Cơ sở lý luận của việc hình thành giá thị trường
Hàng hoá là sản phẩm của lao động mà, một là, nó có thể thoả mãn được nhu cầu nào đó của con người, hai là nó được sản xuất ra không phải để người sản xuất ra nó tiêu dùng, mà là để bán. Hàng hoá có hai thuộc tính: giá trị sử dụng và ...
Hàng hoá là sản phẩm của lao động mà, một là, nó có thể thoả mãn được nhu cầu nào đó của con người, hai là nó được sản xuất ra không phải để người sản xuất ra nó tiêu dùng, mà là để bán.
Hàng hoá có hai thuộc tính: giá trị sử dụng và giá trị. Giá trị sử dụng là công dụng của sản phẩm có thể thảo mãn một nhu cầu nào đó của can người ví dụ như: cơm để ăn, áo để mặc, máy móc, thiết bị, nguyên nhiên vật liệu để sản xuất. Công dụng của sản phẩm do thuộc tính tự nhiên của sản phẩm quyết định. Theo đà phát triển của khoa học kỹ thuật, con người càng phát hiện ra thêm những thuộc tính mới của sản phẩm và phương pháp lợi dụng những thuộc tính đó. Giá trị sử dụng chỉ thể hiện ở việc sử dụng hay tiêu dùng. Nó là nội dung của của cải, không kể hình thức xã hội của cải ấy như thế nào. Với ý nghĩa như vậy, giá trị sử dụng là một phạm trù vĩnh viễn.
Một sản phẩm đã là hàng hoá thì nhất thiết phải có giá trị sử dụng. Nhưng không phải bất cứ sản phẩm gì có giá trị sử dụng cũng đều là hàng hoá. Không khí rất cần thiết cho cuộc sống con người, nhưng không phải là hàng hoá. Trong kinh tế hàng hóa. Giá trị sử dụng là cái mang giá trị trao đổi. Như vậy giá trị trao đổi trước hết là tỷ lệ về lượng mà giá trị sử dụng này trao đổi với giá trị sử dụng khác. Ví dụ như: một rìu trao đổi với 20 kg thóc. Tại sao rìu và thóc là hai giá trị sử dụng khác nhau lại có thể trao đổi với nhau và tại sao lại trao đổi theo tỷ lệ 1 rìu = 20 kg thóc. Hai giá trị sử dụng khác nhau có thể trao đổi với nhau được khi giữa chúng có một cơ sở chung. Cơ sở chung này không phải là thuộc tính tự nhiên của rìu, cũng không phải thuộc tính tự nhiên của thóc. Song cái chung đó phải nằm ở cả rìu và thóc. Nếu không kể đến thuộc tính tự nhiên của sản phẩm, thì rìu và thóc đều là sản phẩm của lao động. Để sản xuất ra rìu và thóc, người thợ thủ công và người nông dân đều phải hao phí lao động. Hao phí lao động là cơ sở chung để so sánh rìu với thóc, để trao đổi giữa chúng với nhau.
Sở dĩ phải trao đổi theo một tỷ lệ nhất định, 1 rìu đổi lấy 20 kg thóc, vì người ta cho rằng lao động hao phí để sản xuất ra một cái rìu bằng lao động hao phí sản xuất ra 20 kg thóc. Khi chủ rìu và chủ thóc đồng ý trao đổi với nhau thì họ cho rằng lao động của họ để sản xuất ra rìu bằng giá trị của 20 kg thóc.
Từ sự phân tích trên rút ra kết luận là giá trị là lao động xã hội của người sản xuất hàng hoá kết tinh trong hàng hóa. Sản phẩm mà không chứa đựng lao động của con người thì không có giá trị. Không khí chẳng hạn, rất cần thiết cho con người, nhưng không có lao động con người kết tinh trong đó nên không có giá trị. Nhiều hàng hoá lúc đầu đắt, nhưng sau nhờ có tiến bộ kỹ thuật làm giảm số lượng lao động hao phí để sản xuất ra chúng thì lại trở nên rẻ hơn. Việc hàng hoá trở nên rẻ hơn phản ánh sự giảm giá trị hàng hoá, giảm bớt số lượng lao động xã hội hao phí để sản xuất hàng hoá. Như vậy có nghĩa là khi giá trị thay đổi thì giá trị trao đổi cũng thay đổi. Giá trị trao đổi chính là hình thức biểu hiện của giá trị.
