Đặc điểm sinh sản ở trâu bò

Trâu bò là động vật đơn thai, mỗi lần chỉ đẻ một con, rất ít khi đẻ sinh đôi (chỉ khoảng 3% ở trâu và 5% ở bò đẻ sinh đôi). Trong điều kiện nuôi dưỡng bình thường bò cái đẻ năm một, còn trâu cái thì 14 tháng đẻ một lứa.

Sự thành thục sinh dục và tuổi đẻ lứa đầu

Thành thục sinh dục là thời điểm trâu bò có các biểu hiện hoạt động sinh dục, có thể bắt đầu đưa vào sinh sản. Trong thực tế, ở gia súc nhai lại, sự thành thục tính dục xuất hiện sớm hơn rất nhiều trước khi kết thúc phát triển cơ thể.

Tuổi xuất hiện thành thục tính dục ở trâu bò phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó quan trọng nhất là: giống gia súc, mức dinh dưỡng, khí hậu và mùa mà bê, nghé sinh ra, phương thức quản lý hệ thống chăn nuôi.

Sự xuất hiện thành thục tính dục và việc đưa gia súc cái vào sinh sản sớm hay muộn ảnh hưởng đến tuổi đẻ lứa đầu của chúng. Để không làm tổn hại đến cơ thể gia súc cái, chỉ nên tiến hành phối giống sau khi xuất hiện bốn pha: pha động dục, pha sau động dục, pha yên tĩnh và pha tiền động dục. Trong các pha này, pha động dục là pha có ý nghĩa quan trọng nhất, với độ dài khoảng từ 15 đến 18 giờ. Rụng trứng xảy ra khoảng 12 giờ sau khi kết thúc thời gian động dục, hoặc trung bình khoảng 30 giờ sau khi bắt đầu động dục. Đó là thời kỳ duy nhất trong chu kỳ động dục mà con cái có khả năng thụ thai.

Các dấu hiệu biểu hiện ra bên ngoài của động dục rất thay đổi. Trâu cái thường động dục thầm lặng và các biểu hiện động dục thường không rõ ràng, khó phát hiện hơn so với bò cái.

Ở bò cái, khi thả tự do thì dễ dàng quan sát các dấu hiệu động dục. Chính vì vậy, khi xây dựng chuồng trại nên dự kiến một nơi, một khoảng trống để thả gia súc trong một vài giờ mỗi ngày. Cũng có thể thả gia súc ra bãi chăn để quan sát các dấu hiệu động dục.

Về mặt thể chất, quan sát thấy:

– Âm hộ sưng và ẩm ướt, niêm mạc đường sinh dục sung huyết và không dính.

– Từ cổ tử cung chảy ra dịch trong suốt và dẻo. Có thể thấy dịch 1 – 2 ngày trước khi động dục thực sự.

– Lông ở phần mông xù lên.

– Thấy các vết dịch khô xung quanh âm hộ và cuống đuôi.

– Có các vết máu xung quanh âm hộ: các vết máu này thường thấy 2 ngày sau khi động dục. Có thể dựa vào dấu hiệu này để xác định giai đoạn của lần đông dục cuối cùng và để dự kiến cho các lần động dục tiếp theo.

Thực tế là các gia súc động dục thường mẫn cảm, người ta có thể thấy các dấu vết giầy xéo trong chuồng, các dấu vết trên phần hông con vật do nhẩy lên nhau.

Tuỳ theo mức độ tự do để thực hiện các hoạt động, thấy gia súc có những hành vi sau đây:

– Gia súc bồn chồn, mẫn cảm, hay chú ý đến sự xuất hiện của người hay của gia súc khác.

– Kêu rống, đặc biệt là vào ban đêm.

– Nếu quan sát vào ban đêm, thấy gia súc ở tư thế đứng trong khi những con khác nằm.

– Gối đầu lên phần hông của những con khác.

– Nhảy lên những con gia súc khác trước khi bắt đầu động đục.

– Đứng yên khi có một gia súc khác nhảy lên.

-Ưỡn lưng, hành động này đôi khi có thể có khi sờ vào phần dưới của âm hộ.

– Liếm và húc đầu lên những con khác.

– Hít và ngửi cơ quan sinh dục (hành vi đặc trưng như con đực).

– Ăn kém ngon miệng và sản lượng sữa có thể giảm.

