Tài nguyên sinh học

Phân loại

Rừng có 3 loại chính

• Rừng nhiệt đới ẩm: hơn 1 tỉ ha. Đây là hệ sinh thái phong phú nhất về sinh khối và loài. Mặc dù chỉ chiếm 7% diện tích đất tự nhiên, nhưng là nơi cung cấp khoảng 15% lượng gỗ và 50% số loài đã biết trên thế giới, cũng là nơi ở của hơn 140 triệu người. Khoảng 2/3 rừng này ở Mỹ Latinh, chủ yếu thuộc lưu vực sông Amazon, phần còn lại ở Châu Phi và Châu Á.
• Rừng nhiệt đới khô: 1,5 tỉ ha, trong đó ¾ ở Châu Phi. Loại rừng này không phong phú về loài và sinh thái như rừng nhiệt đới ẩm, nhưng lại là phương tiện bảo vệ đất quan trọng. Giá trị kinh tế chủ yếu của chúng là chăn nuôi và cung cấp củi đun cho cư dân nông thôn.
• Rừng ôn đới: khoảng 1,6 tỉ ha, ¾ thuộc các nước công nghiệp phát triển. Tính đa dạng sinh học của rừng này kém nhất, nhưng là nguồn cung cấp gỗ, nơi nghỉ ngơi, giải trí.

Phân bố

Rừng phân bố không đồng đều trên các Châu Lục về diện tích cũng như thể loại. Tổng cộng có 29% diện tích lục địa được che phủ bởi rừng (khoảng 3.837 triệu ha, trong đó 1.280 triệu ha-chiếm 33% diện tích rừng là rừng thông-tập trung ở miền lạnh và ôn đới, còn lại 2.257 triệu ha-chiếm 67% là rừng rậm miền xích đạo và nhiệt đới.

Sự phân chia rừng ở các khu vực

Khu vực	Diện tích (triệu ha)	(%)
Châu Âu (trừ Nga)	136	3,5
Nga(Liên Xô cũ)	743	19,4
Bắc Mỹ	656	17,1
Mỹ Latinh	890	23,2
Châu Phi	801	20,9
Châu Á	525	13,7
Châu Đại Dương	86	2,2

Rừng hiện nay trên thế giới

"Lá cây là lá phổi của con người", thành ngữ này hiển nhiên được rất nhiều người biết đến, nhưng ý nghĩa thật sự thì vẫn còn nhiều người chưa hiểu rõ được. Rừng trên thế giới vẫn tiếp tục bị biến mất với tốc độ không ngờ mặc dù có những cảnh báo về hiện tượng phá rừng. Năm 1980, khoảng 15,2 triệu ha rừng nhiệt đới bị phá mỗi năm và có xu hướng tăng lên trong thập niên này.

Theo tổ chức nông nghiệp và lương thực Liên Hiệp Quốc (FAO), diện tích rừng tiếp tục bị giảm nhanh, đặc biệt ở các nước đang phát triển, khoảng giữa năm 1985 và 1995, đã mất khoảng 200 triệu ha rừng. Mặc dù, được bù đắp bởi sự tái trồng rừng, tạo những khu đất trồng rừng mới, sự tái phát triển từ từ và việc mở rộng diện tích trồng rừng ở các nước phát triển, nhưng diện tích rừng cũng mất khoảng 180 triệu ha nghĩa là khoảng 12 triệu ha/năm.

Ở các nước phát triển, việc chuyển đổi rừng không quan trọng nhưng sự suy thoái rừng lại đáng báo động.

Một số nguyên nhân chính của việc phá rừng

Trong thời kỳ phát triển ban đầu của các nước công nghiệp, 1/3 rừng ôn đới bị phát hoang làm nông nghiệp, lấy gỗ và củi. Nạn phá rừng hầu như không còn, diện tích rừng ôn đới nói chung đang tăng.

Phá rừng nhiệt đới chủ yếu để lấy củi. Giảm diện tích rừng ẩm để tăng đất trồng trọt. Các động cơ phá rừng hiện nay vẫn còn rất mạnh.

- Tăng lợi nhuận và tiêu thụ;

- Sự gia tăng dân số và nhu cầu về miền đất mới;

-Chính sách kinh tế không hợp lý;

- Nạn tham nhũng và mua bán bất hợp pháp;

- Nạn nghèo đói, và tình trạng không có ruộng đất.

Theo Luật bảo vệ và phát triển rừng của Việt Nam

Căn cứ vào mục đích sử dụng chủ yếu, rừng có thể được phân thành các loại sau đây: Rừng phòng hộ; Rừng đặc dụng; Rừng sản xuất.

