Tử Cấm Thành ở Bắc Kinh

Ảnh 1: Bản đồ thành Bắc Kinh thời Thanh. Vòng thành ngoài bao màu đỏ, Hoàng Thành hình chữ nhật có chứa ba hồ lớn Bắc Hải – Trung Hải – Nam Hải, bên phải là Tử Cấm Thành được bao bởi hào nước màu xanh.

Hiệu lược dịch và bổ sung dựa vào Blog 

Theo cuốn “ Kiến trúc Trung Quốc cổ đại ” của học giả Lưu Đôn Trinh (Một trong những người đi tiên phong trong lĩnh vực nghiên cứu và giảng dạy kiến trúc Trung Hoa cổ đại) thì nghệ thuật kiến trúc cổ quy nạp về bốn phương diện nổi bật:

–          Thứ nhất, nghệ thuật quy hoạch kiến trúc. Trong đó, bao gồm cả quy hoạch bình diện phẳng và cả quy hoạch chiều cao của công trình. Tổ hợp các công trình mỹ lệ như một bức thư họa

–          Thứ hai, tính thống nhất của các công trình. Từ hình thể,  kết cấu, trang trí đều đạt tới một chuẩn thống nhất

–          Thứ ba, nội thất của công trình. Nội thất là một phần của công trình, hoặc sang trọng xa xỉ, hoặc mộc mạc đơn giản, cũng trở thành một phần quan trọng của nghệ thuật kiến trúc

–          Thứ tư, sắc thái của công trình, hay việc sử dụng màu sắc trong kiến trúc. Màu sắc sử dụng trên tường, mái, cột, cửa phản ánh quan điểm của mỹ thuật cổ trong việc sử dụng màu sắc

Nói về vẻ đẹp kiến trúc cung điện, không gì nổi bật hơn bốn khía cạnh trên. Nay lấy Tử Cấm Thành Bắc Kinh làm tiêu điểm vì lý do: Tử Cấm Thành là cung điện được sử dụng trong hai triều đại phong kiến cuối cùng Minh Thanh, tập hợp hoàn hảo các kỹ thuật xây dựng  cổ truyền, là mẫu mực trong kiến trúc cung điện cổ Trung Hoa.

Quy hoạch Tử Cấm Thành

(A)   Vị trí của Tử Cấm Thành ở Bắc Kinh

Thành Bắc Kinh cổ gồm ba vòng thành, trong đó gồm thành ngoài, Hoàng thành và Tử Cấm Thành.

Tử Cấm Thành nằm ở  trục trung tâm của Bắc Kinh. Theo trục Bắc Nam, lấy Tử Cấm Thành làm tâm hướng ra phía Nam, tới Vĩnh Định Môn cổng Nam thành Bắc Kinh là 4600 mét, phía Bắc đến tháp chuông – đồng hồ là 3000 mét, Tử Cấm Thành chiếm khoảng 1,5km trên 8km trục Bắc Nam thành Bắc Kinh.

Ảnh 2: Mặt cắt trục Nam Bắc Tử Cấm Thành

(B)   Bố trí của Tử Cấm Thành

Tử Cấm Thành diện tích 720 nghìn mét vuông, tường bao cao 10 mét, bốn phía mở bốn cửa, ngoài có hào nước rộng 52 mét chạy vòng quanh. Bố cục lấy Nam Bắc làm trục đối xứng, chia làm hai khu vực có chức năng khác nhau gọi là Tiền Triều – Hậu Tẩm. Tiền Triều là nơi Hoàng Đế và bộ máy quan lại xử lý các công việc của quốc gia, Hậu Tẩm là nơi sinh hoạt của Hoàng Đế và hoàng thất.

Ảnh 3: Ba điện lớn trung tâm Tử Cấm Thành: Thái Hòa – Trung Hòa – Bảo Hòa

Tiền Triều hay ngoại triều là tổ hợp các tòa nhà, hành lang và sân có chức năng cử hành các nghi lễ, phiên họp xử lý chính vụ, có kiến trúc vô cùng hùng vĩ, khí thế. Tiền Triều lấy khu vực ba điện Thái Hòa – Trung Hòa – Bảo Hòa làm trung tâm, cũng là trung tâm của toàn bộ Tử Cấm Thành. Xung quanh là các lầu các, hành lang hợp thành một khu vực rộng tới 80 nghìn mét vuông. Phía Đông 3 điện lớn là điện Văn Hoa, phía Tây là điện Vũ Anh, đối xứng nhau thẳng hàng.

Ảnh 4: Điện Văn Hoa – thoạt đầu đây là cung thái tử nhưng được chuyển thành nơi nhà vua và các học giả nghị triều, bàn việc nước. Dưới thời Càn Long, nơi đây trở thành thư viện hoàng gia với 36.000 đầu sách.

