Congo – những trang lịch sử

PGS.TS Cao Văn Liên

Học viện Báo chí Tuyên truyền

1. Cộng hòa Dân chủ Congo

Cộng hòa dân chủ Congo còn được gọi là nhà nước tự do Congo, Congo thuộc Bỉ, Congo –Leopoldville hay Congo Kinshasa vì thủ đô là Kinshasa, hay Zaire. Cộng hòa dân chủ Congo nằm ở miền Trung châu Phi, giáp Congo Brazavile (Cộng hòa Congo) ở phía Tây, Cộng hòa Trung Phi và Nam Sudan ở phía Bắc, Uganda, Rwanda, Burundi, Tanzania ở phía Đông, Zambia và Angola ở phía Nam và Đại Tây Dương. Cộng hòa dân chủ Congo là nước lớn thứ hai ở châu Phi với diện tích 2.345.000 km², dân số 52 triệu người, trong đó có khoảng 14 triệu người Bantu và tộc người Pygmy thuộc Đại chủng Negroít, bên cạnh đó còn có người Luba, Mongo, Congo, Hamitich, Sudan, và một số người châu Âu. Ngôn ngữ chính là tiếng Pháp, còn có 400 ngôn ngữ địa phương. Về cơ cấu tôn giáo trong xã hội có 48% cư dân theo đạo Thiên chúa, 30% theo đạo Tin Lành, còn lại theo tôn giáo dân gian vạn vật hữu  linh. Dân cư tập trung nhiều ở nông thôn, hiện nay 55,8% cư dân sống ở nông thôn, 44,2 % cư dân đô thị. Thủ đô Kinshasa khoảng 5.000.000 người. Nông nghiệp là trụ cột của nền kinh tế Congo. Tổng sản phẩm quốc dân (GDP) đạt 5.584 triệu USD, thu nhập bình quân đầu người 300 USD (2011). Đồng Franc CFA là đơn vị tiền tệ của nước CHDC Congo.

Hiện nay, cơ cấu lãnh thổ Cộng hòa dân chủ Congo là cơ cấu lãnh thổ đơn nhất gồm 10 tỉnh và một thành phố trực thuộc trung ương. Tỉnh chia thành các huyện và huyện chia thành các vùng lãnh thổ (các tỉnh gồm Bandundu, Bas-Congo, Esquateur,Kasai-Occidental, Kasai-Oriental, Katanga, Kinshasa (thành phố), Maniema, Bắc kivu, Orientale, Nam kivu). Chế độ chính trị của nước này là đa đảng. Cộng hòa dân chủ Congo là thành viên của Liên hợp quốc, Liên minh châu Phi, Cộng đồng Pháp ngữ…Quốc khánh của nước Cộng hòa Dân chủ Congo ngày 30/6/1960. Cộng hòa dân chủ Congo quan hệ ngoại giao với Việt Nam cấp Đại sứ 13/4/1961¹.

Châu Phi nói chung và Cộng hòa dân chủ Congo là một trong những cái nôi của loài người, tức là nơi cách ngày nay hàng triệu năm có một loài vượn đặc biệt chuyển biến thành người. Cộng hòa dân chủ Congo  trải qua quá trình lâu dài hình thái kinh tế xã hội nguyên thủy với những cộng đồng người thị tộc, bộ lạc và liên minh bộ lạc. Vào thế kỷ XIV-XV trên đất Congo Kinshasa xuất hiện hai vương quốc của người Bantu và Kuba. Đó là vương quốc Congo được thành lập trên phần lãnh thổ phía bắc Angola hiện nay, bên vùng cửa sông Congo. Vương quốc của người Luba được thành lập từ thế kỷ XVI-XVII trong vùng cao nguyên Katanga, bao gồm một phần của vùng Kasai. Các vương quốc này đã gây chiến tranh với nhau để tranh dành quyền lực, đất đai, khiến cho Congo ngày càng suy tàn kiệt quệ.

Trong quá trình thực dân thăm dò và xâm lược châu Phi, thế kỷ XV người Bồ Đào Nha đã đặt chân tới châu lục này. Năm 1482 nhà hàng hải Bồ Đào Nha, Điôgô Camđe đã đến Congo. Tiếp theo các nhà thám hiểm Bồ Đào Nha đã lập ra các địa điểm giao thương ở Congo để buôn bán, đặc biệt là việc bắt người da đen khỏe mạnh bán sang châu Mỹ làm nô lệ khai thác mỏ vàng mỏ bạc, lao động ở các đồn điền. Suốt ba thế kỷ (từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX), các cường quốc châu Ấu đã bắt tới 40 triệu người châu Phi đưa sang châu Mỹ, những người bị bắt đi là những thanh niên nam nữ, những tinh hoa của châu Phi. Nghề buôn người này đã làm châu Phi suy kiệt. Chiến tranh và nạn săn bắt người đã làm Congo xơ xác, điêu tàn.