• Rừng phòng hộ: được sử dụng chủ yếu để bảo vệ nguồn nước, bảo vệ đất, chống xói mòn, hạn chế thiên tai, điều hòa khí hậu, góp phần bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng phòng hộ được phân thành các loại: Rừng phòng hộ đầu nguồn; Rừng phòng hộ chắn gió, chắn cát bay; Rừng phòng hộ chắn sóng, lấn biển; Rừng phòng hộ bảo vệ môi trường sinh thái.
• Rừng đặc dụng: được sử dụng chủ yếu để bảo tồn thiên nhiên, mẫu chuẩn hệ sinh thái rừng của quốc gia, nguồn gen thực vật, động vật rừng; nghiên cứu khoa học; bảo vệ di tích lịch sử, văn hóa và danh lam thắng cảnh; phục vụ nghỉ ngơi, du lịch. Rừng đặc dụng được phân thành các loại: Vườn quốc gia; Khu rừng bảo tồn thiên nhiên; Khu rừng văn hóa - xã hội, nghiên cứu thí nghiệm.
• Ranh giới của khu rừng đặc dụng phải được xác định bằng hệ thống biển báo, mốc kiên cố.
• Rừng sản xuất: được sử dụng chủ yếu để sản xuất, kinh doanh gỗ, các lâm sản khác, đặc sản rừng, động vật rừng và kết hợp phòng hộ, bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng sản xuất được Nhà nước giao cho tổ chức, cá nhân thuộc các thành phần kinh tế có đủ điều kiện quy định để sản xuất, kinh doanh theo hướng thâm canh, nông - lâm - ngư nghiệp kết hợp.

Hiện trạng

Rừng nước ta ngày càng suy giảm về diện tích và chất lượng, tỉ lệ che phủ thực vật dưới ngưỡng cho phép về mặt sinh thái. 3/4 diện tích đất đai của nước ta (so với diện tích đất tự nhiên S_TN) là đồi núi, khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa nên rừng rất quan trọng trong cân bằng sinh thái. Đất có rừng phải được duy trì tối thiểu 50-60% S_TN, vùng đồi núi phải là 80-90%, vùng đầu nguồn sông suối phải là 100%.

Rừng ngập mặn với diện tích 800.000 ha có tác dụng cung cấp gỗ và than, đồng thời có tác dụng giữ và cải tạo đất, là nơi cư trú và sinh sản của các loài thủy sinh.

Đất lâm nghiệp chiếm 30% diện tích tự nhiên (rừng tự nhiên 26%, rừng trồng 4%). Tỉ lệ che phủ này còn dưới tiêu chuẩn cho phép do UB môi trường quốc tế đưa ra và áp dụng cho toàn cầu là 33%. Tỉ lệ che phủ ở Tây Bắc chỉ còn 13,5%, Đông Bắc 16,8%, Sơn La 9,8%, Cao Bằng 11,2%.

Về động vật sống trong rừng, nước ta có khoảng 1.000 loài chim, 300 loài thú, hơn 300 loài bò sát, ếch nhái … phân bố rộng rãi trên các sinh cảnh, có 28 loài động vật quý, mang tính đặc biệt nhiệt đới như voi, tê giác, bò rừng, bò tót, bò xám, hổ, báo, hươu sao, hươu xạ, nai cà tông, vược, vộc cá đầu xám, vộc mũi hếch, sếu trụi cổ, cò quắm cánh xanh, rắn, trăn, rùa biển … và hiện còn phát hiện ra một số loài mới.

Theo điều tra của năm 1993, nước ta còn khoảng 8,631 triệu ha rừng (trong đó có 5.169 ngàn ha rừng sản xuất kinh doanh, 2.800 ngàn ha rừng phòng hộ, 663.000 ha rừng đặc dụng). Rừng phân bố không đồng đều, tập trung cao nhất ở khu vực Tây Nguyên (Đăk Lắk 1.253 ngàn ha, Gia Lai 838.600 ha), kế là miền núi Trung du phía Bắc (Lai Châu 229.000 ha) và thấp nhất ở vùng đồng bằng sông Cửu Long (An Giang 100 ha).

