Nguồn gốc loài người: Người Đứng Thẳng

Lê Quỳnh Ba biên tập

Theo phim BECOMING HUMAN,

Viết, sản xuất và chỉ đạo bởi: Graham Townsley,

HHMI (Howard Hughes Medical Institute)

Loài Người, không còn nghi ngờ gì nữa, là loài thông minh nhất trên Trái Đất. Nhưng rõ ràng chúng ta có gốc gác từ  Khỉ Hình Người. Hàng triệu năm trước tổ tiên chúng ta là Khỉ Hình Người. Khỉ Hình Người sống ở châu Phi. Chúng ta tiến từ đó cho đến nay như thế nào. Chuyện gì đã xảy ra ? Điều gì đưa chúng ta vào con đường trở thành Loài Người? Những câu hỏi lớn, nhưng giờ đã có câu trả lời. Ở ngưỡng cửa của loài người có 1 tổ tiên đầy bí ẩn. Đó là Người Đứng Thẳng (Homo erectus). Người Đứng Thẳng có não nhỏ hơn 1 chút, hàm lớn hơn 1 chút, nhưng về cơ bản giống chúng ta. Họ xuất hiện trên Trái Đất gần 2 triệu năm trước. Nhiều phát hiện mới tiết lộ rằng tổ tiên chúng ta ở trung tâm của quá trình tiến hoá. Đây là những người tiên phong lần đầu rời châu Phi. Những người đầu tiên làm ra lửa, những thợ săn đầu tiên. Những sinh vật này có khả năng phân tích cách sử dụng công cụ và tìm ra giải pháp kỹ thuật cho vấn đề làm thế nào để giết con vật to lớn, nguy hiểm mà không ảnh hưởng đến tính mạng của mình. Người Đứng Thẳng mở đường cho việc trở thành loài người, định cư ở tất cả các lục địa và tạo ra những xã hội loài người đầu tiên. “Tổ tiên chúng ta bắt đầu quan tâm người khác nghĩ gì và quan tâm người khác nghĩ gì về mình”. Ngày nay những phát hiện mới khiến họ sống động chưa từng thấy. Cuối cùng ta đã đối diện với tổ tiên từ thưở khai sinh của Loài Người.

Thung lũng Tách Giãn Lớn (thung lũng Great Rift) ở Đông Phi, 2 triệu năm trước, những hoang mạc và hẻm núi kỳ vĩ này, chứng kiến 1 sự kiện bí ẩn, sự ra đời của tổ tiên đầu tiên mà ta gọi là Con Người. Những khám phá mới, tiết lộ những sinh vật mới giống chúng ta 1 cách kỳ lạ. Một nhà lữ hành thế giới, 1 người làm công cụ, 1 thợ săn, người tìm ra lửa. Sinh vật của xã hội loài người đầu tiên. Thật đáng kinh ngạc những phẩm chất biến chúng ta thành loài người, không bắt đầu bằng chính giống loài của chúng ta, Người Khôn Ngoan, mà sự ra đời thực sự của loài người bắt đầu từ trước đó rất lâu, hàng triệu năm trước.

Hãy hình dung toàn bộ thời gian lịch sử loài người, đưa chúng ta về thời kỳ Kim Tự Tháp Ai Cập 5000 năm trước; gấp đôi lên, 10.000 năm trước, khi thực vật được nuôi trồng và nông nghiệp bắt đầu. Gấp đôi lên lần nữa, 20.000 năm trước tới thời kỳ của thợ săn kỷ Băng hà vẽ hình ảnh gây ngạc nhiên trên tường hang động. Gấp thêm 6 lần, đưa chúng ta về 1,3 triệu năm trước, khi sinh vật đầu tiên trông rất giống chúng ta, Người Đứng Thẳng tại thung lũng Great Rift ở châu Phi. Trong hàng triệu năm, vết đứt gãy địa chất khổng lồ chạy suốt chiều dài Đông Phi là sân khấu cho công cuộc tiến hóa loài người.

Tất cả bắt đầu khi những con Khỉ đầu tiên đứng thẳng trên 2 chân khoảng  6 triệu năm trước. Có rất nhiều loài khác nhau, các biến thể cùng loài. Những sinh vật giống khỉ với bộ não nhỏ. Hóa thạch có tên gọi Lucy là thí dụ nổi tiếng nhất, cô bé chỉ cao 1,1 m, với bộ não bằng kích thước não Tinh Tinh. Trong hàng triệu năm, những sinh vật như cô ấy lang thang trong những cánh rừng và hoang mạc châu Phi. Nhưng rồi có điều gì đó thay đổi. Khoảng 2 triệu năm trước, những sinh vật mới xuất hiện với khả năng chưa từng có trong vương quốc các loài. Hãy gặp Người Đứng Thẳng, người chế tạo ra công cụ và là thợ săn, 1 trong những thành viên đầu tiên trong Loài Người chúng ta. Đó chính là những sinh vật giống người, Loài Người. Daniel Lieberman, Harvard University: “Chuyển đổi thành người có lẽ là 1 trong những biến đổi quan trọng  nhất xuất hiện trong quá trình tiến hóa của loài người. Tay mỏng hơn, chân dài hơn, não to hơn. Đó là bước tiến hóa vĩ đại từ cơ thể Khỉ Hình Người sang cơ thể như chúng ta”. Nhưng còn những điều quý hơn, không được rõ ràng, về loài người chúng ta. Đó là sự sáng tạo, trí thông minh và sự quan tâm lẫn nhau. Làm thế nào để ta biết khi nào những điều đó bắt đầu?  

Chỉ dựa vào những hộp sọ và những mảnh xương làm sao ta có thể biết những con người đầu tiên thực sự như thế nào? Cần có 1 quan điểm quan trọng để làm sáng tỏ cuộc sống của họ.

Phát hiện bộ xương Người Đứng Thẳng

(Homo erectus, 1,8 triệu – 50.000 năm trước)

Hồ Turkana, phía bắc Kenya, được bao bọc bởi sa mạc và núi lửa nóng bỏng trãi dài. Năm 1984, 2 nhà Nhân chủng học nổi tiếng Richard và Meave Leakey làm việc tại vùng biển cạn hẻo lánh này. Meave Leakey, Nat Geo Explorer -in-Residence: “Khi tôi làm việc ở phía Đông của hồ, Richard lao đến và nói: “Chị phải đến, có 1 cái gì đó rất thú vị”. Là gia đình về Nhân chủng học hàng đầu, người nhà Leakey quen với các xương hóa thạch. Nhưng hóa thạch này rất đặc biệt. Một người trong nhóm của Leakey tìm thấy mảnh sọ của 1 trong những người tiền sử. Qua hình dáng và kích thước có thể đoán đó là Người Đứng Thẳng và không phải chỉ có 1 mẫu xương. Richard Leakey, National Geographic Grantee  “Chúng tôi bắt đầu xem xét di chỉ trên phạm vi rộng hơn. Tất nhiên chúng tôi tìm thấy phần còn lại của hộp sọ. Một hộp sọ hoàn chỉnh đã là hiếm, nhưng đó chỉ là mới bắt đầu”. Chẳng mấy chốc bộ xương của Người Đứng Thẳng chưa từng được thấy bắt đầu xuất hiện. Meave Leakey: “Không tin nổi nhưng chúng tôi bắt đầu thấy các mẫu xương sườn. Đó là những bộ phận của Người Đứng Thẳng chưa ai biết chưa ai từng thấy. Vì thế mỗi mẫu xương hiện ra dưới lòng đất là 1 điều mới mẻ đối với giới khoa học”