Sau khi Bồ Đào Nha suy yếu, thực dân Bỉ nhòm ngó Congo. Năm 1885, Congo bị biến thành thuộc địa của vua Bỉ Leopon II với tên gọi Nhà nước Congo tự do, là tài sản riêng của cá nhân vua Bỉ. Leopon đã thâu tóm một gia tài khổng lồ từ ngà voi và cao su do sự bóc lột nhân dân Congo. Năm 1908, Congo trở thành thuộc địa của Bỉ. Cũng như các thuộc địa của các nước khác, sự thống trị của Bỉ ở Congo cũng chẳng kém phần tàn khốc. Bỉ giữ độc quyền vơ vét sản xuất cao su ở đây. Hàng năm mỗi người dân Congo phải nộp một số lượng cao su nhất định, nếu không sẽ bị trừng phạt nặng. Những người Congo bị cấm bán cao su ra ngoài. Các làng không nộp cao su, Bỉ đưa quân đội tới càn quét đàn áp. Họ bị quân đội ăn thịt hoặc bị đưa ra hành hình. Congo có nguy cơ tuyệt chủng. Khi Bỉ mới xâm lược dân số Congo khoảng 20 triệu người, đến đầu thế kỷ XX  dân số chỉ còn khoảng 10 triệu người². Bỉ đã xây dựng đường sắt để chuyên chở sản phẩm khai thác từ hầm mỏ và các đồn điền về chính quốc. Cư dân thành thị, công nhân ra đời và phát triển làm xuất hiện các phong trào dân tộc chủ nghĩa. Sự thống trị và bóc lột tàn bạo của Bỉ đã làm cho nhân dân Congo căm thù và liên tục đấu tranh chống lại, nhất là ở miền Nam, nhưng những cuộc đấu tranh đã bị Bỉ đàn áp. Pháp cũng đã chiếm được một phần lưu vực sông Congo-dọc hữu ngạn sông này và chi nhánh của nó là sông Ubangia.

Đại chiến thế giới thứ hai (1939-1945) kết thúc mở ra một giai đoạn mới cho cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc thuộc địa Á-Phi. Như một phản ứng dây chuyền, phong trào từ châu Á lan sang châu Phi thành một cơn bão táp. Ở Bắc Phi phong trào bùng nổ sớm nhất và mạnh mẽ. Những năm 1950 của thế kỷ XX, Bắc Phi đã giành được độc lập. Ở Tây Phi, phong trào lên mạnh từ những năm 1970s. Từ năm 1957 đến năm 1960 hầu hết các nước Tây Phi đã giành được độc lập. Tiếp đó trong thời gian này, ở châu Phi xích đạo và Đông Phi cũng đã ra đời những quốc gia độc lập. Ở Trung Phi, cuộc đấu tranh diễn ra quyết liệt và phức tạp do vị trí quan trọng về kinh tế, chính trị, quân sự của vùng đất này và do bản chất xảo quyệt ngoan cố của các cường quốc thực dân. Ở Congo Kinshasa, phong trào lên cao buộc Bỉ phải tiến hành đàm phán, cho tiến hành tuyển cử để nhân dân chọn ra chính phủ dân tộc. “Phong trào dân tộc Congo” do Lumumba lãnh đạo đã giành thắng lợi trong tuyển cử. Lumumba đã thành lập chính phủ độc lập đầu tiên của Congo. Nhưng vùng Katanga dưới sự lãnh đạo của Moise Tschombe tuyên bố ly khai khỏi Congo. Chính quyền trung ương lại chia thành hai phái: một phái ủng hộ thể chế liên bang của Tổng thống Kasanubu, một phái ủng hộ chế độ hợp nhất của Thủ tướng Lumumba. Congo lâm vào cuộc nội chiến phe phái. Tháng 7 năm 1960 quân đội Bỉ trở lại xâm lược Congo. Thủ tướng Lumumba đã kêu gọi sự giúp đỡ của Liên hợp quốc. Năm 1961, Liên hợp quốc gửi quân can thiệp vào Congo. Quân đội Mỹ đã tràn vào tước vũ khí của quân đội Congo. Thủ tướng Lumumba bị ám sát năm 1961. Caravuba lên làm Tổng thống. Năm 1965 lực lượng thân Mỹ đã làm đảo chính lật đổ tổng thống Caravuba, đưa Mobutu lên làm tổng thống, đổi tên nước từ Cộng hòa Congo (1960) thành Cộng hòa Zaie từ ngày 1/10/1971. Năm 1977, đất nước đứng trước phong trào đòi ly khai ngày càng mạnh mẽ. Mobutu buộc phải kêu gọi sự giúp đỡ của Pháp. Năm 1990, phong trào phản đối ngày càng mạnh mẽ buộc Tổng thống Mobutu từ chức. Năm 1994, khoảng một triệu người Hutu và Rwanđa sang tị nạn ở miền Đông Congo, làm cho cuộc khủng hoảng chính trị càng thêm trầm trọng. Năm 1997 chế độ Mobutu sụp đổ do sự tấn công của phong trào “Liên minh các lực lượng phong trào giải phóng Zaire” do Laurent Desire Kabila lãnh đạo. Kabila lên làm tổng thống và đổi tên nước là Cộng hòa dân chủ Congo. Nhưng Liên minh các lực lượng phong trào giải phóng Zaire bị chia rẽ. Các lực lượng của chính liên minh này đã nhờ sự giúp đỡ của Rwanda và Uganda chống lại chính quyền trung ương của Tổng thống Kabila. Đất nước lại rơi vào cuộc chiến tranh mới. Tháng 1 năm 2001 Tổng thống Kabila bị ám sát. Con trai ông là Joseph Kabila lên lãnh đạo đất nước.

