Quan hệ nhân thân giữa vợ chồng

Nghĩa vụ chung sống

Sống với nhau và trong nhau. Hôn nhân trước hết là cuộc sống chung giữa người đàn ông và người đàn bà: chung nhà, chung bàn ăn và chung chăn gối. Tất nhiên, vợ và chồng không nhất thiết phải ở chung, ăn chung, ngủ chung một cách liên tục, thường xuyên trong suốt thời kỳ hôn nhân; song, ít nhất giữa họ luôn phải có mối liên hệ sâu đậm về phương diện sinh hoạt vật chất và thân xác. Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 không ghi nhận một cách rõ ràng nghĩa vụ chung sống; tuy nhiên, không thể nói rằng mục đích (lành mạnh) của hôn nhân đã đạt được một khi hai bên kết hôn không thực sự chung sống với nhau. Việc không chung sống liên tục trong một thời gian dài (gọi nôm na là ly thân) có thể dẫn đến những khó khăn trong việc duy trì cơ sở đạo lý và cơ sở thực tế của quy tắc suy đoán con chung của vợ chồng, theo Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 Điều 63 khoản 1, trong trường hợp người vợ sinh con.

Nơi ở của gia đình. Một trong những điều kiện cần thiết của cuộc sống chung là vợ chồng có nơi ở chung. “Nơi cư trú của vợ chồng là nơi vợ chồng thường xuyên chung sống” (BLDS 2005 Điều 55). Việc lựa chọn nơi cư trú của vợ chồng được thực hiện trên cơ sở thoả thuận giữa vợ và chồng: “Nơi cư trú của vợ chồng do vợ chồng lựa chọn, không bị ràng buộc bởi phong tục tập quán, địa giới hành chính (Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 Điều 20). Luật có nói thêm rằng vợ chồng có thể có nơi cư trú khác nhau, nếu có thoả thuận (BLDS 2005 Điều 55). Thế nhưng, điều đó không có nghĩa rằng người làm luật cho phép vợ chồng tự do thoả thuận về việc không chung sống dưới cùng một mái nhà, như là một cách để thực hiện nghĩa vụ chung sống. Suy cho cùng, việc xác định nơi cư trú khác nhau của vợ chồng chỉ có giá trị, nếu nó phù hợp với lợi ích của hôn nhân, đặc biệt là nhằm tạo điều kiện để củng cố quan hệ vợ chồng, chứ không phải nhằm cắt đứt quan hệ đó.

Nghĩa vụ yêu thương và chung thủy

Đúng ra chỉ có nghĩa vụ chung thủy. Tình yêu thương giữa vợ và chồng không giống tình yêu thương giữa cha mẹ và con, giữa những người có quan hệ huyết thống nói chung, cũng như giữa những người bạn, những người đồng nghiệp. Đó là là tình cảm gắn bó giữa hai con người khác giới tính trong cuộc sống chung. Yêu thương là điều kiện đủ của chung thuỷ, bởi, theo F. Engels, “bản chất của tình yêu là không thể chia sẻ”. Thế nhưng, trong quan niệm của đạo đức Việt Nam, yêu thương không phải là điều kiện cần của chung thuỷ: ngay nếu như không còn yêu thương nhau, vợ chồng vẫn có thể chung thuỷ đối với nhau. Hơn nữa, không thể áp đặt nghĩa vụ yêu thương đối với vợ chồng (nghĩa là không thể buộc người vợ phải yêu người chồng và ngược lại), nhưng hoàn toàn có cơ sở để áp đặt nghĩa vụ chung thuỷ (nghĩa là có thể buộc người vợ không được phản bội người chồng và ngược lại), cho dù, như ta sẽ thấy, không thể có sự áp đặt nghĩa vụ chung thuỷ mang tính chất của một biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ, trong khung cảnh của luật và đạo đức hiện đại.

Thế nào là không chung thuỷ ? Vấn đề là: luật không định nghĩa cụm từ chung thuỷ; vậy có nghĩa rằng cũng không có khái niệm pháp lý về sự không chung thuỷ. Ở điểm này, tục lệ phải can thiệp. Có thể dễ dàng chấp nhận rằng hành vi ngoại tình là biểu hiện của sự không chung thuỷ. Có một thời, thái độ lẳng lơ của người đàn bà cũng được coi là biểu hiện không chung thuỷ đối với người chồng, dù có thể không có sự chung đụng thân xác của người đàn bà với người khác. Cách xét đoán khắt khe đó đang dần dần bị loại bỏ ra khỏi tâm lý thị dân, nhưng hình như vẫn còn tồn tại trong tâm lý của một bộ phận nông dân.