Và đây, xương thật của tổ tiên loài người sống cách đây hơn 1,5 triệu năm. Đó là bộ xương người sơ khai nhất từng được phát hiện. Nhóm của Leakey gọi bộ xương là cậu bé Turkana. Bộ xương đã nâng tầm hiểu biết của chúng ta về quá trình chuyển từ Khỉ Hình Người sang Người. Susan Antón, New York University: “Điều thực sự quan trọng về cậu bé Turkana là sự đầy đủ của bộ xương. Chúng tôi có xương chân, tay và ít xương sống và xương sườn. Thường thì khi tìm thấy thứ này, chỉ cần 1 mẫu xương nhỏ cũng làm chúng tôi háo hức. Nhưng mẫu xương nhỏ đó không thể cho chúng tôi biết về cá thể. Có bộ xương gần như đầy đủ, ta bắt đầu đưa ra các câu hỏi lớn”. Câu hỏi lớn đầu tiên: Cậu ấy trông như thế nào?

Hình: Cậu bé Turkana (thuộc Homo erectus, niên đại 1,5 triệu năm)

Gương mặt Người Đứng Thẳng (niên đại 1,5 triệu năm)

Bộ xương cho chúng ta biết cậu ấy cao 1,57 m, vóc dáng giống loài người hơn loài khỉ. Nhưng giống tới mức nào.  Họa sĩ về Nhân chủng học Viktor Deak chuyên vẽ và điêu khắc tổ tiên loài người chúng ta với độ chính xác giải phẩu cao. Viktor chuẩn bị bổ sung cậu bé Turkana vào gia đình các khuôn mặt cổ xưa của anh. Viktor Deak, họa sĩ Paleo: “Ở giai đoạn này tôi biết cậu bé Turkana không phải là Khỉ Hình Người. Cậu ấy là Con Người thật sự, rất sơ khai. Đây ta có hộp sọ Người Hiện Đại, khuôn mặt rất giống nhau, nhưng sọ của cậu bé Turkana hơi thô, trán thấp hơn và não nhỏ hơn nhiều”. Viktor sẽ tái tạo lại khuôn mặt cậu bé Turkana từng lớp cơ một dựa trên kiến thức về cơ thể và giải phẩu học hiện đại. Dù có vẻ thô sơ nhưng bộ xương cậu bé rất giống xương Người. Hông rộng hơn 1 chút, tay dài hơn,  nhưng hình dạng tổng thể giống như chúng ta. Cậu bé Turkana là Người Đứng Thẳng, nếu nhìn cách 30m ta khó phát hiện ra là gì, tưởng đó là 1 con người. Viktor cần 1 tuần để hoàn thành khuôn mặt cậu bé Turkana.

Đồng thời 1 nhóm làm phim hoạt hình đang tạo khung cảnh để đưa cậu bé Turkana và cộng đồng cậu bé vào cuộc sống. Để đảm bảo làm được chính xác, họ nhờ sự trợ giúp của Daniel Lieberman, nhà Nhân chủng học, Trường ĐH Tổng hợp Harvard. “Khi chạy, lòng bàn tay họ luôn hướng về phía trước nhiều hơn 1 chút”. Các diễn viên mặc quần áo xanh mô tả lại sự di chuyển cho các họa sĩ. Ở giai đoạn hậu kỳ họ sẽ được thay thế như cơ thể Người Đứng Thẳng. Đầu và mặt họ dựa theo mẫu của Viktor. Khi đầu cậu bé Turkana được tái tạo gần xong, khuôn mặt hiện ra rất giống chúng ta. Lần đầu tiên trong hơn 1,5 triệu năm, đây là tổ tiên chúng ta, Người Đứng Thẳng (Homo erectus), với tên gọi cậu bé Turkana.

Xác định tuổi của cậu bé Turkana qua răng

Cậu ấy trông như thế nào mới là khởi đầu câu chuyện. Để tái tạo cột sống, ta phải biết cậu bé bao nhiêu tuổi.  Susan Antón, New York University: “Nhìn vào bộ xương cậu ấy, ta có thể thấy các đĩa tăng trưởng trên các chi, thường thì bị tan ra khi trưởng thành. Dù cậu ấy rất cao nhưng ta biết cậu ấy còn phát triển, rõ ràng cậu bé Turkana chưa phát triển hết”. Meave Leakey: “Ta có thể trả lời các câu hỏi như liệu cậu ấy có ấy có lớn lên như người hiện đại không. Hay cậu ấy lớn lên giống loài khỉ hơn”. Turkana đã cao 1,57m, khi các nhà khoa học so sánh xương và răng cậu ấy với chúng ta. Họ cho rằng có thể cậu ấy khoảng 14 tuổi

Hình: So sánh hình dạng ngoài Khỉ Hình người (trái) và Người Đứng Thẳng (phải)

Nhưng khi chuyên gia Nha Khoa Christopher Dean bắt đầu nghiên cứu răng cậu ấy, ông bắt đầu sửng sốt. Hóa ra tất cả các răng dù hóa thạch hay chưa đều chứa dữ liệu tuổi thơ khá chính xác. Christopher Dean, University College London: “Đây là xương hóa thạch, ta có thể thấy lớp men bao bọc lõi răng làm từ men răng. Men răng là cách gọi khác của từ Ngà. Trong men răng ta có thể thấy các que nối từ men răng tới bề mặt răng. Men răng phát triển dần dần như vòng gỗ của cây, dưới kính hiển vi điện tử trông nó giống như các que được là từ các hạt tí hon. Mỗi hạt tí hon dọc theo hình lăng trụ này là đại diện cho 1 ngày tăng trưởng sản xuất men răng chịu tác động của đồng hồ sinh học. Chất tiết ra trong ngày tăng lên rồi chậm dần. Mỗi cái răng đều chứa dữ liệu vĩnh cửu về quá trình đó. Ta có thể thấy các que chạy suốt qua mô này và sau mỗi ngày dọc theo qua này có rung động chậm dần rồi nhanh dần. Nếu đếm các hạt này ta có thể biết răng đã phát triển bao nhiêu ngày. Khi Christopher quan sát răng hóa thạch của cậu bé Turkana, ông thấy rất ngạc nhiên, thực tế cậu bé chưa đến 14 tuổi mà mới 8 tuổi.