Tổng thống Joseph Kabila tiến hành các cuộc đàm phán nhằm chấm dứt nội chiến. Tháng 4 năm 2002, chính phủ đồng ý chia sẻ quyền lực với quân nổi dậy do Rwanda và Uganda hậu thuẫn. Tháng 7 năm 2002, Cộng hòa dân chủ Congo và Tổng thống Rwanda ký một hiệp ước. Theo đó,  Rwanda rút 3.500 quân khỏi biên giới phía đông của Cộng hòa dân chủ Congo, phía Cộng hòa dân chủ Congo sẽ giải giáp  vũ khí của hàng nghìn dân quân Hutu đóng trên lãnh thổ nước này, một lực lượng đang đe dọa đến an ninh của Rwanda (nhiều người trong số họ đã tham gia  vào cuộc diệt chủng người Tutsi ở Rwanda năm 1994). Tháng 9 năm 2002, Uganda và Cộng hòa dân chủ Congo ký hiệp định hòa bình.

Tháng 7 năm 2003, một chính phủ liên hiệp đã được thành lập. Đứng đầu chính phủ là Tổng thống Joseph Kabila và 4 phó tổng thống là đại diện chính phủ trước đây, lực lượng nổi dậy và phe đối lập. Tháng 12 năm 2005, cuộc trưng cầu về Hiến pháp được tiến hành. Cuộc bầu cử tổng thống ngày 30 tháng 7 năm 2006 là cuộc tổng tuyển cử đa đảng đầu tiên trong hơn 40 năm qua của đất nước này. Cuộc bầu cử dưới sự giám sát của 1.500 quan sát viên nước ngoài, hơn 17.000 binh lính giữ gìn hòa bình của Liên hợp quốc, 1.000 binh sĩ của Liên minh Châu Âu. Ông J.Kabila tái đắc cử với 58,05% số phiếu trong cuộc bầu cử vòng hai và tiếp tục lãnh đạo đất nước³. Chính quyền của Tổng thống J.Kabila đã nỗ lực ổn định tình hình, khắc phục hậu quả nặng nề của cuộc nội chiến, thực hiện hòa giải, hòa hợp dân tộc. Song đất nước vẫn còn những cuộc đụng độ phe phái sắc tộc, nhất là ở khu vực miền Đông.

Tháng 3 năm 2012, nhóm phiến quân M23 đã nổi loạn buộc 470.000 người ở miền Bắc tỉnh Kivu, một tỉnh ở miền đông Cộng hòa dân chủ Congo phải đi lánh nạn. M23 nguyên là quân đội người Tutsi sáp nhập vào quân đội Cộng hòa dân chủ Congo từ năm 2009 nhưng đã đào ngũ do bất đồng chế độ lương bổng và các điều kiện sinh hoạt. Đầu tháng 7 năm đó, phiến quân M23 đã giành quyền kiểm soát nhiều thị trấn, trong đó có vị trí chiến lược Rutshuru tại tỉnh Kivu. Phiến quân M23 đã đặt các điều kiện với chính phủ như cho phép người tị nạn Congo ở Rwanda được hồi hương, thúc đẩy dân chủ đất nước, xác nhận vị trí cấp bậc các thành viên M23 từng ở trong quân đội Cộng hòa dân chủ Congo. Liên hợp quốc đã gửi quân đến  hỗ trợ chính phủ trấn áp lực lượng nổi loạn M23. Cho đến tháng 8 năm 2012, tình hình Cộng hòa dân chủ Congo ở một số vùng vẫn chưa ổn định.