Giá trị là một phạm trù lịch sử, nó gắn liền với nền kinh tế hàng hoá. Chừng nào còn sản xuất và trao đổi hàng hoá thì còn tồn tại phạm trù giá trị. Giá trị là lao động xã hội của người sản xuất kết tinh trong hàng hoá, là quan hệ sản xuất giữa những người sản xuất hàng hoá. Giá trị sử dụng và giá trị là hai thuộc tính của hàng hoá. Hàng hoá được thể hiện như là sự thống nhất chặt chẽ nhưng lại mâu thuẫn giữa hai thuộc tính này.
Khái niệm
Khi cung một sản phẩm khác cầu sản phẩm (chẳng hạn cung lớn hơn cầu) thì giá cả bị lệch khỏi giá trị tức là giá cả không còn phù hợp với giá trị nữa. Trong trường hợp này, nếu thừa nhận rằng giá trị là quy luật của giá cả thì phải mở rộng cách hiểu phạm trù giá trị để cho giá cả, nhìn chung, vẫn tuân theo giá trị ngay cả trong trường hợp cung lớn hơn hay nhỏ hơn cầu. Như vậy, có thể nói giá trị kinh tế chính là giá trị được mở rộng.
Thước đo giá trị kinh tế
Thước đo của giá trị kinh tế chính là thước đo của giá trị, tức là đo bằng thời gian lao động xã hội cần thiết chế tạo ra sản phẩm, nhưng khác ở cách hiểu về “tính cần
thiết” và “tính xã hội” của lao động.
Trước hết là về tính xã hội. Đối với giá trị, tính xã hội thể hiện ở tính trung bình. Thời gian lao động trung bình chính là thời gian lao động xã hội. Đối với giá trị kinh tế, xã hội được hiểu như một chủ thể thống nhất. Ví dụ như xét hai sản phẩm như nhau được sản xuất trong các điều kiện khách quan khác nhau, do đó thời gian chế tạo ra chúng khác nhau. Giả sử cung của hai sản phẩm đó bằng cầu thì giá trị của chúng được đo bằng thời gian lao động xã hội trung bình, còn giá trị kinh tế của chúng lại khác nhau. Giá trị kinh tế sản phẩm chế tạo trong điều kiện tốt hơn sẽ lớn hơn vì xã hội phải mất nhiều thời gian hơn để chế tạo ra nó.
Về tính cần thiết, đối với lao động xã hội làm thước đo giá trị thì chỉ được hiểu về khả năng sản xuất tức là cần bao nhiêu thời gian để chế tạo ra sản phẩm. Đối với giá trị kinh tế thì tính cần thiết được hiểu cả về mặt nhu cầu xã hội tức là xã hội cần hay không cần. Nếu sản phẩm không đáp ứng theo nhu cầu xã hội thì nó trở nên không cần thiết. Do tính cần thiết được hiểu cả về mặt khả năng sản xuất và nhu cầu xã hội nên khi khả năng sản xuất của xã hội bị biến đổi không tương ứng thì giá trị sản phẩm sẽ biến đổi theo.
Phân biệt giá trị và giá trị kinh tế
Từ sự khác nhau về tính xã hội và tính cần thiết trong thước đo, có thể nêu ra những sự khác nhau cơ bản giữa giá trị và giá trị kinh tế gồm những điểm sau.