Ảnh 5: Văn Uyên Các (tàng thư lâu – thư viện hoàng gia) sau điện Văn Hoa, trong khi phần lớn mái ngói lưu ly trong Cấm Thành dùng màu vàng tượng trưng cho Hoàng đế thì công trình này lại sử dụng ngói màu đen, tượng trưng cho nước, chống hỏa hoạn!

Ảnh 6: Điện Vũ Anh – ban đầu dành cho các hoàng đế triều Minh dùng để nghỉ ngơi trong suốt thời gian kiêng cử. Sau trở thành trụ sở của người lãnh đạo phiến quân Lý Tự Thành và sau là nơi ở của hoàng đế Mãn Châu Đa Nhĩ Cổn.

Hậu Tẩm hay nội đình là nơi sinh hoạt của Hoàng đế – Hoàng hậu, phi tần và các hoàng tử, công chúa. Hậu Tẩm lấy cung Càn Thanh – Khôn Ninh là nơi nghỉ ngơi của Hoàng đế – Hoàng hậu làm trung tâm, cung điện của phi tần gồm nhiều tòa nhà nhỏ gọi là Lục cung phân bố hai bên là Lục cung Đông và Lục cung Tây.  Ngoài ra còn nhiều cung điện lớn nhỏ dành cho Thái Thượng Hoàng (cung Ninh Thọ – điện Dưỡng Tâm..) Hoàng Thái Hậu (cung Trường Xuân – cung Phúc Thọ …) và rất nhiều cung điện cho hoàng thất khác. Trong khu vực này còn có nhiều vườn hoa – sân khấu – tàng thư lâu phục vụ nhu cầu giải trí – văn hóa – tôn giáo của hoàng cung. Quy hoạch Hậu Tẩm có bố cục nghiêm ngặt, chặt chẽ, đạt sự bảo vệ cao độ. Kiến trúc Hậu Tẩm hình thức đa dạng, trang trí hoa lệ, thể hiện phong thái sang trọng, quy chỉnh của kiến trúc hoàng gia.

Ảnh 7: Bản đồ Tử Cấm Thành, khu vực có màu xanh là Tiền Triều, khu vực màu vàng là Hậu Tẩm

Bổ sung vài hình ảnh về Hậu tẩm ( hay Nội sảnh ):

Ảnh 8: Càn Thanh cung, nơi xem tấu chương sau giờ thiết triều và nơi nghỉ ngơi của Hoàng đế thời Minh, đến vua Ung Chính thời Thanh thì chuyển qua Dưỡng Tâm điện, nơi này nhỏ và không trang trọng bằng. Càn Thanh cung lúc này trở thành nơi hoàng đế họp bàn việc nước với triều đình, nghị sự các vị thượng thư, công sứ các nước và đọc các chiếu thư. Vào các dịp lễ, các yến tiệc và lễ lạc hoàng gia đều diễn ra tại đây. Khi hoàng đế băng hà, quan tài của nhà vua được đặt tại đây để tang trong nhiều ngày.

Ảnh 9: Đằng sau điện Giao Thái, nơi cất giữ 25 con ấn của vua Càn Long. Nơi này nằm giữa cung Càn Thanh và Khôn Ninh, nên tượng trưng cho sự giao hòa âm dương, về kiểu dáng thì giống điện Trung Hòa nhưng nhỏ hơn, đây là nơi Hoàng hậu tổ chức các yến tiệc tại đây vào lễ tết, ngày đông chí và sinh nhật của hoàng hậu, nhận các tặng phẩm từ các phi tần, các công chúa và hoàng tử phi.

Ảnh 10: Cung Khôn Ninh, nơi ở của Hoàng hậu thời Minh. Đến thời Thanh thì chia làm hai nơi, một nửa làm nơi động phòng cho Hoàng đế và Hoàng hậu, một nửa làm nơi thờ cúng. Đến thời Ung Chính, Hoàng hậu không ở cung này mà ở Cảnh Nhân cung.

Ảnh 11: Dưỡng Tâm điện, nơi Ung Chính và 7 vị vua triều Thanh sau đó sống và làm việc tại đây. Đây cũng là nơi Từ Hy thái hậu buông rèm nhiếp chính 48 năm.

Ảnh 12: Ninh Thọ cung, là nơi Thái Thượng Hoàng lui về ở sau khi thoái vị. Trong có điện Hoàng Cực là một điện khá lớn giống Thái Hòa điện.

Ảnh 13: Một trong các cung của Lục cung Tây.

Ảnh 14: Cung Trường Xuân, nơi ở của một vài Hoàng hậu và Thái hậu.