Cộng hoà dân chủ Congo ban hành Hiến pháp mới vào năm 1994. Thiết chế chính trị là nhà nước cộng hòa đại nghị nhưng tổng thống có nhiều quyền hành to lớn. Tổng thống là người đứng đầu nhà nước do nhân dân bầu cử, nhiệm kỳ 7 năm. Hội đồng lập pháp quốc gia nắm quyền lập pháp gồm 222 thành viên do nhân dân bầu cử nhiệm kỳ 5 năm. Chính phủ do thủ tướng đứng đầu nắm quyền hành pháp. Thủ tướng và các thành viên chính phủ do Tổng thống bổ nhiệm. Tòa án pháp viện nắm quyền tư pháp.

1. Cộng hòa Congo

Cộng hòa Congo là một quốc gia ở miền trung châu Phi, còn được gọi là  Congo-Brazzavile vì thủ đô là Brazzvile. Quốc gia này có biên giới giáp với Đại Tây Dương, tây giáp Gabon, bắc giáp Cameroon và Trung Phi, đông giáp Cộng hòa dân chủ Congo, nam giáp Angola. Diện tích 342.000km². Dân số 4.020.000 người (năm 2006) bao gồm nhiều sắc tộc thuộc chủng tộc Nêgrôit như người Bacongo, người Bantu, trong đó người Bacongo chiếm đa số. Ngoài ra còn một số cư dân châu Âu. Ngôn ngữ chính là tiếng Pháp và một số tiếng của các tộc người như tiếng Lingala…; 54,3% cư dân sống ở nông thôn, cư dân đô thị chiếm 45,7%. Thủ đô Brazzavile có gần 1triệu người. Nông nghiệp và xuất khẩu dầu mỏ là trụ cột của nền kinh tế quốc dân. Tổng sản phẩm quốc dân (GDP) gần 5 tỉ USD (2006), thu nhập bình quân đầu người là 1.300 USD. Đồng Franc CFA là đơn vị tiền tệ của nước này.

Cộng hòa Congo cũng là một trong những nơi vượn tiến hóa thành người và trải qua thời kỳ tiền sử, thời kỳ lâu dài của xã hội nguyên thủy. Di tích của người tiền sử đã được các nhà khảo cổ học phát hiện ở phía Bắc và Tây Bắc của Trung Phi khoảng 5.000 năm TCN. Con người ở đây đã trồng hạt kê làm lương thực, trồng cọ để thu hạt dầu và dùng làm thức ăn, chuối là loại cây trồng khá nổi tiếng ở miền Nam Cameroon. Khoảng 3.500 năm TCN, người nguyên thủy từ trung tâm Cameroon di cư xuống hai bờ sông Sannaga. Người tiền sử Congo ở Tây và Bắc Trung Phi di cư theo hướng tây nam và phía nam để mở rộng địa bàn cư trú.

Người tiền sử Congo đã lập nên những làng đầu tiên trong vùng phụ cận của Mbandaka và hồ Tumba khoảng 3.000 TCN (truyền thống Imbonga), trong vùng trũng Congo, phía bắc giáp biên giới Angola. Đó là truyền thống Ngovo trong khoảng 2.600 năm TCN. Những làng hình thành ghi bước phát triển vượt bậc trong tiến hóa của người tiền sử Congo. Khoảng 2.300 năm TCN, những ngôi làng truyền thống Urewe đã hình thành và trải dọc ở phía đông. Đó là thời kỳ Kivu.

Theo nghiên cứu dân tộc học, những người tiền sử Congo sau này thuộc loại hình nhân chủng Pygmy bao gồm nhiều sắc tộc như Bakke, Akka… Sau đó người Bantu đã di cư tới sinh sống ở Congo. Vào thế kỷ XV, người Bantu đã lập nên một vương quốc mà kinh đô là Mobanda. Cũng vào thời gian này, người Bồ Đào Nha đã đến Congo theo đường biển và vào sông Congo vào năm 1482, bắt đầu buôn bán với các bộ lạc, nhất là buôn bán nô lệ. Người Bồ Đào Nha đã được triều đình Mobanza đón tiếp nồng hậu, thậm chí vua và các quan vương quốc này còn đi theo đạo Thiên chúa mà người Bồ Đào Nha đem đến. Cuối thế kỷ XVI, Vương quốc Congo bị Zaggla xâm lược. Người Zaggla đã lập nên hai vương quốc ở  Thượng Congo và vương quốc Ngola. Vào thế kỷ XVII, Congo lâm vào tình trạng bị chia cắt thành nhiều tiểu vương quốc và nội chiến giữa các tiểu vương quốc đã làm Congo suy yếu, tạo điều kiện cho Pháp xâm lược.