Thứ nhất, giá trị được đo bằng thời gian lao động xã hội trung bình chế tạo ra các sản phẩm nên nó không loại được những yếu tố sai lầm do chủ quan. Chẳng hạn, nếu cả ngành nào đó thực hiện sản xuất trong điều kiện chủ quan xấu làm cho thời gian sản xuất mọi sản phẩm đều tăng. Bây giờ nếu điều kiện khách quan xấu đi, còn điều kiện chủ quan lại tốt hơn và thời gian chế tạo mỗi sản phẩm không đổi, khi đó giá trị của sản phẩm vẫn không đổi. Ngược lại, giá trị kinh tế của sản phẩm trong tình trạng thứ nhất phải nhỏ hơn trong tình trạng sau đó với giả định các điều kiện khác không đổi. ở đây, rõ ràng là giá cả bị điều tiết bởi giá trị kinh tế hơn là giá trị.
Thứ hai, giá trị của sản phẩm phụ thuộc vào điều kiện khách quan chung của toàn ngành, trong khi giá trị kinh tế phụ thuộc vào điều kiện xã hội cụ thể cần thiết chế
tạo ra sản phẩm.
Thứ ba, giá trị kinh tế của sản phẩm phụ thuộc vào khối lượng sản phẩm mà ngành sản xuất ra, trong khi giá trị thì không. Trong thực tế, qui luật giá trị chỉ là trường hợp đặc biệt của qui luật giá trị kinh tế. Thật vậy, trong thực tiễn trao đổi người ta luôn so sánh hao phí lao động mà họ thực sự bỏ ra với hao phí lao động thực sự của những người khác. Tuy nhiên trong điều kiện sản xuất hàng loạt thì các sản phẩm được đưa ra trên thị trường mà cùng loại thì chúng không phân biệt được với nhau, do đó chúng phải được thực hiện theo qui luật bình quân, tức là được trao đổi theo giá trị. Nhưng khi sản xuất chuyển từ sản xuất hàng loạt sang sản xuất đơn chiếc thì quan hệ trao đổi sẽ được thực hiện theo giá trị kinh tế chứ không phải theo giá trị bình quân. Nếu sản xuất lớn hơn nhu cầu thì hàng hoá ế thừa và trao đổi sẽ được thực hiện theo giá trị kinh tế vì khi sản xuất cao hơn nhu cầu thì giá trị kinh tế giảm.
Giữa giá cả, giá trị và giá trị kinh tế có một mối liên hệ nhất định. Giá trị và giá trị kinh tế là cơ sở quyết định giá cả sản phẩm và khi giá trị và giá trị kinh tế biến đổi thì giá cả cũng biến đổi theo. Tuy nhiên, giá cả cũng có sự độc lập tương đối so với giá trị và giá trị kinh tế, bên cạnh giá trị và giá trị kinh tế còn có những nhân tố khác ảnh hưởng và hình thành nên giá cả.
Các quy luật kinh tế của thị trường quyết định sự hình thành và vận động của giá cả
Các quy luật kinh tế của thị trường quyết định sự vận động của thị trường do đó quyết định sự hình thành và vận động của giá cả.
Thứ nhất, quy luật giá trị, với tư cách là quy luật cơ bản của sản xuất hàng hoá, đã tạo ra cho người mua và người bán những động lực cực kỳ quan trọng. Trên thị trường, người mua bao giờ cũng muốn tối đa hoá lợi ích sử dụng. Vì vậy, người mua luôn muốn ép giá thị trường với mức thấp. Ngược lại, người bán bao giờ cũng muốn tối đa hoá lợi nhuận, và do đó muốn bán với mức giá cao. Để tồn tại và phát triển, những người bán, một mặt phải phấn đấu giảm chi phí; mặt khác, lại phải tranh thủ tối đa những điều kiện của thị trường để bán với mức giá cao hơn. Họ cố gắng dùng mọi thủ đoạn và biện pháp để bán được hàng với giá cao nhất, nhằm tối đa hoá lợi nhuận. Như vậy xét trên phương diện này, quy luật giá trị tác động tới người bán theo hướng thúc đẩy họ nâng giá thị trường lên cao. Tuy nhiên, đó chỉ là xu hướng.