Chế tài. Vi phạm nghĩa vụ chung thuỷ, người vi phạm có thể bị chế tài về hành chính hoặc hình sự trong trường hợp quan hệ với người khác có đầy đủ các đặc điểm về nội dung của quan hệ như vợ chồng. Song, nghĩa vụ chung thuỷ, cũng như nghĩa vụ chung sống, không thể được thực hiện đúng dưới sự cưỡng chế và cũng không phải là lý do trực tiếp để ly hôn. Chế tài hành chính hoặc hình sự đối với người không chung thuỷ trong những trường hợp được luật dự kiến, đó là cách duy nhất để trừng phạt người vi phạm nghĩa vụ chung thuỷ. Sự vi phạm dẫn đến chế tài, vả lại, phải nghiêm trọng - vi phạm đến mức không tôn trọng nguyên tắc hôn nhân một vợ một chồng. Không thể chế tài, dù bằng biện pháp hành chính hay hình sự, một người có quan hệ xác thịt với người khác nhưng chỉ mang tính chất qua đường.

Nghĩa vụ chăm sóc và giúp đỡ nhau

Vợ chồng là chỗ dựa của nhau trong cuộc sống. Câu chữ của luật khá cô đọng: “Vợ chồng chăm sóc, giúp đỡ nhau”. Sự chăm sóc và giúp đỡ có hai mặt - vật chất và tinh thần. Về phương diện vật chất, vợ chồng có nghĩa vụ hợp tác trong việc bảo đảm việc đáp ứng các nhu cầu sinh hoạt hợp lý của gia đình, của mỗi cá nhân: vấn đề này sẽ được đặt lại trong mục kế tiếp. Về phương diện tinh thần, vợ chồng phải dành cho nhau sự chăm sóc tận tuỵ, cả trong sinh hoạt bình thường cũng như trong lúc ốm đau hoặc khó khăn. Trong quan hệ với người thứ ba, vợ chồng phải đoàn kết và tương trợ trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhau cũng như của gia đình: “Vợ, chồng tôn trọng và giữ gìn danh dự, nhân phẩm, uy tín cho nhau” (Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 Điều 21 khoản 2). Vợ, chồng bảo vệ lẫn nhau trong trường hợp một trong hai người bị người khác xúc phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín. Trong đời sống nghề nghiệp, vợ chồng phải động viên nhau để mỗi người có thể hoàn thành chức nghiệp của mình.

Tự do cá nhân tương đối trong cuộc sống vợ chồng

Tự do đối với sự toàn vẹn của thân thể

Tôn trọng thân thể vật lý. Vợ chồng có nghĩa vụ tôn trọng lẫn nhau và cư xử với nhau một cách thanh lịch, văn minh. Cấm vợ, chồng có hành vi ngược đãi, hành hạ nhau (Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 Điều 21 khoản 1). Vợ (chồng) cũng không có quyền để cho người khác hành hạ, ngược đãi chồng (vợ) mình ( Như trong trường hợp vợ chồng sống chung với gia đình chồng và người chồng im lặng trước sự ngược đãi của cha mẹ chồng đối với vợ mình.)

Sự ngược đãi, hành hạ của một người đối với người còn lại, trong những trường hợp đặc thù, có thể bị chế tài về hình sự (BLHS 1999 Điều 151). Trong tình trạng hiện tại của thực tiễn giao dịch, các quy định này tỏ ra rất cần thiết để ngăn chặn sự phát triển của tình trạng bạo hành đối với người phụ nữ, tình trạng có nguồn gốc từ sự xung đột giữa xu hướng đưa người phụ nữ hoà nhập vào đời sống cộng đồng như một chủ thể đầy đủ của xã hội công dân và tư duy cũ về sự phụ thuộc của người đàn bà vào người đàn ông.

“Sở hữu” riêng đối với thân thể. Vợ (chồng) tự mình quyết định việc cho phép hoặc không cho phép thực hiện các tác nghiệp y khoa trên thân thể của mình. Theo BLDS 2005 Điều 32 khoản 3, việc thực hiện phương pháp chữa bệnh mới trên cơ thể một người, việc gây mê, cắt, mổ, cắt bỏ, cấy, ghép bộ phận của thân thể phải được sự đồng ý của người đó; nếu người đó chưa thành niên, mất năng lực hành vi dân sự hoặc là bệnh nhân bất tỉnh, thì mới cần được sự đồng ý của cha, mẹ, vợ, chồng, con đã thành niên hoặc người giám hộ của người đó; trong trường hợp có nguy cơ đe dọa đến tính mạng của bệnh nhân mà không chờ được ý kiến của cha, mẹ, người giám hộ hoặc người thân thích của người đó, thì phải có quyết định của người đứng đầu cơ sở y tế. Việc mổ tử thi cũng theo các quy định tương tự (Điều 32 khoản 4).

Vợ (chồng) có quyền quyết định tặng cho các bộ phận trong thân thể của mình lúc còn sống và sau khi chết (BLDS 2005 Điều 33 và 34) ; chồng (vợ) không có quyền sở hữu đối với tử thi của vợ (chồng) mình và do đó, không có quyền tặng cho toàn bộ hoặc một phần tử thi đó.

Vợ (chồng) được quyền tự do quyết định biện pháp chăm sóc y tế cho chính mình. Một cách duy lý, ta nói rằng người phụ nữ còn có quyền tự mình quyết định việc mang thai hay phá thai.