Chỉ tiêu duy nhất chắc chắn 100% động dục là phản xạ đứng yên của gia súc động dục khi bị con gia súc khác nhảy lên. Một con bò cái nhảy lên một con bò cái khác thường là dấu hiệu nó sắp động dục hoặc động dục đã trôi qua một vài ngày. Điều cũng có thể xảy ra là những gia súc đang có chửa cũng thể hiện dấu hiệu động dục, tuy nhiên khi bị những con khác nhảy lên thì chúng không có phản xạ đứng yên (khoảng 5 – 6 % trâu cái và bò sữa đang chửa có biểu hiện động dục với những hành vi liên quan, nhưng không xảy ra rụng trứng).

Năng lực của con người có tầm quan trọng đặc biệt trong vấn đề phát hiện động dục và điều khỉển quá trình sinh sản ở trâu bò. Cần phải ý thức rằng, phát hiện động dục là một công việc có chương trình và chính xác chứ không phải là những quan sát ngẫu nhiên. Để bảo đảm cho công việc này chính xác và hiệu quả, cần phải nắm được các biểu hiện và dấu hiệu động dục ở gia súc cái, đồng thời cần có một cuốn sổ ghi chép và theo dõi động dục, cũng như diễn biến quá trình sinh sản của từng con trâu bò cái. Nội dung ghi chép trong sổ này rất quý giá. Nó cho phép biết rõ những gia súc nào sẽ động dục và chúng cần được quan sát chu đáo.

Để phát hiện động dục tốt đòi hỏi phải quan sát ba lần (sáng, trưa và tối) trong một ngày, độ dài mỗi lần quan sát phụ thuộc vào số lượng gia súc trong đàn. Tốt nhất là quan sát vào sáng sớm và chiều tối. Ở các nước nhiệt đới như nước ta, phát hiện động dục vào buổi chiều tối đặc biệt quan trọng. Bởi vì trong thời gian ban ngày, do trời nóng, hoạt động tự phát của các gia súc giảm tới mức tối thiểu.

Ngoài việc dựa vào hệ thống sổ sách theo dõi, quan sát những biến đổi hành vi và thể chất của gia súc cái, có thể sử dụng những biện pháp hỗ trợ phát hiện động dục (đặc biệt quan trọng ở trâu) sau đây:

Biện pháp dùng trâu bò đực thí tình

Khi trâu bò cái động dục, nó tiết ra mùi đặc biệt, kích thích và hấp dẫn những con trâu bò đực. Lợi dụng đặc tính này người ta sử dụng một số trâu bò đực như những “vật thí tình”. Tức là sử dụng trâu bò đực đã bị cắt ống dẫn tinh; bị làm lệch dương vật hay bị cắt dương vật để phát hiện động dục. Cũng có thể sử dụng một trâu bò đực chưa qua phẫu thuật nhưng phải mặc cho nó một tạp dề để nó không thể phối tinh được.

Dùng làm “trâu bò đực thí tình ” phải chọn những con đực cà, trẻ, khoẻ, hăng, không bệnh tật. Trong trường hợp chăn nuôi theo quy mô trang trại, với đàn gia súc lớn có thể lắp thêm dụng cụ đánh dấu vào dưới ngực hoặc dưới cằm những con trâu bò đực này để chúng để lại dấu vết màu trên các gia súc mà chúng đã nhảy lên.

Phương pháp này tốt, tin cậy và cho hiệu quả cao. Tuy nhiên, nếu sử dụng lâu dài theo cách này, trâu bò đực sẽ chán và mất dần phản xạ nhảy, phóng tinh, mặt khác nó có thể là nguyên nhân làm lây truyền bệnh tật trong đàn.

Biện pháp sờ nắn qua trực tràng

Sờ nắn qua trực tràng để gián tiếp khám cơ quan sinh dục cũng là biện pháp hỗ trợ phát hiện động dục. Nó cho phép phân biệt động dục giả với động dục thật. Khi sờ qua trực tràng nếu thấy tử cung to hơn bình thường, sừng tử cung cong, trương lực tăng, có dịch chảy ra… thì chứng tỏ trâu bò cái đang động dục. Những người có nhiều kinh nghiệm khám, có thể sờ thấy các bao nang trên buồng trứng và càng khẳng định chắc chắn trâu bò cái động dục.