Thứ hai, quy luật cạnh tranh là quy luật của nền kinh tế thị trường. Cạnh tranh là hoạt động phổ biến trên thị trường. Do có mâu thuẫn về lợi ích kinh tế, những người bán và người mua cạnh tranh gay gắt với nhau. Tuy nhiên, sự cạnh tranh này lại được khắc phục bằng cơ chế thoả thuận trực tiếp giữa họ để đạt được mức giá mà cả hai bên cùng chấp nhận. Cạnh tranh giữa những người bán thường là các thủ đoạn chiếm lĩnh thị trường, trong đó thủ đoạn giá cả là một công cụ cạnh tranh rất quan trọng và phổ biến. Người bán có thể áp dụng mức giá thấp để thu hút người mua. Như vậy, cạnh tranh tạo ra một xu thế ép giá thị trường sát với giá trị. Giữa những người mua cũng có cạnh tranh với nhau nhằm tối đa hoá lợi ích sử dụng.
Thứ ba, quy luật cung cầu quyết định trực tiếp mức giá thị trường thông qua sự vận động của quan hệ cung cầu. Mức giá thị trường thực hiện các chức năng: một là cân đối cung cầu ở ngay thời điểm mua bán. Hai là, chỉ cho các nhà sản xuất biết cần phải giảm hay tăng khối lượng sản xuất, khối lượng hàng hoá cung ứng ra thị trường. Xét về mặt thời gian, giá thị trường là cái có trước quan hệ cung cầu. Đây là hiện tượng phổ biến của sự hình thành và vận động của giá cả trên thị trường. Thông qua sự vận động của giá cả thị trường, các nhà sản xuất có thể nhận biết tương đối chính xác cầu của thị trường và họ có thể chủ động đưa ra thị trường một khối lượng hàng hóa tương đối phù hợp với nhu cầu đó. Sự cân bằng cung cầu là cơ sở quan trọng để ổn định giá cả từng loại hàng hoá.
Các nhân tố ảnh hưởng đến giá cả
Các nhân tố ảnh hưởng trực tiếp lên giá cả bao gồm : cung cầu, sức mua của tiền tệ và giá cả của các hàng hoá khác.
Thứ nhất, quan hệ cung cầu trên thị trường có ảnh hưởng trực tiếp lên mức giá cả, sự vận động của giá cả và ngược lại, mức giá cả ảnh hưởng lên mức cung, mức cầu và sự vận động của chúng. ảnh hưởng của cung cầu lên giá cả được biểu hiện qua quy luật cung cầu, giá cả biến đổi tỷ lệ nghịch với cung và tỷ lệ thuận với cầu. Hình 1 sẽ thể hiện mối quan hệ này.
Hình 1: Mối quan hệ giữa giá cả và mức cung cầu
Giả sử gọi P(x) là giá của một mặt hàng X và Q(x) là sản lượng của mặt hàng đó; D và S là hai đường biểu thị cầu và cung về mặt hàng X. Hình 1 cho thấy khi cầu tăng từ D lên D1, mức giá tăng từ P lên P1; khi cầu giảm từ D xuống D2, mức giá giảm từ P xuống P2 hay nói cách khác giá biến đổi tỷ lệ thuận với cầu. Ngược lại, khi lượng cung tăng từ S lên S2, giá giảm từ P0 xuống P02; khi lượng cung giảm từ S xuống S1, giá tăng từ P0 lên P01 hay giá cả có quan hệ tỷ lệ nghịch với lượng cung.
Thứ hai, trên thị trường giá cả hàng hoá phụ thuộc trực tiếp vào sức mua của tiền. Quan hệ giữa giá cả và sức mua của tiền là quan hệ tỷ lệ nghịch nghĩa là khi sức mua của tiền giảm thì giá cả tăng, sức mua của tiền tăng thì giá cả giảm.
Cuối cùng, giá cả hàng hoá khác cũng là một nhân tố ảnh hưởng lên giá cả. Giá cả hàng hoá khác ảnh hưởng lên giá cả sản phẩm nào đó theo 2 cách: trực tiếp hoặc gián tiếp. Các phương thức ảnh hưởng của các hàng hoá khác lên hàng hoá đó gồm ảnh hưởng qua chi phí sản xuất, sức mua của tiền, tương quan cung cầu và tâm lý người sản xuất.