Thời thơ ấu dài hơn Tinh Tinh:

Điều đó cho thấy cậu bé tăng trưởng giống với Tinh Tinh ngày nay hơn. Cao 1,57m ở tuổi lên 8, chắc hẳn cậu bé đã lớn rất nhanh với tốc độ giống loài Tinh Tinh hơn là giống chúng ta. Tuổi thơ của Tinh Tinh rất ngắn, nó trưởng thành ở tuổi dậy thì khi lên 7. Tuổi dậy thì của con người dài hơn, chúng ta đến tuổi dậy thì vào khoảng 12 tuổi. Vì thế, từ khi tiến hóa thành Khỉ Hình Người tuổi thơ dài hơn. Nhưng lợi thế ở chổ nào khi trẻ con phải phụ thuộc, phải được cho ăn, được chăm sóc và mất nhiều thời gian để trưởng thành. Bữa ăn của tuổi thơ kéo dài là mấu chốt trong công cuộc tiến hóa của loài người. Điều đó có thể liên quan đến kích thước não. Con người có bộ não lớn nhất nếu so sánh các kích thước tương quan của cơ thể. Bộ não lớn đến mức, phần lớn tăng trưởng não phải diễn ra bên ngoài dạ con. Nếu không đầu ta không qua được sinh môn. Tuổi thơ kéo dài chậm chạp cho bộ não có thời gian phát triển sau khi sinh và thời gian học mọi thứ ta cần cho hoạt động trong xã hội loài người phức tạp. Đó là lợi thế của tuổi thơ kéo dài, ít nhất là đối với chúng ta.

Thông tin từ bộ não:

Thế còn cậu bé Turkana thì sao? Bộ não cậu ta có kích thước 900 cc, nhỏ hơn não chúng ta, nhưng lớn gấp đôi não 1 con Tinh Tinh. Liệu cậu ta có suy nghĩ và nói được như chúng ta hay không. Ralph Holloway, Columbia University, tin rằng là có, ông đã thu thập vỏ não của tổ tiên Loài Người trong hơn 30 năm.

Hình: Sọ Người, cậu bé Turkana và Tinh Tinh.

Vỏ não là 1 cái khuôn làm từ bên trong hộp sọ cho thấy hình thù của bộ não. Ralph đặc biệt quan tâm đến cái gọi là vùng Roca.  “Vùng Roca liên quan đến trí nhớ, chức năng hành xử nhưng  có vai trò quan trọng đối với khía cạnh ngôn ngữ”. Trong bộ não của cậu bé Turkana, Ralph tin rằng có bằng chứng thay đổi đặc biệt vùng Roca gắn với giao tiếp. “Vùng Roca của cậu bé hoàn toàn hiện đại về mặt diện mạo. Đó là bằng chứng chắc chắn cho khả năng giao tiếp tượng trưng, nói cách khác là ngôn ngữ”. Đó là ý kiến gây tranh cãi. Ta không bao giờ biết chắc Turkana có nói được không. Nhưng có những manh mối khác về trí thông minh của cậu ta.

Công cụ đá tinh xảo

Trong những công cụ đá mà cậu ta để lại. John Shea, Stony Brook University: “Người Đứng Thẳng làm công cụ như chiếc rìu bằng đá (đây), nó được mài khắp 2 mặt, mũi rìu cho phép ta làm các việc cần mũi nhọn. Đó là 1 dụng cụ rất đa năng và sắc”. Người Đứng Thẳng  đã để lại cho ta nhiều dấu hiệu về tài sáng chế. Ở miền Trung Kenya này, Rick Potts, Smithsonian Institution, đang nghiên cứu 1 báu vật của Người Đứng Thẳng:  “Công cụ bằng đá đại diện cho 1 giai đoạn quan trọng vì một khi ta đã có công cụ trong tay thì tất cả thức ăn trên đời có thể là của ta. Điều đó thể hiện 1 ưu thế sống sót rất lớn”.

Đây là nơi lưu trữ hơn 500 chiếc rìu đá do Người Đứng Thẳng làm ra. Cách đó chỉ 1 dặm, Rick đến thăm mỏ đá, nơi cách đây hàng ngàn năm, tổ tiên ta đã đến mài đá thành công cụ và để lại những mảnh không sử dụng đến. “Trong những đường nức dưới chân tôi có hàng ngàn mảnh đá thải ra từ việc làm công cụ. Có 1 vài vết lởm chởm nơi Người Đứng Thẳng đập vào những mảnh đá lớn. Chúng tôi thấy những bằng chứng thể hiện rằng họ cũng nhận thấy có 1vết nức. Điều đó thể hiện ở những gì còn sót lại ở đây. Điều ngạc nhiên là ta có thể tưởng tượng ra 1 Người Đứng Thẳng  ngồi đây quyết định, kiểu quyết định để làm ra 1 công cụ bằng đá”. Đó là 1 kiểu công cụ được John Shea nghiên cứu, mô tả lại. “Tôi đã đập nhẹ 1 chút. Tôi đang kiểm tra xem nó có bị nức bên trong không, trước khi tôi làm. Có thể bị nức ở đây. Tôi có cảm giác trong đó có vấn đề. Kể cả đối với 1 chuyên gia làm rìu đá thì đây cũng không phải là 1 công việc dễ dàng. Đúng, có 1 vết nức. Một thợ làm công cụ giỏi phải hiểu đặc tính về đá. Để làm vật này mỏng, dễ cầm, dễ vận chuyển và lưỡi sắc, tôi phải làm 1 điều ngoài trực giác. Tôi sẽ làm cùn lưỡi, để lần sau đập lại. Nó sẽ không hỏng khi tôi cố gắng. Tôi sẽ đập nó thật mạnh.

Người Đứng Thẳng cho ta biết họ có khả năng nghĩ trước và dự tính kết quả những hành động của mình. Ta sẽ nhìn vào đây, chuyện gì sẽ xảy ra. Nhiều viên đá trong số này có khiếm khuyết, không nhìn được chúng có thể là 1 thảm họa. Tôi đã thấy trong đó vẫn còn những vết nức. Nhưng nếu tôi là người tiền sử, phát hiện ra nó, tôi sẽ thôi không làm rìu đá từ mảnh đá đó nữa. Nếu tôi chạy quanh hoang mạc đuổi theo tê giác hay đang làm thịt tê giác trong khi sư tử đang đi vòng quanh. Rồi cái rìu của tôi bị vỡ. Thế là tôi gặp rắc rối, liệu tối nay về nhà tôi có gì để ăn không? Là Người Đứng Thẳng, tôi có thể trở thành bữa ăn cho thú dữ. Là thợ thủ công lành nghề Người Đứng Thẳng đã tiến hóa 1 trí thông minh mới.

Người Đứng Thẳng di chuyển chậm, không có móng vuốt và răng nanh, làm sao săn được thú

Nhưng bộ não lớn hơn của anh ta lại đi kèm với cái giá tiềm ẩn. Bộ não hiện đại chiếm 25% năng lượng cơ thể chúng ta. Với bộ não và cơ thể lớn, Người Đứng Thẳng cũng như  cậu bé Turkana cần nhiều dinh dưỡng hơn từ vùng hoang mạc. “Cậu bé Turkana trưởng thành có thể cao 1,8 m. Đây là sinh vật to khỏe, có nguồn năng lượng khổng lồ. Một người có thể thỏa mãn nguồn năng lượng đó bằng cách ăn rất nhiều cây cỏ. Nhưng có 1 loại thức ăn có thể cung cấp nhiều dinh dưỡng mà 1 bộ não trưởng thành và cơ thể cần. Ở châu Phi thì có rất nhiều. Nguồn thức ăn chất lượng cao và có lẽ là quan trọng nhất đối với sự tiến hóa của loài người là thịt và thực phẩm từ thịt. Chúng rất giàu protein và calo.

