula – Tollan này. Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng Teotihuacan huy hoàng năm nào mới là thành Tollan. Theo kết quả nghiên cứu, Tollan được hiểu là “thủ đô”, do vậy người Toltec gọi thủ đô Tula là thành Tollan cũng có lý của họ. Dân số Tula lúc đông nhất có thể đạt đến 30.000 người, biến Tula trở thành thành phố lớn nhất vùng Trung Mỹ vào thế kỷ 11.

Với một lực lượng thiên về sức mạnh quân sự, văn hóa Toltec không đạt đến mức huy hoàng như thành bang Teotihuacan mà họ đã tiêu diệt.

Người Toltec hiếu chiến vốn mang tộc danh là “nghệ nhân” nhưng những công trình kiến trúc mà họ để lại thì không mang tính nghệ thuật cao. Kiến trúc thành Tula gồ ghề, thô to và thiếu nét thẩm mỹ. Trung tâm Tula là một quảng trường lớn, xung quanh xây nhiều đài cao, đền thần và nhiều bức tường có chạm khắc hình rồng thần Quetzalcoatl – thần tối cao, tượng Chacmool và nhiều cột tượng người chiến binh. Nhìn chung, Tula thể hiện một sắc màu quân sự hơn là một trung tâm dân sự. Thành bị tàn phá vào khoảng 1168-1179, từ đó trọng tâm văn minh chuyển về bán đảo Yucatan ở phía nam. Tại Yucatan, văn hóa Toltec dung hòa với văn hóa Maya hình thành nên trung tâm Chichen Itza. Về sau, Chichen Itza trở thành một trong những trung tâm văn minh lớn nhất của người Maya.

Tín ngưỡng Toltec mang tính nhị nguyên. Trong thần phả Toltec có hai vị thần tối thượng: (1) rồng Quetzalcoatl và (2) kẻ thù – thần Tezcatlipoca, thần chiến tranh. Thực chất, thần Quetzalcoatl vốn đã xuất hiện trong văn hóa nhiều lớp văn minh trước đó song mãi đến thời văn minh Toltec thì Quetzalcoatl mới được khoác lên sức mạnh tột đỉnh và tạo ra thêm kẻ thù Tezcatlipoca. Vị vua nổi tiếng nhất của đế quốc Toltec là Ce Acatl Topiltzin được cho là hiện thân của thần Quetzalcoatl nên được gọi là “Topiltzin Quetzalcoatl đại đế”. Theo truyền thuyết Toltec (và Aztec về sau), chính những kẻ đi theo Tezcatlipoca bằng thủ đoạn đã đẩy vua Topiltzin và thần dân của Quetzalcoatl trường chinh về phía nam gây chiến với người Maya và làm chủ thành Chichen Itza. Những kẻ lợi dụng đã chiếm thành Tula cho riêng mình. Topiltzin Quetzalcoatl đại đế lúc nam chinh có thề rằng vào năm linh thiêng theo tuổi của mình sẽ trở lại thành Tula từ phía đông để trả thù những kẻ chiếm đoạt. Câu chuyện này được người Aztec về sau truyền miệng, và đến khi người Tây Ban Nha từ phía đông đến chinh phục Trung Mỹ, họ cứ ngỡ rằng đó chính là sự trở lại của Topiltzin Quetzalcoatl đại đế.
Tư tưởng Toltec cổ đại cũng mang tính nhị nguyên. Người Toltec để lại cho hậu thế hệ thống các bộ sấm truyền rất thần bí. Ngày nay người ta tìm được 33 bộ thẻ sấm còn sót lại. Theo niềm tin Toltec, lời sấm truyền sẽ chỉ ra ánh sáng và bóng tối của linh hồn mỗi con người. Ánh sáng là phần thực tế hữu hình (Tonal) mà con người nắm bắt được, còn phần bóng tối là những khối kiến thức, năng lực vô hình (Nagual) chỉ tồn tại trong trí óc mà thôi. Hệ thống sấm truyền này có ảnh hưởng quan trọng đến đời sống tinh thần của người Toltec.

Một thành tựu văn hóa khác của người Toltec là trò chơi bóng nhựa kiểu Trung Mỹ cổ. Trò chơi này được thực hiện trên một mặt sân lát đá rộng với một quả bóng bằng cao su. Ban đầu trò chơi là một lễ tục quan trọng được tiến hành vào dịp lễ tế thần hay ăn mừng chiến thắng. Những kẻ thua trận trong trò chơi sẽ bị hiến tế cho thần linh. Về sau, trò chơi được mở rộng ra dân chúng và trở thành trò tiêu khiển quan trọng. Di chỉ thành cổ Tula hiện tại còn lưu lại nhiều dấu vết của nhiều sân bóng thời kì hưng thịnh của văn minh Toltec.

Như một quy luật của lịch sử Trung Mỹ cổ đại, sau một thời gian hưng thịnh, văn minh Toltec phai nh