Phương pháp này đơn giản, ít tốn kém, bảo đảm độ chính xác cao. Tuy nhiên chỉ những người có chuyên môn và kinh nghiệm mới có thể áp dụng được.

Thời gian mang thai và biện pháp rút ngắn khoảng cách lứa đẻ

Độ dài thời gian mang thai của bò trung bình là 285 ngày (9,5 tháng), còn của trâu dài hơn, trung bình 330 ngày (11 tháng).

Để có nhiều sản phẩm chăn nuôi (có nhiều bê, nghé; có nhiều sữa, thịt… và nâng cao năng suất, hiệu quả chăn nuôi, cần phải làm sao cho trâu bò cái, trong cả quãng đời của chúng, đẻ càng nhiều càng tốt, tức là làm sao phải rút ngắn khoảng cách giữa các lứa đẻ. Như ta biết độ dài thời gian mang thai là một hằng số sinh lý và không thể rút ngắn được (thực tế là có thể rút ngắn, nhưng không đáng kể). Muốn rút ngắn khoảng cách lứa đẻ, ta phải tuân thủ và áp dụng những quy trình chăn nuôi hợp lý hoặc phải tác động để rút ngắn giai đoạn từ khi đẻ đến khi phối giống có chửa xuống còn khoảng 2 – 3 tháng (trong điều kiện hình thường, khoảng 40 – 60 ngày sau khi đẻ, trâu bò cái động đục trở lại), để làm sao bò cái đẻ năm một và trâu cái có khoảng cách lứa đẻ 14 tháng.

Trong thực tế, do nhiều nguyên nhân (giống, chế độ chăm sóc nuôi dưỡng, mục đích sử dụng, bệnh tật….), khoảng cách lứa đẻ thường dài hơn, khoảng 390 – 420 ngày ở bò và 480 – 550 ngày ở trâu. Để khắc phục tình trạng này, cần chú ý đến những vấn đề sau đây:

+ Vào giai đoạn cạn sữa và ngay sau khi đẻ, nuôi dưỡng bò cái và trâu cái hợp lý, phù hợp với nhu cầu của gia súc.

+ Chuẩn bị và chăm sóc chu đáo bò cái, trâu cái vào lúc đẻ (chuồng đẻ phải sạch sẽ, bảo đảm các điều kiên vệ sinh và hộ lý tốt).

+ Trong trường hợp đẻ khó, sát nhau hoặc bị viêm nhiễm đường sinh dục, cần can thiệp và điều trị kịp thời, tích cực để sớm phuc hồi chức năng sinh sản.

+ Chọn lựa và sử dụng bò đực giống, trâu đực giống tốt để phối cho bò cái, trâu cái động dục. Trong trường hợp thụ tinh nhân tạo thì phải sử dụng loại tinh chất lượng tốt, áp dụng đúng đắn kỹ thuật thụ tinh nhân tạo, đặc biệt là phải xác định và phối tinh vào thời điểm thích hợp nhất.

+ Sau khi đẻ 40 – 60 ngày mà không thấy trâu bò cái động dục trở lại, cần tiến hành kiểm tra cơ quan sinh dục bằng sờ khám qua trực tràng và khi cần thiết, sử dụng các kích dục tố để gây động đục cho trâu bò cái, rút ngắn khoảng thời gian từ khi đẻ đến khi động dục và phối giống. Cụ thể:

– Dùng huyết thanh ngựa chửa hoặc gravohocmôn, liều lượng 15 đơn vị chuột/kg thể trọng cho những con trâu bò cái có buồng trứng teo nhỏ. (Những con có buồng trứng bình thường có thể gây dộng dục bằng việc tiêm các kích dục tố này với liều 10 đvc/kg thể trọng).

– Những con có thể vàng trên buồng trứng: tiêm prostaglandin (PG F2a) với liều 2ml/con.

Nhìn chung, việc sử dụng các kích dục tố này đều cho kết quả rất tốt, chỉ 3 – 4 ngày sau khi tiêm hầu hết số gia súc cái đều động dục, tỷ lệ thụ thai sau lần phối đầu đạt từ 50 – 60%.

Tổ chức phối giống để nâng cao năng suất sinh sản của trâu bò

Bố trí tỷ lệ đực, cái hợp lý và bảo đảm chế độ nuôi dưỡng, chăm sóc tốt đực giống:

Biện pháp này thường áp dụng cho trường hợp chăn nuôi trâu bò đàn, đặc biệt là ở những vùng đồi núi, những nơi có đồng bãi chăn thả (xem thêm phần ).