Diện tích rừng tự nhiên

Loại rừng	Diện tích (ha)
Tổng diện tích rừng tự nhiên1.	8.630.965
1. Rừng sản xuất kinh doanh (60%)	5.168.952
a) Rừng đặc sản	16.187
b) Rừng giống	1.783
c) Rừng kinh doanh gỗ, lâm sản	5.150.982
2. Rừng đầu nguồn (32%)	2.798.813
a) Rừng đầu nguồn	2.780.010

Diện tích rừng tự nhiên ở Việt Nam năm 1993 (đơn vị: 1000 ha)

Đất tự nhiên	Rừng
Diện tích	(%)	Diện tích	(%)
Cả nước	44.314,0		8.630,9
Miền núi trung du phía Bắc	8.312,0	18,8	1.688,5	19,6
Đồng bằng sông Hồng	895,0	2,0	22,7	0,3
Khu Bốn cũ	5.262,0	11,9	1.426,8	16,5
Duyên hải miền Trung	5.978,0	13,5	1.490,1	17,3
Tây Nguyên	18.736,0	42,3	3.396,7	39,4
Đông Nam bộ	2.635,0	5,9	527,6	6,1
Đồng bằng sông Cửu Long	2.496,0	5,6	78,5	0,9

• Khai thác rừng quá mức

Giữa thế kỷ 20, khoảng 60 dân tộc thiểu số là những người cư ngụ chủ yếu trong rừng núi cao. Nhiều người trong các dân tộc này dùng kỹ thuật trồng trọt rộng … điều này có thể chấp nhận với mật độ dân số thấp. Hiện nay, hơn 30% người Việt Nam, phần lớn là người Kinh, sống phụ thuộc vào các sản phẩm rừng. Mật độ dân số ở những vùng này gia tăng rất nhanh chỉ trong 15 năm.

Giai đoạn 1943-1997, diệnt ích rừng che phủ đã giảm từ 43% xuống còn 28% tổng diện tích đất tự nhiên. Mức mất rừng hiện nay khoảng 180.000-200.000 ha/năm, trong đó 30% bị chặt phá làm nông nghiệp, không có kế hoạch; 20-25% bị cháy; còn lại do khai thác gỗ, củi. Mức trồng rừng hàng năm từ 80.000-100.000 ha không bù lại được sự tổn hại do mất rừng.

Những nơi cần được bảo vệ nhất cũng là những nơi rừng bị tàn phá mạnh. Năm 1980, miền núi và trung du Bắc bộ có 3.609.800 ha (35% diện tích tự nhiên) thì đến năm 1990 chỉ còn 1.709.300 ha (17% diện tích tự nhiên). Ở miền Đông nam bộ, diện tích rừng bị giảm mạnh nhất, từ 1.138.700 ha năm 1980 (chiếm 47% diện tích tự nhiên) xuống còn 572.780 ha năm 1990 chiếm 24% diện tích tự nhiên). Vùng đồng bằng sông Cửu Long cũng nằm trong tình trạng tương tự 253.800 ha năm 1980 (6,35% diện tích tự nhiên) xuống còn 179.300 ha và năm 1993 còn 3,1% diện tích tự nhiên).

Diện tích rừng bị cháy và chặt phá

Năm	1990	1991	1992	1993	1994	1995
CẢ NƯỚC (ha)	37.775	20.257	40.209	21.688	14.436	25.898
Miền núi và trung du Bắc bộ	6,06%	16,22%	14,79%	13,66%	21,73%	11,21%
Đồng bằng sông Hồng	0,01%	0,12%	0,00%	0,06%	0,12%	0,01%
Khu Bốn cũ	7,69%	3,97%	4,23%	21,89%	1,29%	0,54%
Duyên hải miền Trung	5,88%	15,61%	20,90%	12,10%	6,21%	14,97%
Tây Nguyên	11,41%	8,84%	32,28%	25,49%	44,97%	48,18%
Đông Nam bộ	15,79%	21,23%	14,62%	8,86%	0,19%	7,39%
Đồng bằng sông Cửu Long	53,16%	34,00%	13,18%	17,94%	25,49%	17,70%

• Nạn cháy rừng

Cũng như những nước khác trên thế giới, cùng với việc khai thác quá mức, thì nạn cháy rừng trong mấy thập niên qua cũng là vấn đề đáng lo ngại. Trong vòng 23 năm (1965-1988) đã có gần 1 triệu ha rừng cây gỗ và trảng cỏ tranh bị cháy. 1992-1993, ở 13 tỉnh ven biển đã xảy ra 300 vụ cháy rừng. Năm 2002, cháy lớn ở rừng U Minh thượng và U Minh hạ.

Cháy rừng không chỉ làm cạn kiệt tài nguyên rừng mà còn là nguyên nhân làm cạn kiệt nguồn nước, làm đất bị suy thoái, giảm nguồn sinh vật quý hiếm, gây nhiều tác hại nghiêm trọng đối với môi trường, khí hậu, đất đai, đời sống và sự phát triển kinh tế xã hội cả nước. Giảm diện tích rừng đầu nguồn gây úng lụt, hạn hán, không điều tiết được lượng nước gây nhiều thảm họa cho dân cư vùng trung du và đồng bằng.