Daniel Lieberman, Harvard University: “ Nhưng vấn đề duy nhất đối với việc tìm kiếm thịt là nó rất khó kiếm. Phần lớn dã thú dựa vào tốc độ hay sức mạnh để giết con mồi. Tổ tiên chúng ta thì không. Ngày nay chúng ta đã ở trên đỉnh của thức ăn. Nên rất khó tưởng tượng ra khó khăn của người tiền sử. Đây là sinh vật di chuyển chậm, không có móng vuốt và răng nanh. Một con mồi dễ dàng cho các loài dã thú. “Đây là hóa thạch trán và đỉnh lông mày của Người Đứng Thẳng và trên đó có vết cắn của động vật ăn thịt. Điều này làm ta nhớ ra rằng, các cá thể Người Đứng Thẳng không ở trên đỉnh chuổi thức ăn”. Vậy làm thế nào để Turkana 1 người yếu đuối với bộ não lớn cần nhiều calo có thể kiếm được thịt. “Người Đứng Thẳng đã phải đối mặt với 1 vấn đề làm thế nào để giết 1 con vật to lớn, nguy hiểm có nhiều thịt và mỡ mà không bị nó giết hại”. “Tôi nghĩ câu trả lời cho câu hỏi đó là những đổi mới thông minh, là khả năng chạy bền bỉ và hoạt động cao giữa buổi trưa”.

Tổ tiên của Người Đứng Thẳng, loài khỉ nhỏ bé như Lucy có 2 chân, nhưng có lẽ không chạy nhiều. Nhưng cậu bé Turkana được sinh ra để chạy như chúng ta. Daniel Lieberman, Harvard University tin rằng họ có thể chạy 1 quãng xa như chúng ta vì họ đã mất lớp lông dày trên cơ thể và có thể làm mát bằng cách toát mồ hôi. “Đây chính là chìa khóa cho sự thành công”.

Loài Người mất lông trên cơ thể lúc nào

Nhưng làm sao ta biết liệu có phải những thay đổi cốt yếu này xảy ra vào thời cậu bé Turkana  hơn 1 triệu năm trước. Da và lông hiếm khi giữ được hóa thạch, nên để tìm hiểu điều này ta phải xem xét 1 sinh vật có liên quan mật thiết, đó là con rận. “Dường như loài động vật nào cũng có vài loài rận ký sinh. Thú có vú, chim ngay cả cá cũng có. Nhưng phần lớn sinh vật khác chỉ có 1 loại sống ký sinh”. Con người có 1 loại chấy trên đầu và 1 loại khác ở vùng mu. Nhà vi trùng học Mark Stoneking, Max Planck Institute tự hỏi: tại sao như vậy. Câu trả lời có vẻ rõ ràng. Đó là khi khắp cơ thể ta có lông thì ta có 1 loại rận. Nhưng rồi lông biến mất chỉ còn tóc trên đầu và vùng mu nên sẽ có khoảng trống không có lông giữa 2 vùng đó. Mark ngạc nhiên khi phát hiện ra rằng rận vùng mu rất khác chấy trên đầu vì lẽ gì đó trong quá khứ có vẻ như nó bắt nguồn từ loài khỉ. Vì rận vùng mu có quan hệ mật thiết với rận ở khỉ. Không cần suy đoán vì sao vùng mu của tổ tiên ta lại có rận của loài khỉ. Nhưng dù sao ta tìm rận loài khỉ để tìm hiểu vấn đề này. Viễn cảnh phù hợp nhất là khi ta mất lông trên cơ thể chấy di cư lên đầu để lại vùng mu tạm thời không có rận. Khi tổ tiên ta tiếp xúc với khỉ, có lẽ ngủ ở tổ của chúng hay tìm thịt trên xác chúng, rận từ khỉ đã định cư ở vùng mu của họ. Cuối cùng nó trở thành rận mu của con người ngày nay.

Nếu ta tìm hiểu được khi nào rận vùng mu con người và rận của khỉ khác nhau, ta sẽ biết khi nào cơ thể ta mất đi phần lông. Rất may là có 1 cách để tìm hiểu điều đó. Kỹ thuật xác định niên đại bằng gen được gọi là đồng hồ phân tử. Nó dựa trên thực tế rằng chuỗi cơ sở hóa học tạo nên biến đổi ADN ở tỉ lệ thông thường. Đó là tỉ lệ thay đổi ở chuỗi ADN hầu như thường xuyên qua thời gian. Mark Stoneking: “Tức là có 1 cách giúp ta xác định khi nào cả 2 loài chia xẻ cuối cùng tổ tiên của chúng”. Bằng cách đếm các điểm khác biệt trong mã gen của 2 loài, giới khoa học có thể xác định chuỗi sinh hóa tách khỏi nhau bao lâu. Khi Mark dùng đồng hồ phân tử để đếm điểm khác biệt ADN của rận trên khỉ và ADN của rận vùng mu con người, ông đã xác định được niên đại khi chúng tách nhau. “Niên đại ước tính để chúng tách nhau khoảng chừng cách đây 3 triệu năm.

Tức là rất lâu trước thời cậu bé Turkana. Có thể là thời kỳ của Lucy tổ tiên ta dần mất đi 1 phần lông trên cơ thể. Cậu bé Turkana gần như không có lông giống như chúng ta.  Điều đó có thể cho cậu ta lợi thế trước các loài dã thú. Phần lớn động vật gặp bất lợi dưới ánh nắng ban trưa vì chúng trở nên quá nóng. Chúng chỉ có thể làm mát bằng cách thở. Khi chạy nhanh chúng không thở được, nghĩa là chúng chỉ chạy quãng ngắn. “Động vật 4 chân chỉ có thể chạy nhanh trong 10 -15 phút, rồi sẽ bị nóng, nhưng con người có thể làm mát bằng cách toát mồ hôi. Cơ thể không có lông cho phép không khí lưu thông trên da và hạ nhiệt cơ thể khi toát mồ hôi. Điều đó khiến chúng ta là 1 trong những loài chạy đường dài tốt nhất”.

Thổ dân Kalahari săn bắt

Daniel Lieberman tin rằng điều đó giúp cho tổ tiên chúng ta khả năng săn bắt rất tốt, được gọi là săn bắt bền bỉ. Ông cũng tin rằng tư liệu về Nhân Chủng học có thể cho ta thấy điều đó thực hiện như thế nào. Thổ dân Kalahari cho ta hiểu rõ làm thế nào Người Đứng Thẳng có thể săn bắt từ cách đây 2 triệu năm. Thổ dân biết rằng nắng ban trưa động vật nghỉ trong bóng râm thế nên đó là thời gian hoàn hảo để săn bắt. Một khi họ đã định vị được con mồi, trong trường hợp này là 1 con linh dương. Cuộc chạy Maraton bắt đầu. Phương thức thật đơn giản, chạy đến kiệt sức. Mỗi lần con vật định nghỉ, các thợ săn lại truy đuổi, bắt nó chạy tiếp, họ không cho nó cơ hội để hạ nhiệt. Lý do họ có thể chạy tiếp là họ có thể toát mồ hôi mà con vật thì không. Nếu lý thuyết là đúng thì đó là lý do vì sao cậu bé Turkana kiếm được thịt. Người Đứng Thẳng đã tìm ra 1 cách cải tiến để nuôi bộ não háu đói của mình. Thời săn bắt hiện đại này thổ dân có thể chạy 4 tiếng dưới nắng kinh khủng. Con linh dương cuối cùng đã bị bất động vì say nắng.