Năm 1875, nhà thám hiểm Pháp  Savorgua de Brazza đã đến khảo sát vùng bờ biển Congo, đặt chế độ bảo hộ vào năm 1879 và năm 1891 vùng này trở thành thuộc địa của Pháp. Năm 1879, Brazza đã buộc chính quyền Congo ký hiệp định thừa nhận quyền bảo hộ của Pháp. Năm 1910, Congo bị sáp nhập vào thuộc địa châu Phi xích đạo thuộc Pháp.

Ở Congo, năm 1956 tu sĩ F.Ulbert đã thành lập Liên minh dân chủ bảo vệ quyền lợi châu Phi. Trước phong trào đấu tranh mạnh mẽ của nhân Trung Phi và Congo, năm 1960 Pháp buộc phải trao trả độc lập cho Congo. Tu sĩ F.Oulou trở thành Tổng thống đầu tiên của nước Cộng Hòa Congo, còn gọi là Congo Brazzaville. Năm 1963 Alphonse Massamba Debat thay F.Oulou lên làm Tổng thống. Năm 1968 Marien Ngouabi tiến hành cuộc đảo chính quân sự và tuyên bố thành lập nền Cộng hòa nhân dân. Năm 1977, M.Ngouabi bị ám sát và Denis Sassou Nguesso trở thành Tổng thống. Năm 1990, chế độ đa đảng được thành lập. Năm 1992, lãnh đạo đảng dân chủ đối lập Pascal Lissouba đắc cử tổng thống. Tháng 6 năm 1997, nổ ra cuộc xung đột đẫm máu giữa phe ủng hộ cựu tổng thống S.Nguesso và phe ủng hộ tổng thống đương nhiệm P. Lissouba. Cuộc xung đột đã trở thành cuộc nội chiến đẫm máu kéo dài 5 tháng làm 4.000 người thiệt mạng, cơ sở vật chất bị tàn phá nặng nề. Sau khi đánh bại Tổng thống P. Lissouba, S.Nguesso trở thành tổng thống và thành lập chính phủ đoàn kết dân tộc. Tuy nhiên, các cuộc xung đột vẫn xâu xé đất nước. Tháng 3 năm 2002, Denis Sassou Nguesso chính thức được bầu làm tổng thống theo chế độ đa đảng, nhiệm kỳ 7 năm.

Năm 1992, Cộng hòa Congo ban hành hiến pháp. Theo đó thiết chế chính trị là Cộng hòa đại nghị nhưng tổng thống có quyền hành to lớn. Tổng thống là người đứng đầu nhà nước, do nhân dân bầu cử, nhiệm kỳ 5 năm. Quốc hội một viện nắm quyền lập pháp gồm 133 nghị sĩ do nhân dân bầu cử. Hội đồng Nhà nước do Tổng thống làm chủ tịch có nhiệm vụ hoạch định chính sách của chính phủ. Chính phủ do thủ tướng đứng đầu nắm quyền hành pháp, có nhiệm vụ đưa chính sách của Hội đồng nhà nước vào thực hiện trong thực tiễn. Cơ cấu lãnh thổ của Cộng hòa Congo là đơn nhất gồm 9 khu vực hành chính trực thuộc trung ương. Chế độ chính trị của đất nước này là đa đảng. Các đảng phái chính trị bao gồm Liên minh toàn phi vì dân chủ xã hội (UPADS) của P. Lissouba, Phong trào Congo vì dân chủ và phát triển toàn diện (MCDDI). Cộng hòa Congo hiện nay là thành viên của Liên hợp quốc, Khối cộng đồng Pháp ngữ, Phong trào Không liên kết, Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), Tổ chức thương mại thế giới (WTO).

Chú thích:

1 Cao Văn Liên. Lịch sử 200 quốc gia và vùng lãnh thổ, NXB Thời Đại (tái bản). Hà Nội, 2011   . Tr.553.

2 Khoa Lịch sử, Đại học Tổng hợp Hà Nội.Giáo trình lịch sử thế giới cận đại, phần II, Hà Nôi 1973. Tr.263.

3 Cộng hòa Dân chủ Congo, Wikipedia. Tiếng Việt 8-6-2014,Tr 6/11.

 Nguồn: Tạp chí Nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông, số 12/2014

Nguồn bài đăng