Trong trường hợp thân thể bị xâm hại, thì chính người bị xâm hại có quyền khởi kiện với tư cách là nguyên đơn dân sự để yêu cầu bồi thường thiệt hại; chồng (vợ) của người này không có quyền yêu cầu thay, trừ trường hợp được người bị xâm hại uỷ quyền hợp lệ: nếu do hành vi xâm hại đó mà chính chồng (vợ) của người bị xâm hại cho rằng mình cũng bị thiệt hại, thì chồng (vợ) có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại cho riêng mình. Trong trường hợp người bị xâm hại chết, thì vợ (chồng) thực hiện quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại của người chết với tư cách người thừa kế theo pháp luật, đồng thời vẫn có quyền yêu cầu bồi thường do những thiệt hại mà riêng mình phải gánh chịu.

Tự do đối với sự toàn vẹn của phẩm giá

Tôn trọng phẩm giá. Theo Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 Điều 21 khoản 1, vợ chồng không có quyền xúc phạm đến danh dự, uy tín của nhau. Có vẻ như ở điểm này, tục lệ còn muốn đi xa hơn: vợ (chồng) không được quyền đứng về phía người xúc phạm danh dự, nhân phẩm của chồng (vợ) mình. Trong trường hợp thái độ cư xử của một người đối với người còn lại thể hiện sự xúc phạm nghiêm trọng đối với danh dự, nhân phẩm của người còn lại, người cư xử không đúng có thể bị chế tài về hình sự (BLHS 1999 Điều 121).

“Sở hữu” riêng đối với phẩm giá. Trong trường hợp vợ (chồng) là nạn nhân của một vụ xúc phạm danh dự, nhân phẩm, thì chính nạn nhân là người có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại và yêu cầu công khai xin lỗi; chồng (vợ) không có quyền yêu cầu thay, trừ trường hợp được nạn nhân uỷ quyền hợp lệ. Song, cũng như trong trường hợp vợ (chồng) bị xâm phạm về thân thể, chồng (vợ) của người bị xúc phạm về danh dự, nhân phẩm có thể tự mình khởi kiện, nếu cho rằng cũng chính hành vi xúc phạm đó làm tổn thương trực tiếp đến danh dự, nhân phẩm của riêng mình.

Tự do trong xử sự

Tự do lựa chọn nghề nghiệp. ”Vợ, chồng cùng bàn bạc, giúp đỡ, tạo điều kiện cho nhau chọn nghề nghiệp, học tập nâng cao trình độ văn hóa, chuyên môn, nghiệp vụ; tham gia hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội theo nguyện vọng và khả năng của mỗi người” (Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 Điều 25). Sự lựa chọn nghề nghiệp từ nay vẫn có thể do một người quyết định, nhưng người còn lại có quyền tham gia ý kiến, dù người dự định lựa chọn nghề nghiệp có thể không nghe theo ý kiến đó. Nếu do sự bất đồng trong việc lựa chọn nghề nghiệp mà tình cảm giữa vợ và chồng không còn, không thể tiếp tục duy trì quan hệ hôn nhân, thì một bên hoặc cả hai bên có thể xin ly hôn.

Tự do tín ngưỡng. “Vợ, chồng tôn trọng quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo của nhau; không được cưỡng ép, cản trở nhau theo hoặc không theo một tôn giáo nào” (Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 Điều 22). Thông thường, vấn đề tín ngưỡng, tôn giáo được các bên giải quyết trước khi kết hôn. Tuy nhiên, có trường hợp một trong hai người muốn thay đổi tín ngưỡng, tôn giáo trong thời kỳ hôn nhân. Khi đó, người còn lại có thể có ý kiến riêng, nhưng không thể áp đặt tín ngưỡng, tôn giáo của mình cho người muốn thay đổi.

Theo đuổi một tôn giáo, vợ (chồng) có quyền thực hiện các sinh hoạt tôn giáo trong khuôn khổ pháp luật. Song, việc sinh hoạt tôn giáo không được gây trở ngại cho việc thực hiện các nghĩa vụ hỗ tương của vợ chồng, cũng không được gây mất trật tự trong sinh hoạt gia đình.

Tự do trong quan hệ xã hội. Hôn nhân không làm cho vợ (chồng) bị cách ly với môi trường giao tiếp. Vợ (chồng) vẫn tiếp tục là thành viên trong gia đình, dòng họ của mỗi người và nhất là vẫn có quyền duy trì, thậm chí mở rộng phạm vi quan hệ bè bạn, đồng nghiệp. Tự do sinh hoạt tâm linh, vui chơi, giải trí, vợ (chồng) có quyền đọc sách, nghe nhạc, xem hát. Tự do giao tiếp, vợ (chồng) có quyền được tôn trọng đối với những bí mật thư tín, điện thoại: chồng (vợ) không có quyền nghe trộm, ghi âm lén lút các cuộc trao đổi thông tin, suy nghĩ của chồng (vợ) mình qua điện thoại; không được đọc trộm thư từ của chồng (vợ) mình; càng không được đòi hỏi quyền kiểm soát công khai thư từ và các cuộc liên lạc điện thoại của chồng (vợ) mình.