Cậu bé Turkana không có giáo bọc thép như thổ dân mà cậu ta cũng không cần chúng. Người Đứng Thẳng có thể săn bắn với vũ khí siết chặt, với giáo để lao vào con vật ở khoảng cách ngắn, gậy, đá, những loại vũ khí đại loại như thế. John Shea, Stony Brook University: “Họ không dùng vũ khí phóng từ khoảng cách xa mà chúng ta biết”. Cuộc săn của Người Đứng Thẳng đơn giản nhưng hiệu quả, nó nuôi sống không chỉ bộ não lớn hơn của họ mà cả tính phức tạp ngày càng tăng của xã hội hành xử.

Vai trò của lửa và việc nấu ăn

Có những loài sinh vật sống tập thể khác, nhưng không loài nào giống chúng ta. Xã hội thể hiện trong mọi ngóc ngách trong cuộc sống của chúng ta. Các mối quan hệ, sự giao tiếp, các quy định, tất cả những thứ đó ràng buột chúng ta. Điều gì ở đằng sau nó, sao nó lại mang nhiều tính xã hội đến như vậy. Nó có thể liên quan đến sự đổi mới khác điều chưa từng xảy ra trong quá trình tiến hóa của chúng ta. Đó là tạo ra lửa và nấu ăn. Richard Wrangham, Havard University: “Từ đây xuất hiện loài Đứng Thẳng, loài đầu tiên trông giống chúng ta. Tôi nghĩ chỉ việc nấu ăn mới giải thích tính quan trọng của sự thay đổi này. Bằng chứng sớm nhất rằng tổ tiên chúng ta chủ đích dùng lửa nấu ăn có từ lâu trước thời cậu bé Turkana”. Nhưng Wrangham chắc chắn Người Đứng Thẳng tạo ra lửa sớm hơn nhiều. “Giờ đây lần đầu tiên ta có 1 loài cam kết sống trên mặt đất, vì họ đã mất đi khả năng biết leo trèo. Họ ngủ như thế nào. Họ có khả năng bảo vệ mình trước động vật hoang dã trên hoang mạc châu Phi đầy dã thú săn đêm”. Richard tin rằng cậu bé Turkana và cộng đồng cậu ta không thể sống sót mà không có lửa.

Ông nghĩ chỉ có sự nấu ăn, làm thức ăn mềm và dễ tiêu hơn mới giải thích được việc Người Đứng Thẳng có răng nhỏ hơn và ngực nhỏ hơn nhiều. Những điều này tương thích với việc giảm tiêu hóa hơn. “Đó là kết quả của việc nấu ăn. Ngoài ra không gì khác”. Tổ tiên chúng ta có được lợi ích từ việc nấu ăn, 1 điều nữa cũng xảy ra, ít ra là theo Wrangham rằng chúng ta trở nên rất dễ gần gũi. Con người có tính bình tĩnh tuyệt vời so với Tinh Tinh. “Tính đó ở đâu ra. Chúng ta bị thu hút tới khu đất chung nơi có lửa”. Wrangham tin rằng chúng ta đã học cách giao tiếp khi ngồi quanh đống lửa, trong khi thức ăn đang được nấu. Đó là suy đoán, nhưng có 1 điều chắc chắn là trong thế giới Người Đứng Thẳng các mối quan hệ xã hội phát triển.

Mối quan hệ giữa mẹ con phải rất khác loài khỉ. Chẳng hạn 1 con Đười Ươi mẹ sẽ không cho cá thể nào mang con nó đi và sẽ luôn tiếp xúc với con của nó trong ít nhất là 6 tháng đầu đời. Sarah Blaffer Hrdy, University of California: “Không giây phút nào rời xa con. Yên tâm trong mối quan hệ mẹ con không gì phá vỡ này, lũ đười ươi con ít cần khả năng đọc được ý định của những con khác”. Mối quan hệ giữa mẹ và em bé không vững chắc bằng, sự thật là người mẹ có thể để con 1 mình nhiều hơn Đười Ươi mẹ. Điều đó thường xảy ra nhiều hơn ở bất cứ loại linh trưởng nào. “Cam kết mẫu tử ngẫu nhiên ở người rõ nét hơn nhiều, so với các loài khác. Không như phần lớn loài linh trưởng, người mẹ chia sẻ việc nuôi lớn với những người khác”. Sự tồn tại của 1 đứa con có thể dựa vào việc kêu gọi nhiều người chăm sóc. Có lẽ đó là lý do khiến các em bé có tính nhạy cảm độc nhất. “Khi em bé vừa sinh ra đã am hiểu các bà mẹ, đọc được vẻ mặt các bà mẹ, tìm dấu hiệu cam kết”. Chúng ta sinh ra đã bị kiểm soát bởi nhận thức mục đích và tình cảm của người khác. Điều độc nhất trong thế giới các loài.

Từ khi nào con người phát triển năng khiếu này, nhờ tình trạng tâm thần và tinh cảm đối với người khác và quan tâm những gì người khác nghĩ gì về mình. Những bản năng xã hội này có thể phát triển cùng với Người Đứng Thẳng  không. Từ những việc hợp tác săn bắn, có hộp sọ não lớn hơn, thời thơ ấu dài hơn cũng như việc tìm lửa xuất hiện hay không. Có lẽ cậu bé Turkana và cộng đồng cậu ta đã có những kỹ năng xã hội quen thuộc với chúng ta. Đây là sinh vật xã hội thông minh với khả năng hợp tác ngày càng tăng.

Việc phân tán ra các lục địa

Có lẽ điều này dẫn đến 1 thành tựu khác: cuộc di cư từ châu Phi. Trong hàng triệu năm, những tổ tiên sớm nhất của chúng ta đã ở trên các hoang mạc châu Phi. Nhưng đến 1 lúc nào đó, họ bắt đầu ra đi. Hóa thạch hộp sọ và công cụ của họ được tìm thấy ở Trung Quốc và Indonexia. Câu hỏi đặt ra là họ di cư khi nào và tại sao. Khi cậu bé Turkana được tìm thấy giới khoa học tưởng là họ đã tìm ra được câu trả lời. Đây là 1 tổ tiên có não lớn và khỏe, có khả năng trãi qua 1 cuộc di cư gian khổ. Cậu ta có cái nhìn của 1 nhà chinh phục thế giới. “Giữa thập niên 80, chúng ta nghĩ loài người như người này đã rời châu Phi, nhưng có lẽ là từ 1 triệu năm trước”. Trong nhiều thập kỷ, giới khoa học tin rằng con người cao lớn, vạm vỡ như cậu bé Turkana đã rời châu Phi 1 triệu năm trước. Nhưng các phát hiện mới cho thấy cuộc di cư này đã bắt đầu sớm hơn nhiều.

