Tại sao Kazakhstan xây dựng ngân hàng uranium?

Nguồn: “Why Kazakhstan is building a uranium bank,”The Economist, 02/09/2015.

Biên dịch: Nguyễn Thị Lam Phương | Hiệu đính: Nguyễn Huy Hoàng

Thế giới đang không thiếu nguồn uranium, nguyên liệu thô cho năng lượng nguyên tử và vũ khí hạt nhân. Lượng điện được tạo ra trên toàn cầu từ năng lượng hạt nhân đã đạt đỉnh từ gần một thập niên trước. Chưa có lò phản ứng hạt nhân nào từng bị đóng cửa vì thiếu nhiên liệu. Tuy nhiên, Warren Buffett đã đầu tư 50 triệu USD đầu tiên trong một dự án trị giá 150 triệu USD được thống nhất vào ngày 27 tháng 8 nhằm xây dựng một ngân hàng uranium ở Kazakhstan, nhà sản xuất quặng uranium lớn nhất thế giới. Điều này nghe có vẻ giống như ý tưởng của một nhân vật phản diện trong loạt phim điệp viên James Bond hơn là của một tỷ phú nhân ái người Mỹ. Vậy logic ở đây là gì?

Dù đã có một hiệp ước không phổ biến hạt nhân từ năm 1970, không có gì có thể ngăn cản các nước làm giàu uranium cho mục đích dân sự. Nhưng từ Triều Tiên cho đến Iran, các câu hỏi liên tiếp được đặt ra về việc liệu các thiết bị làm giàu uranium được tạo ra với vỏ bọc là sản xuất uranium làm giàu thấp (LEU)[1] phục vụ phát điện hạt nhân thực chất có phải là những bộ công cụ sản xuất bom được ngụy trang sơ sài – cho phép nhiên liệu được phân tách thành các hình thức uranium có độ giàu cao hơn để chế tạo vũ khí hạt nhân hay không?

Trong hai thập niên qua, thế giới đã rất đau đầu về việc có phải những chiếc máy ly tâm của Iran đã sản xuất lượng uranium đồng vị 235 nhiều hơn mức cần thiết để sản xuất điện hạt nhân, và trở thành mối đe dọa đến cả thế giới hay không. Một thỏa thuận quốc tế được đưa ra hồi tháng 7 nhằm hạn chế mức làm giàu uranium của Iran xuống còn 3,67% trong vòng 15 năm – thấp hơn nhiều mức 90% cần thiết cho vũ khí hạt nhân – đã tìm cách giảm bớt những lo ngại đó. LEU đang có mặt trên thị trường mở, nhưng nếu nguồn cung bỗng nhiên cạn kiệt, ngân hàng uranium ở Kazakhstan sẽ có thể đóng vai trò là người cho vay sau cùng.

Để đảm bảo sự an toàn của nguồn nhiên liệu uranium và đảm bảo nó được phân phối một cách công bằng khi ngân hàng mở cửa từ năm 2017, ngân hàng sẽ được đặt dưới quyền sở hữu của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA), một cơ quan giám sát hạt nhân toàn cầu có trụ sở tại Vienna, nhưng được vận hành bởi Kazakhstan. Uranium của ngân hàng này sẽ chỉ được cung cấp cho các nước thành viên IAEA, và sẽ chứa 90 tấn LEU thay vì uranium ở dạng “cấp độ vũ khí”.[2]

Lượng LEU này đủ để vận hành một lò phản ứng công suất 1.000 megawatt, có thể cung cấp điện cho một thành phố lớn trong 3 năm. Việc đặt ngân hàng ở Kazakhstan mang một số ý nghĩa tượng trưng. Đất nước này được cho là nơi đã diễn ra 456 vụ thử hạt nhân với sức tàn phá lớn khi nó còn là một phần của Liên Xô cũ. Kazakhstan đã giải trừ kho vũ khí hạt nhân của mình vào năm 2001, nhưng vẫn là nhà sản xuất uranium lớn nhất thế giới. Ngân hàng uranium sẽ được đặt tại thành phố Öskemen ở miền Đông Bắc, trung tâm sản xuất nhiên liệu hạt nhân trong 60 năm qua.

Chắc chắn là sẽ vẫn còn những cái cớ để xây dựng thêm nhiều máy ly tâm. Nhiều nước cho là  sở hữu các thiết bị làm giàu uranium giúp nâng cao vị thế quốc tế. Một số nước, như Nhật Bản, có khả năng nhanh chóng chuyển đổi LEU thành nguyên liệu uranium cấp độ vũ khí. Các “quốc gia bất hảo” đã bày tỏ bức xúc về sự bất công khi bị gạt ra khỏi nhóm các nước sở hữu vũ khí hạt nhân. Hơn nữa, sẽ không có nhà cung cấp năng lượng hạt nhân nào cần đến dịch vụ của ngân hàng uranium trong thời gian tới: Hiệp hội Hạt nhân Thế giới (WNA) cho biết nguồn cung uranium đã mở rộng đáng kể trong thập niên qua, chi phí giảm thiểu, và các lò phản ứng có năng suất cao hơn.

Nhưng bất cứ quốc gia nào tham gia vào một chương trình hạt nhân dân sự chỉ cần nhìn vào sự bóp ngạt của Nga lên các nguồn cung khí đốt cho Tây Âu cũng sẽ đánh giá được tầm quan trọng của việc sở hữu một lá chắn LEU an toàn. Nếu ngân hàng uranium của Kazakhstan có thể giúp hạn chế số máy ly tâm đang hoạt động trên khắp thế giới thì nó có thể là một trong những phi vụ đầu tư tốt nhất của ông Buffett cho đến nay./.

———————

[1] Low-enriched uranium, tức là hợp phần uranium có chứa ít hơn 20% hàm lượng uranium đồng vị 235 – NHĐ.

[2] Tức là hợp phần uranium có chứa nhiều hơn 85-90% hàm lượng uranium đồng vị 235 – NHĐ