Bên cạnh đó, giá cả còn chịu ảnh hưởng của các nhân tố khác như: năng suất lao động, nhu cầu xã hội, phân công lao động xã hội.
Thứ nhất, quan hệ giữa năng suất lao động và sự thay đổi giá cả là quan hệ tỉ lệ nghịch. Khi năng suất lao động sản xuất ra sản phẩm nào đó tăng lên mà các yếu tố khác không đổi thì giá cả tương đối của sản phẩm này so với các sản phẩm khác giảm xuống và ngược lại. Mặt khác, khi năng lực sản xuất của một ngành nào đó tăng lên mà không đi đôi với sự phân công lại xã hội và nhu cầu mới không kịp thay đổi thì sẽ làm giá trị kinh tế của mỗi đơn vị sản phẩm của ngành giảm, do đó ảnh hưởng lên giá cả vì khối lượng sản xuất có thể thừa so với nhu cầu.
Thứ hai, nhu cầu xã hội quyết định giá cả sản phẩm. Nếu sản phẩm không đáp ứng bất cứ nhu cầu nào của xã hội thì nó cũng không có giá trị cũng như giá trị kinh tế. Khi hệ thống nhu cầu xã hội thay đổi có thể làm nhu cầu vào loại sản phẩm nào đó tăng, còn nhu cầu vào loại sản phẩm khác giảm.
Thứ ba, sự phân công lao động xã hội. Phân công lao động xã hội phụ thuộc vào khả năng sản xuất và nhu cầu xã hội. Tuy nhiên, phân công lao động xã hội cũng có tác động trở lại đối với khả năng sản xuất và nhu cầu xã hội. Nếu phân công xã hội không hợp lý, tức không làm cho khả năng sản xuất xã hội khớp với cơ cấu nhu cầu xã hội thì khả năng sản xuất xã hội không được khai thác hết. Và điều này dẫn đến nhiều hàng hoá bị thừa, làm giảm giá trị kinh tế của sản phẩm.
Tác động và chức năng giá cả
Tác động
Giá cả thể hiện tỉ lệ trao đổi sản phẩm, là hình thái qua đó của cải di chuyển từ người này sang người khác, do đó giá cả không ảnh hưởng đến khả năng sản xuất của toàn xã hội nói chung. Tuy nhiên, giá cả có ảnh hưởng đến sự thực hiện hoá khả năng đó thông qua ảnh hưởng lên các nhân tố quyết định quá trình đó.
Trước hết, giá cả ảnh hưởng lên khối lượng sản xuất của ngành và do đó có thể ảnh hưởng lên cơ cấu kinh tế nói chung. Giá của sản phẩm là một nhân tố tham gia quyết định mức lợi nhuận của người sản xuất, do đó quyết định số lượng mà họ sản xuất. Giá cả thực tại ảnh hưởng lên khối lượng sản xuất của từng doanh nghiệp do đó ảnh hưởng lên khối lượng sản xuất của toàn ngành và đến cơ cấu sản phẩm của toàn nền kinh tế. Với ý nghĩa đó, giá cả sẽ ảnh hưởng lên hệ thống phân công lao động của toàn xã hội. Ví dụ, dựa vào các đường cong cung cầu của A.Marshall để phân tích tác động của của giá cả lên sản lượng thực tế của mặt hàng dầu thô.
Hình 2: Sự biến động của sản lượng dầu thô dưới tác động của giá cả
Gọi P là mức giá của mặt hàng dầu thô, Q là sản lượng mặt hàng này. Tại P = P0 thì mức cung bằng mức cầu và P0 gọi là điểm giá chuẩn hay mức giá cân bằng. Nếu mức giá cao hơn mức giá chuẩn thì cung lớn hơn cầu do đó sản lượng thực tế bị quyết định bởi mức cầu. Nếu tại đó mức giá tiếp tục tăng thì sản lượng thực tế sẽ giảm. Đây là trường hợp xảy ra vào năm 1973 khi OPEC nâng giá dầu gây nên cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu. Ngược lại, nếu mức giá thấp hơn mức chuẩn thì cung thấp hơn cầu, do đó cung quyết định sản lượng thực tế.