Vỏ não là 1 cái khuôn làm từ bên trong hộp sọ cho thấy hình thù của bộ não. Ralph đặc biệt quan tâm đến cái gọi là vùng Roca.  “Vùng Roca liên quan đến trí nhớ, chức năng hành xử nhưng  có vai trò quan trọng đối với khía cạnh ngôn ngữ”. Trong bộ não của cậu bé Turkana, Ralph tin rằng có bằng chứng thay đổi đặc biệt vùng Roca gắn với giao tiếp. “Vùng Roca của cậu bé hoàn toàn hiện đại về mặt diện mạo. Đó là bằng chứng chắc chắn cho khả năng giao tiếp tượng trưng, nói cách khác là ngôn ngữ”. Đó là ý kiến gây tranh cãi. Ta không bao giờ biết chắc Turkana có nói được không. Nhưng có những manh mối khác về trí thông minh của cậu ta.

Công cụ đá tinh xảo

Trong những công cụ đá mà cậu ta để lại. John Shea, Stony Brook University: “Người Đứng Thẳng làm công cụ như chiếc rìu bằng đá (đây), nó được mài khắp 2 mặt, mũi rìu cho phép ta làm các việc cần mũi nhọn. Đó là 1 dụng cụ rất đa năng và sắc”. Người Đứng Thẳng  đã để lại cho ta nhiều dấu hiệu về tài sáng chế. Ở miền Trung Kenya này, Rick Potts, Smithsonian Institution, đang nghiên cứu 1 báu vật của Người Đứng Thẳng:  “Công cụ bằng đá đại diện cho 1 giai đoạn quan trọng vì một khi ta đã có công cụ trong tay thì tất cả thức ăn trên đời có thể là của ta. Điều đó thể hiện 1 ưu thế sống sót rất lớn”.

Đây là nơi lưu trữ hơn 500 chiếc rìu đá do Người Đứng Thẳng làm ra. Cách đó chỉ 1 dặm, Rick đến thăm mỏ đá, nơi cách đây hàng ngàn năm, tổ tiên ta đã đến mài đá thành công cụ và để lại những mảnh không sử dụng đến. “Trong những đường nức dưới chân tôi có hàng ngàn mảnh đá thải ra từ việc làm công cụ. Có 1 vài vết lởm chởm nơi Người Đứng Thẳng đập vào những mảnh đá lớn. Chúng tôi thấy những bằng chứng thể hiện rằng họ cũng nhận thấy có 1vết nức. Điều đó thể hiện ở những gì còn sót lại ở đây. Điều ngạc nhiên là ta có thể tưởng tượng ra 1 Người Đứng Thẳng  ngồi đây quyết định, kiểu quyết định để làm ra 1 công cụ bằng đá”. Đó là 1 kiểu công cụ được John Shea nghiên cứu, mô tả lại. “Tôi đã đập nhẹ 1 chút. Tôi đang kiểm tra xem nó có bị nức bên trong không, trước khi tôi làm. Có thể bị nức ở đây. Tôi có cảm giác trong đó có vấn đề. Kể cả đối với 1 chuyên gia làm rìu đá thì đây cũng không phải là 1 công việc dễ dàng. Đúng, có 1 vết nức. Một thợ làm công cụ giỏi phải hiểu đặc tính về đá. Để làm vật này mỏng, dễ cầm, dễ vận chuyển và lưỡi sắc, tôi phải làm 1 điều ngoài trực giác. Tôi sẽ làm cùn lưỡi, để lần sau đập lại. Nó sẽ không hỏng khi tôi cố gắng. Tôi sẽ đập nó thật mạnh.

Người Đứng Thẳng cho ta biết họ có khả năng nghĩ trước và dự tính kết quả những hành động của mình. Ta sẽ nhìn vào đây, chuyện gì sẽ xảy ra. Nhiều viên đá trong số này có khiếm khuyết, không nhìn được chúng có thể là 1 thảm họa. Tôi đã thấy trong đó vẫn còn những vết nức. Nhưng nếu tôi là người tiền sử, phát hiện ra nó, tôi sẽ thôi không làm rìu đá từ mảnh đá đó nữa. Nếu tôi chạy quanh hoang mạc đuổi theo tê giác hay đang làm thịt tê giác trong khi sư tử đang đi vòng quanh. Rồi cái rìu của tôi bị vỡ. Thế là tôi gặp rắc rối, liệu tối nay về nhà tôi có gì để ăn không? Là Người Đứng Thẳng, tôi có thể trở thành bữa ăn cho thú dữ. Là thợ thủ công lành nghề Người Đứng Thẳng đã tiến hóa 1 trí thông minh mới.

Người Đứng Thẳng di chuyển chậm, không có móng vuốt và răng nanh, làm sao săn được thú

Nhưng bộ não lớn hơn của anh ta lại đi kèm với cái giá tiềm ẩn. Bộ não hiện đại chiếm 25% năng lượng cơ thể chúng ta. Với bộ não và cơ thể lớn, Người Đứng Thẳng cũng như  cậu bé Turkana cần nhiều dinh dưỡng hơn từ vùng hoang mạc. “Cậu bé Turkana trưởng thành có thể cao 1,8 m. Đây là sinh vật to khỏe, có nguồn năng lượng khổng lồ. Một người có thể thỏa mãn nguồn năng lượng đó bằng cách ăn rất nhiều cây cỏ. Nhưng có 1 loại thức ăn có thể cung cấp nhiều dinh dưỡng mà 1 bộ não trưởng thành và cơ thể cần. Ở châu Phi thì có rất nhiều. Nguồn thức ăn chất lượng cao và có lẽ là quan trọng nhất đối với sự tiến hóa của loài người là thịt và thực phẩm từ thịt. Chúng rất giàu protein và calo.

Daniel Lieberman, Harvard University: “ Nhưng vấn đề duy nhất đối với việc tìm kiếm thịt là nó rất khó kiếm. Phần lớn dã thú dựa vào tốc độ hay sức mạnh để giết con mồi. Tổ tiên chúng ta thì không. Ngày nay chúng ta đã ở trên đỉnh của thức ăn. Nên rất khó tưởng tượng ra khó khăn của người tiền sử. Đây là sinh vật di chuyển chậm, không có móng vuốt và răng nanh. Một con mồi dễ dàng cho các loài dã thú. “Đây là hóa thạch trán và đỉnh lông mày của Người Đứng Thẳng và trên đó có vết cắn của động vật ăn thịt. Điều này làm ta nhớ ra rằng, các cá thể Người Đứng Thẳng không ở trên đỉnh chuổi thức ăn”. Vậy làm thế nào để Turkana 1 người yếu đuối với bộ não lớn cần nhiều calo có thể kiếm được thịt. “Người Đứng Thẳng đã phải đối mặt với 1 vấn đề làm thế nào để giết 1 con vật to lớn, nguy hiểm có nhiều thịt và mỡ mà không bị nó giết hại”. “Tôi nghĩ câu trả lời cho câu hỏi đó là những đổi mới thông minh, là khả năng chạy bền bỉ và hoạt động cao giữa buổi trưa”.

Tổ tiên của Người Đứng Thẳng, loài khỉ nhỏ bé như Lucy có 2 chân, nhưng có lẽ không chạy nhiều. Nhưng cậu bé Turkana được sinh ra để chạy như chúng ta. Daniel Lieberman, Harvard University tin rằng họ có thể chạy 1 quãng xa như chúng ta vì họ đã mất lớp lông dày trên cơ thể và có thể làm mát bằng cách toát mồ hôi. “Đây chính là chìa khóa cho sự thành công”.