Chất lượng rừng suy giảm: rừng giàu 10%, rừng trung bình 23%, rừng nghèo 33% và rừng phục hồi 34%. Tỉ lệ cây bệnh mục 20-25%.

Thành lập những hiệp ước và luật lệ

Tổ chức Liên hiệp quốc về bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên đã phát hành quyển sách "Tài liệu đỏ”.

Một số hiệp ước thế giới và những hiệp định để bảo tồn các loài hoang dã đã được đặt ra nhưng còn hạn chế ở một số nước.

Năm 1987, bảng danh sách thực vật và động vật có nguy cơ, và đe dọa đã được bảo vệ dưới một đạo luật bao gồm 928 loài, trong đó có 385 loài được tìm thấy trong nước Mỹ và những nước khác.

Ở Việt Nam, nhiều văn bản quan trọng đã được ban hành như Luật Bảo vệ Môi trường, văn bản bảo vệ động vật hoang dã (359/TTg ngày 29/5/1996 do Thủ tướng Võ Văn Kiệt ký) về phương pháp khẩn cấp để bảo vệ và phát triển động vật hoang dã.

Thành lập khu bảo tồn loài thú hoang dã

Năm 1903, Tổng thống Theodore Roosevelt đã thiết lập khu bảo tồn động vật hoang dã Liên bang đầu tiên trong nước Mỹ-ở đảo Pelican trên bờ biển phía Đông Florida để bảo vệ chim bồ nông xám.

Năm 1987, hệ thống khu bảo tồn động vật hoang dã bao gồm 437 khu, được cơ quan động vật hoang dã và thủy sản quản lý, khoảng 88% diện tích là ở Alaska.

Ở Việt Nam, quy hoạch hơn 1 triệu ha để làm khu bảo tồn sự đa dạng sinh học với 120 khu rừng đặc dụng (có tràm chim Tam Nông ở Đồng Tháp Mười, rừng Cúc Phương, Hoàng Liên Sơn, Bạch Mã…). Thực tế:

• Ta vẫn chưa theo dõi được diễn biến của các loài quý hiếm.
• Chưa kiểm soát các hoạt động săn bắn và đánh cá.
• Hoạt động quản lý lưu vực chưa chặt chẽ.
• Nhiều môi trường sinh sản và sinh sống của sinh vật vẫn tiếp tục bị tàn phá.

Tổ chức MAB của UNESCO đã công nhận Vườn Quốc gia Nam Cát tiên, Việt Nam là khu dự trữ sinh quyển quốc tế, khu thứ 411 của thế giới, thứ 2 của Việt Nam (sau Cần Giờ, TP.HCM). Khu sinh quyển Cát Tiên có tổng diện tích 73.878 ha nằm trên ba tỉnh Đồng Nai, Lâm Đồng, Bình Phước, cách TP.HCM 150 km; có khoảng 1.800 loài thực vật thuộc 151 họ, 73 bộ. Đây là khu rừng đặc trưng cho hệ thực vật miền Đông Nam Bộ với nhiều loài cây gỗ họ sao, dầu, tử vi, đậu, đặc biệt có nhiều loài có giá trị cao cả về kinh tế và sinh học như gõ đỏ, cẩm lai, giáng hương .v.v… Nơi đây còn có 77 loài thú, 326 loài chim, 133 loài cá nước ngọt, 40 loài bò sát, 14 loài lưỡng cư và 457 loài côn trùng, trong đó 51 loài có tên trong sách đỏ Việt Nam như tê giác Java (7-8 cá thể), cá sấu Xiêm, gà so cổ hung, bò rừng, voi, hổ .v.v…

Quỹ môi trường toàn cầu (GEF) và chương trình phát triển của LHQ đồng tài trợ cho dự án "Xây dựng các khu bảo tồn nhằm xây dựng nguồn TNTN Việt Nam trên cơ sở ứng dụng quan điểm sinh thái cảnh quan" với tổng số vốn đầu tư 8.504.102$, trong đó 438.000$ vốn trong nước. Dự án được triển khai tại vườn Quốc gia Ba Bể (Bắc Cạn) và vườn Quốc gia Yóok Đôn (Đắk lắk).

Ngân hàng gen, sở thú, vườn thực vật, ao ca

Sở thú, vườn thực vật (Botanic garden), ao cá … chính là những kho dự trữ tốt cho các loài, nhất là ở những vùng nhiệt đới.