Giá cả còn ảnh hưởng đến mức cung và cầu thị trường. Về mặt ngắn hạn, mức giá có thể không ảnh hưởng đến khối lượng sản xuất, nhưng nó ảnh hưởng trực đến lượng cung và lượng cầu thị trường. Nếu giá cao hoặc tăng thì mức cung sẽ cao và tăng và ngược lại. Đối với lượng cầu thị trường thì tác động của giá cả theo chiều hướng ngược lại: giá càng cao thì mức cầu càng giảm, ngược lại, giá càng giảm thì nhu cầu càng tăng.
Giá cả còn ảnh hưởng đến hiệu quả sản xuất kinh doanh. Giá cả ảnh hưởng đến doanh thu sản phẩm do đó ảnh hưởng đến lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận. Nếu giá cả hợp lý thì tỷ suất lợi nhuận sẽ cao và do đó có tác dụng khuyến khích sản xuất. Ngược lại, nếu giá cả không hợp lý làm cho tỷ suất lợi nhuận thấp sẽ triệt tiêu động lực sản xuất, kinh doanh.
Giá cả là quan hệ trao đổi giữa người sản xuất và người tiêu dùng. ở đây, đối tượng của sự trao đổi là kết quả của giai đoạn sản xuất. Do đó nếu xét trên toàn bộ hệ thống sản xuất xã hội thì trao đổi cũng là một hình thức phân phối từ đó nếu giá cả thay đổi thì tỷ lệ phân phối cũng thay đổi theo.
Chức năng của giá cả
Do giá cả có các tác động trên đây nên nó có các chức năng sau đây:
- Kích thích tăng trưởng kinh tế, do giá cả tác động đến hiệu quả sản xuất kinh doanh.
- Phân phối các nguồn lực: Chức năng này xuất phát từ tác động phân phối của giá cả. Giá cả là quan hệ trao đổi giữa người sản xuất và người tiêu dùng. Đối tượng của sự trao đổi là kết quả của giai đoạn sản xuất do vậy trao đổi cũng là một hình thức phân phối. Nếu giá cả thay đổi thì tỷ lệ phân phối cũng thay đổi. Do đó giá cả góp phần thực hiện chức năng phân phối.
- Điều chỉnh cơ cấu kinh tế: Theo nghĩa rộng, giá cả còn có chức năng điều chỉnh cơ cấu kinh tế vĩ mô.
- Ngoài ra, giá cả còn là thước đo của cải vì giá cả là biểu hiện của giá trị kinh tế mà giá trị kinh tế lại phản ánh của cải do đó giá cả có chức năng thước đo của cải.
Giá thị trường biểu hiện giá cả hàng hoá và giá cả tiền tệ. Kinh tế thị trường càng phát triển, thị trường càng sôi động, thì hai yếu tố trên có quan hệ chặt chẽ với nhau trong giá cả hàng hóa. Giá cả tiền tệ được thể hiện trong mỗi yếu tố hình thành nên giá trị hàng hoá. Do vậy, để quản lý giá thị trường thì không thể chỉ chú ý đến việc quản lý và điều tiết thị trường hàng hoá mà còn cần chú ý việc quản lý và điều tiết thị trường tiền tệ. Mặc dù giá thị trường được quyết định trực tiếp bởi người mua và người bán, song bao giờ giá cả cũng phản ánh tổng hợp các quan hệ kinh tế, các lợi ích kinh tế. Quản lý giá cả là quản lý các quan hệ đó và góp phần giải quyết các quan hệ đó. Trong nền kinh tế mở, quan hệ giữa thị trường trong nước và thị trường thế giới là một trong những mối quan hệ quan trọng nhất của giá cả. Do thị trường trong nước và thị trường thế giới thâm nhập vào nhau, cho nên giá trên thị trường thế giới sẽ tác động đến giá thị trường trong nước. Các biện pháp can thiệp của Chính phủ để hạn chế bớt các tác động tiêu cực của giá thị trường thế giới đến giá thị trường trong nước là cần thiết, song chỉ nên coi đó là các biện pháp nhất thời.