Loài Người mất lông trên cơ thể lúc nào

Nhưng làm sao ta biết liệu có phải những thay đổi cốt yếu này xảy ra vào thời cậu bé Turkana  hơn 1 triệu năm trước. Da và lông hiếm khi giữ được hóa thạch, nên để tìm hiểu điều này ta phải xem xét 1 sinh vật có liên quan mật thiết, đó là con rận. “Dường như loài động vật nào cũng có vài loài rận ký sinh. Thú có vú, chim ngay cả cá cũng có. Nhưng phần lớn sinh vật khác chỉ có 1 loại sống ký sinh”. Con người có 1 loại chấy trên đầu và 1 loại khác ở vùng mu. Nhà vi trùng học Mark Stoneking, Max Planck Institute tự hỏi: tại sao như vậy. Câu trả lời có vẻ rõ ràng. Đó là khi khắp cơ thể ta có lông thì ta có 1 loại rận. Nhưng rồi lông biến mất chỉ còn tóc trên đầu và vùng mu nên sẽ có khoảng trống không có lông giữa 2 vùng đó. Mark ngạc nhiên khi phát hiện ra rằng rận vùng mu rất khác chấy trên đầu vì lẽ gì đó trong quá khứ có vẻ như nó bắt nguồn từ loài khỉ. Vì rận vùng mu có quan hệ mật thiết với rận ở khỉ. Không cần suy đoán vì sao vùng mu của tổ tiên ta lại có rận của loài khỉ. Nhưng dù sao ta tìm rận loài khỉ để tìm hiểu vấn đề này. Viễn cảnh phù hợp nhất là khi ta mất lông trên cơ thể chấy di cư lên đầu để lại vùng mu tạm thời không có rận. Khi tổ tiên ta tiếp xúc với khỉ, có lẽ ngủ ở tổ của chúng hay tìm thịt trên xác chúng, rận từ khỉ đã định cư ở vùng mu của họ. Cuối cùng nó trở thành rận mu của con người ngày nay.

Nếu ta tìm hiểu được khi nào rận vùng mu con người và rận của khỉ khác nhau, ta sẽ biết khi nào cơ thể ta mất đi phần lông. Rất may là có 1 cách để tìm hiểu điều đó. Kỹ thuật xác định niên đại bằng gen được gọi là đồng hồ phân tử. Nó dựa trên thực tế rằng chuỗi cơ sở hóa học tạo nên biến đổi ADN ở tỉ lệ thông thường. Đó là tỉ lệ thay đổi ở chuỗi ADN hầu như thường xuyên qua thời gian. Mark Stoneking: “Tức là có 1 cách giúp ta xác định khi nào cả 2 loài chia xẻ cuối cùng tổ tiên của chúng”. Bằng cách đếm các điểm khác biệt trong mã gen của 2 loài, giới khoa học có thể xác định chuỗi sinh hóa tách khỏi nhau bao lâu. Khi Mark dùng đồng hồ phân tử để đếm điểm khác biệt ADN của rận trên khỉ và ADN của rận vùng mu con người, ông đã xác định được niên đại khi chúng tách nhau. “Niên đại ước tính để chúng tách nhau khoảng chừng cách đây 3 triệu năm.

Tức là rất lâu trước thời cậu bé Turkana. Có thể là thời kỳ của Lucy tổ tiên ta dần mất đi 1 phần lông trên cơ thể. Cậu bé Turkana gần như không có lông giống như chúng ta.  Điều đó có thể cho cậu ta lợi thế trước các loài dã thú. Phần lớn động vật gặp bất lợi dưới ánh nắng ban trưa vì chúng trở nên quá nóng. Chúng chỉ có thể làm mát bằng cách thở. Khi chạy nhanh chúng không thở được, nghĩa là chúng chỉ chạy quãng ngắn. “Động vật 4 chân chỉ có thể chạy nhanh trong 10 -15 phút, rồi sẽ bị nóng, nhưng con người có thể làm mát bằng cách toát mồ hôi. Cơ thể không có lông cho phép không khí lưu thông trên da và hạ nhiệt cơ thể khi toát mồ hôi. Điều đó khiến chúng ta là 1 trong những loài chạy đường dài tốt nhất”.

Thổ dân Kalahari săn bắt

Daniel Lieberman tin rằng điều đó giúp cho tổ tiên chúng ta khả năng săn bắt rất tốt, được gọi là săn bắt bền bỉ. Ông cũng tin rằng tư liệu về Nhân Chủng học có thể cho ta thấy điều đó thực hiện như thế nào. Thổ dân Kalahari cho ta hiểu rõ làm thế nào Người Đứng Thẳng có thể săn bắt từ cách đây 2 triệu năm. Thổ dân biết rằng nắng ban trưa động vật nghỉ trong bóng râm thế nên đó là thời gian hoàn hảo để săn bắt. Một khi họ đã định vị được con mồi, trong trường hợp này là 1 con linh dương. Cuộc chạy Maraton bắt đầu. Phương thức thật đơn giản, chạy đến kiệt sức. Mỗi lần con vật định nghỉ, các thợ săn lại truy đuổi, bắt nó chạy tiếp, họ không cho nó cơ hội để hạ nhiệt. Lý do họ có thể chạy tiếp là họ có thể toát mồ hôi mà con vật thì không. Nếu lý thuyết là đúng thì đó là lý do vì sao cậu bé Turkana kiếm được thịt. Người Đứng Thẳng đã tìm ra 1 cách cải tiến để nuôi bộ não háu đói của mình. Thời săn bắt hiện đại này thổ dân có thể chạy 4 tiếng dưới nắng kinh khủng. Con linh dương cuối cùng đã bị bất động vì say nắng.

Cậu bé Turkana không có giáo bọc thép như thổ dân mà cậu ta cũng không cần chúng. Người Đứng Thẳng có thể săn bắn với vũ khí siết chặt, với giáo để lao vào con vật ở khoảng cách ngắn, gậy, đá, những loại vũ khí đại loại như thế. John Shea, Stony Brook University: “Họ không dùng vũ khí phóng từ khoảng cách xa mà chúng ta biết”. Cuộc săn của Người Đứng Thẳng đơn giản nhưng hiệu quả, nó nuôi sống không chỉ bộ não lớn hơn của họ mà cả tính phức tạp ngày càng tăng của xã hội hành xử.

Vai trò của lửa và việc nấu ăn

Có những loài sinh vật sống tập thể khác, nhưng không loài nào giống chúng ta. Xã hội thể hiện trong mọi ngóc ngách trong cuộc sống của chúng ta. Các mối quan hệ, sự giao tiếp, các quy định, tất cả những thứ đó ràng buột chúng ta. Điều gì ở đằng sau nó, sao nó lại mang nhiều tính xã hội đến như vậy. Nó có thể liên quan đến sự đổi mới khác điều chưa từng xảy ra trong quá trình tiến hóa của chúng ta. Đó là tạo ra lửa và nấu ăn. Richard Wrangham, Havard University: “Từ đây xuất hiện loài Đứng Thẳng, loài đầu tiên trông giống chúng ta. Tôi nghĩ chỉ việc nấu ăn mới giải thích tính quan trọng của sự thay đổi này. Bằng chứng sớm nhất rằng tổ tiên chúng ta chủ đích dùng lửa nấu ăn có từ lâu trước thời cậu bé Turkana”. Nhưng Wrangham chắc chắn Người Đứng Thẳng tạo ra lửa sớm hơn nhiều. “Giờ đây lần đầu tiên ta có 1 loài cam kết sống trên mặt đất, vì họ đã mất đi khả năng biết leo trèo. Họ ngủ như thế nào. Họ có khả năng bảo vệ mình trước động vật hoang dã trên hoang mạc châu Phi đầy dã thú săn đêm”. Richard tin rằng cậu bé Turkana và cộng đồng cậu ta không thể sống sót mà không có lửa.