(C) Lễ giáo trong kiến trúc Tử Cấm Thành

Lễ giáo đưa hết thảy các hành động của con người quy phạm, hết thảy các vị đế vương trong lịch sử phong kiến đều tôn sùng lễ giáo, vì theo lễ giáo – địa vị của đế vương là cao nhất và duy nhất – khẳng định vị trí quyền lực của họ. Kiến trúc cung điện cũng hàm chứa lễ giáo, thể hiện ở các hệ thống phân cấp.

Hoạch định cho việc xây dựng một đô thành, nhất lại là kinh đô, quan trọng nhất chính là vị trí. Lễ giáo cho rằng trung tâm chính là vị trí tôn quý nhất : “vương giả tất cư thiên hạ chi trung” (kẻ vương giả tất ở nơi trung tâm thiên hạ). 《 Lữ Thị Xuân Thu • Thận Thế Thiên 》 nói “ trạch thiên hạ chi trung nhi lập quốc , trạch quốc chi trung nhi lập cung” (Trong thiên hạ chọn nơi trung tâm mà lập nước, trong nước chọn nơi trung tâm xây cung điện ). 《 Chu Lễ 》 nói “Tượng nhân doanh quốc , phương cửu lý , bàng tam môn . Quốc trung cửu kinh cửu vĩ , kinh đồ cửu quỹ , tả tổ hữu xã , diện triêu hậu thị” (Chọn nơi trung tâm (Kinh độ – Vĩ độ bằng nhau) xây cung điện 9 dặm vuông, qua ba cổng, qua chín lần đo đạc, trái xây điện thờ tổ, phải xây điện thờ Xã Tắc, ngoài là triều thất trong là cung điện – dịch thoáng ^^ khó dịch quá). Cho nên nguyên tắc mà muôn đời các vị đế vương phải tuân theo đó là – phải chọn nơi trung tâm để dựng cung điện. Tử Cấm Thành – dĩ nhiên là trung tâm của thành Bắc Kinh!

Sách《 Chu Lễ 》 dẫn: “ tam triêu ngũ môn” (Ba điện năm cửa) gồm Tam triêu: Ngoại triêu – Trì triêu – Yến triêu tương ứng có điện Thái Hòa – Trung Hòa – Bảo Hòa, Ngũ môn: Cao môn – Trĩ môn – Ứng môn – Khố môn – Lộ môn tương ứng có Đại Minh môn – Thiên An môn – Đoan môn – Ngọ môn – Thái Hòa môn, hoặc lùi lại nữa thành Càn Thanh môn.
Sách《 Chu Lễ 》 lại dẫn, “ tiền triêu hậu tẩm ”, “ lục cung lục tẩm ” . Cái này đã nói ở trên.
Sách 《 Chu Lễ 》 dẫn: “duy vương kiến quốc , biện phương chính vị”. Có nghĩa là đế vương trị nước, dựa hướng Bắc nhìn về Nam mà cai trị. Tử Cấm Thành trước ba điện, sau ba cung đều nhìn về hướng Nam.

Các công trình có độ thống nhất cao tuy nhiên cũng được phân cấp, hai mươi sáu công trình trong sân Thái Hòa, đại khái chia làm chín cấp bậc:
Đệ nhất đẳng – Thái Hòa điện
Đệ nhị đẳng – Bảo Hòa điện – Thái Hòa môn
Đệ tam đẳng – Trung Hòa điện
Đệ tứ đẳng – Tam đại điện đình tứ giác thiết trí đích túy lâu
Đệ ngũ đẳng – Thể Nhân các, Hoằng Nghĩa các
Đệ lục đẳng tam đại điện đình viện trung cửu tọa điện vũ thức đại môn
Đệ thất đẳng – Tam đại điện đình viện trung đích Thái Hòa điện nam vũ, bảo hòa điện đông tây vũ, trung tả, hữu môn tương lân đích tiểu sương phòng
Đệ bát đẳng Thể Nhân các, Hoằng Nghĩa các nam trị phòng
Đệ cửu đẳng tả hữu dực môn

Sau đây giải thích các cấp bậc nghiêm chỉnh trong kiến trúc Tiền Triều:

Ảnh 15: Điện Thái Hòa

1, Thái Hòa điện

Điện Thái Hòa được trùng tu dưới thời Khang Hi (1697) đến nay đã được 310 năm. Điện Thái Hoà là cung điện lớn nhất Trung Quốc, cũng là công trình cổ có kích thước lớn nhất, hình thức kiến trúc cùng trang trí đạt đến mức cao nhất trong các cung điện ở Trung Quốc. Đây là nơi thiết triều chính thức của các hoàng đế Minh Thanh, trong suốt các đời vua, điện này được dùng để cử hành các đại lễ vào các dịp đặc biệt và các yến tiệc trọng đại như ngày lên ngôi của hoàng đế, sinh nhật nhà vua và ngày hôn lễ, ngày ban chiếu phái các tướng quân đi chinh chiến, ngày Đông Chí và lễ Tết. Trước đời vua Càn Long, nó còn là nơi diễn ra các cuộc thi quốc gia và thông báo kết quả đỗ đạt.