Nói chung, nên bố trí tỷ lệ 1 con đực phụ trách 40 – 50 con cái và thời gian sử dụng hiệu quả nhất khoảng 4 – 5 năm. Những con đực giống phải được chọn lọc kỹ lưỡng, bởi vì nó chẳng những ảnh hưởng đến kết quả thụ thai mà cả chất lượng, tính năng sản xuất của thế hệ sau này. Trâu bò cái thường động dục theo mùa, tập trung vào mùa xuân và mùa thu. Chính vì vậy, cần chú ý bồi dưỡng, chăm sóc tốt cho những con đực giống vào các thời kỳ này trong năm.

Áp dụng thụ tinh nhân tạo

Thụ tinh nhân tạo được hiểu là đưa tinh dịch của con đực vào đường sinh dục của con cái bằng các dụng cụ. Thụ tinh nhân tạo có những lợi ích sau đây:

– Giúp khai thác tối đa tiềm năng di truyền của những trâu bò đực giống quý, từ một con đực có thể thu được số lượng lớn thế hệ con với các tính năng sản xuất cao và chất lượng tốt.

– Thụ tinh nhân tạo có lợi ích kinh tế rất lớn do từ một con trâu bò đực có thể phối tinh cho hàng nghìn trâu bò cái, kết quả là không cần phải giữ lại và nuôi nhiều trâu bò đực trong trại và không còn phải tốn kém trong việc vận chuyển gia súc cái đến chỗ có gia súc đực.

– Thụ tinh nhân tạo khắc phục được sự chênh lệch tầm vóc giữa cơ thể đực và cơ thể cái khi truyền giống.

– Thụ tinh nhân tạo là yếu tố cơ bản giúp thanh toán một số bệnh có thể truyền qua đường sinh dục.

Nhờ những thành tựu của khoa học, công nghệ, hiện nay trong thụ tinh nhân tạo cho trâu bò thường sử dụng tinh đông lạnh mà không dùng tinh tươi nữa. Tinh được đông lạnh trong các cọng chất dẻo (thường gọi là tinh cọng rạ) hoặc dưới dạng viên tinh.

Điều quan trọng trong thụ tinh nhân tạo là tất cả các thao tác chuẩn bị phải được tiến hành trong bóng râm và tránh tia nắng mặt trời chiếu trực tiếp vào tinh; phải tiến hành phối tinh trong bầu không khí yên tĩnh, không gây tác động thô bạo cho gia súc cái. Đặc biệt, cần xác định chính xác thời điểm phối tinh thích hợp. Ở trâu bò cái, rụng trứng xảy ra khoảng 12 giờ sau khi kết thúc động dục (hoặc khoảng 30 giờ kể từ khi bắt đầu động dục). Như vậy, thời điểm phối tinh thích hợp nhất là vào nửa thứ hai của thời gian động dục. Trong thực tế sản xuất, như một nguyên tắc chung, người ta tiến hành quan sát các dấu hiệu động dục 2 lần trong một ngày. Những con trâu bò cái thấy động dục vào buổi sáng thì phối vào lúc chiều tối, còn những con thấy có biểu hiện động dục vào buổi tối thì phối vào sáng ngày hôm sau.

Cũng có thể áp dụng một quy tắc khác, đó là phối cho trâu bò cái 8 – 24 giờ, sau khi thấy chúng có dấu hiệu động dục đầu tiên.

Tuỳ theo chất lượng của tinh dịch, có thể tiến hành phối lần thứ hai, 12 giờ sau lần phối thứ nhất. Nhưng cần phải lưu ý là phối loại tinh của cùng một con trâu bò đực.

Phối tinh lần đầu tiên cho trâu bò cái trong vòng 60 ngày sau khi đẻ ít có cơ hội thành công. Lần phối đầu tiên sau khi đẻ cho kết quả tốt nhất là giữa 3 và 4 tháng. Về mặt kỹ thuật, có thể định hướng phối ngay cho trâu bò cái động dục lần đầu sau khi đẻ, nếu như trong lúc đẻ và thời kỳ sau đẻ diễn ra bình thường. Nhưng cần nhớ là trong trường hợp này, số lần phối cho 1 lần có chửa sẽ tăng lên