Ảnh 16: Linh thú trang trí bờ nóc điện Thái Hòa

Điện Thái Hòa chính là đại điện của đấng “Cửu Ngũ Chí Tôn”, các chế tác từ trên xuống dưới, từ trong ra ngoài đều áp dụng cách gia công cao cấp nhất trong kiến trúc. Là công trình có độ cao nhất trong Tử Cấm Thành, cao 27m và 35m tính cả bệ đá ba tầng, phù hợp với thuyết “dĩ cao vu quý”. Mái lợp ngói lưu ly vàng, trang trí linh thú trên nóc, là 9 giống rồng, lại có “Hành thập” coi đằng sau. “Hành Thập” này trong sách “Thanh thức doanh tạo tắc lệ” (Sách quy điển kiến trúc thời Minh) giải thích chính là Lôi Chấn Tử, thần sét có hai cánh, tay cầm búa đục, trang trí trên nóc nhằm đề phòng sét đánh. Lại có Chân Nhân cưỡi phượng dẫn đầu, là loại trang trí nóc cao cấp nhất.

Bổ sung: ở Trung Quốc có truyền thuyết Rồng sinh chín giống (Long Sinh Cửu Phẩm ), tùy vào tính cách mà dùng trang trí ở những nơi khác nhau như mái hiên, nóc nhà, lan can, vũ khí, chiến thuyền… việc sử dụng cùng chín giống này chứng tỏ vị thế đặc biệt của điện Thái Hòa. Đọc thêm tại Wikipedia.

Ảnh 17: Đấu củng mái điện Thái Hòa.

Ảnh 18: Đấu củng mái trên điện Thái Hòa.

Đấu củng dùng trong điện Thái Hòa cũng là loại hình thái cao cấp nhất của đấu củng thời Minh – Thanh: Lưu kim đấu củng, một dạng đấu củng đặc biệt thời Thanh: mái dưới 7 lớp củng, mái trên 9 lớp củng. Tuy nhiên các đấu củng này không còn để chịu lực nữa, chủ yếu là trang trí.

Ảnh 19: Mái hiên điện Thái Hòa với 7 cụm cửa chính, 4 cụm cửa sổ.

Mái hiên điện Thái Hòa lại độc đáo đặc sắc. Trong chính điện ngang chín gian, dọc năm gian, trước mở 7 cửa, hai bên và đằng sau 3 cửa, các cửa đều là “Lục oản Lăng hoa Cách phiến” (lục oản lăng hoa là tên kiểu hoa văn). Thế nên trong điện lớn mà vẫn thoáng mát sáng sủa. Kết cấu bên điện tuy lớn mà cột kèo dọc ngang đều che dấu rất khéo léo khớp nối một cách tinh tế, lại sử dụng lá đồng mạ vàng trang trí rồng mây phủ lên chỗ đóng đinh, rất giàu tính nghệ thuật, gọi là “Kim phi kim tỏa”. Mái ngoài ngoài 7 cửa ra vào còn có 4 cụm cửa sổ, cũng trang trí giống cửa chính.

Ngoài ra, các trang trí cực phẩm như Tảo Tỉnh, một ngàn hình Tọa Long trên nóc điện, trang trí rồng trên Tỳ thải, bức Tu Di họa khổng lồ trên cầu thang bậc đá ba tầng bằng bạch ngọc, đều là trang trí cao cấp nhất từng có.

Ảnh 20: Một cụm cửa chính điện Thái Hòa “Lục oản Lăng hoa Cách phiến” với trang trí được dát vàng.

Ảnh 21: Một kiểu “phi-tỏa” trong kiến trúc Cố cung nhưng không được dát vàng như ở điện Thái Hòa. Ở điện Thái Hòa được gọi là “Kim phi – Kim tỏa”.

Ảnh 22: Tảo tỉnh trong nội điện Thái Hòa, một con rồng được điêu khắc ngậm một viên ngọc. Tương truyền viên ngọc sẽ rơi xuống nếu vị Tân vương không xứng đáng kế vị. (Không biết nó đã rơi bao giờ chưa ^^)

Ảnh 23: Trích đoạn trong 1000 hoa văn Tọa long trang trí trên trần điện Thái Hòa.

Ảnh 24: Họa tiết rồng trên Tỳ thải

Ảnh 25: Bức điêu khắc khổng lồ giữa cầu thang bệ đá ba tầng bằng ngọc thạch trắng. Bệ đá cao 8 mét, bức điêu khắc dài 16 mét.