Ông nghĩ chỉ có sự nấu ăn, làm thức ăn mềm và dễ tiêu hơn mới giải thích được việc Người Đứng Thẳng có răng nhỏ hơn và ngực nhỏ hơn nhiều. Những điều này tương thích với việc giảm tiêu hóa hơn. “Đó là kết quả của việc nấu ăn. Ngoài ra không gì khác”. Tổ tiên chúng ta có được lợi ích từ việc nấu ăn, 1 điều nữa cũng xảy ra, ít ra là theo Wrangham rằng chúng ta trở nên rất dễ gần gũi. Con người có tính bình tĩnh tuyệt vời so với Tinh Tinh. “Tính đó ở đâu ra. Chúng ta bị thu hút tới khu đất chung nơi có lửa”. Wrangham tin rằng chúng ta đã học cách giao tiếp khi ngồi quanh đống lửa, trong khi thức ăn đang được nấu. Đó là suy đoán, nhưng có 1 điều chắc chắn là trong thế giới Người Đứng Thẳng các mối quan hệ xã hội phát triển.

Mối quan hệ giữa mẹ con phải rất khác loài khỉ. Chẳng hạn 1 con Đười Ươi mẹ sẽ không cho cá thể nào mang con nó đi và sẽ luôn tiếp xúc với con của nó trong ít nhất là 6 tháng đầu đời. Sarah Blaffer Hrdy, University of California: “Không giây phút nào rời xa con. Yên tâm trong mối quan hệ mẹ con không gì phá vỡ này, lũ đười ươi con ít cần khả năng đọc được ý định của những con khác”. Mối quan hệ giữa mẹ và em bé không vững chắc bằng, sự thật là người mẹ có thể để con 1 mình nhiều hơn Đười Ươi mẹ. Điều đó thường xảy ra nhiều hơn ở bất cứ loại linh trưởng nào. “Cam kết mẫu tử ngẫu nhiên ở người rõ nét hơn nhiều, so với các loài khác. Không như phần lớn loài linh trưởng, người mẹ chia sẻ việc nuôi lớn với những người khác”. Sự tồn tại của 1 đứa con có thể dựa vào việc kêu gọi nhiều người chăm sóc. Có lẽ đó là lý do khiến các em bé có tính nhạy cảm độc nhất. “Khi em bé vừa sinh ra đã am hiểu các bà mẹ, đọc được vẻ mặt các bà mẹ, tìm dấu hiệu cam kết”. Chúng ta sinh ra đã bị kiểm soát bởi nhận thức mục đích và tình cảm của người khác. Điều độc nhất trong thế giới các loài.

Từ khi nào con người phát triển năng khiếu này, nhờ tình trạng tâm thần và tinh cảm đối với người khác và quan tâm những gì người khác nghĩ gì về mình. Những bản năng xã hội này có thể phát triển cùng với Người Đứng Thẳng  không. Từ những việc hợp tác săn bắn, có hộp sọ não lớn hơn, thời thơ ấu dài hơn cũng như việc tìm lửa xuất hiện hay không. Có lẽ cậu bé Turkana và cộng đồng cậu ta đã có những kỹ năng xã hội quen thuộc với chúng ta. Đây là sinh vật xã hội thông minh với khả năng hợp tác ngày càng tăng.

Việc phân tán ra các lục địa

Có lẽ điều này dẫn đến 1 thành tựu khác: cuộc di cư từ châu Phi. Trong hàng triệu năm, những tổ tiên sớm nhất của chúng ta đã ở trên các hoang mạc châu Phi. Nhưng đến 1 lúc nào đó, họ bắt đầu ra đi. Hóa thạch hộp sọ và công cụ của họ được tìm thấy ở Trung Quốc và Indonexia. Câu hỏi đặt ra là họ di cư khi nào và tại sao. Khi cậu bé Turkana được tìm thấy giới khoa học tưởng là họ đã tìm ra được câu trả lời. Đây là 1 tổ tiên có não lớn và khỏe, có khả năng trãi qua 1 cuộc di cư gian khổ. Cậu ta có cái nhìn của 1 nhà chinh phục thế giới. “Giữa thập niên 80, chúng ta nghĩ loài người như người này đã rời châu Phi, nhưng có lẽ là từ 1 triệu năm trước”. Trong nhiều thập kỷ, giới khoa học tin rằng con người cao lớn, vạm vỡ như cậu bé Turkana đã rời châu Phi 1 triệu năm trước. Nhưng các phát hiện mới cho thấy cuộc di cư này đã bắt đầu sớm hơn nhiều.

Hình: Hành trình di cư của Người Đứng Thẳng 1,8 triệu năm trước

Dmanisi, Gruzia, các ngọn núi và đồng bằng vùng Capca, cách thung lũng Vết Nức Lớn hàng ngàn dặm, chưa từng có hóa thạch nào của tổ tiên người tiền sử. Nhưng rồi đã có 1 phát hiện gây sửng sốt. Abesalom Vekua, Georgian National Musume: “Đó là hàm dưới với răng dốc xuống theo chiều này trên mặt đất. Khi tôi lau sạch, răng cửa lộ ra. Tôi bổng thấy rằng chúng ta phát hiện ra dấu vết của 1 giống họ Người. Nhưng đó là giống nào”. Cái hàm có vẻ là của Người Đứng Thẳng. Nhưng ban đầu chẳng mấy ai tin điều đó. David Lordkipanidze, Georgian National Musume: “Năm 1991, khi chúng tôi phát hiện ra chiếc hàm này, nhiều nhà khoa học còn hoài nghi về nó, vì thật khó tưởng tượng rằng Gruzia, Capca lại ở trên bản đồ tiến hóa của con người”. Từ đó Dmanisi được đặt lên bản đồ tiến hóa của loài người. Di chỉ đó trở thành nơi tìm hóa thạch của Người Đứng Thẳng. Họ đã làm thay đổi suy nghĩ của chúng ta về việc ai rời châu Phi và từ khi nào.

Họ chứng tỏ rằng những người rời châu Phi đầu tiên còn nguyên thủy hơn cả cậu bé Turkana. “Người ta cho rằng giống Người rời châu Phi có vóc dáng cao như cậu bé Turkana với kỹ thuật tiên tiến”, Jordi Agustí, Catalan Institute of  Paleoecology. Dmanisi đã chứng minh điều ngược lại, cao 1,35m còn thấp hơn Turkana, vai giống khỉ hơn và kỹ thuật chế tác đá đơn giản. “Họ còn nguyên thủy hơn và có bộ não nhỏ, đồng thời họ cũng dùng những dụng cụ đá cổ xưa”. Bất ngờ tiếp theo là họ đã xác định được niên đại của di chỉ. Phong cảnh Dmanisi cổ đại đã được dựng lên từng lớp từng lớp qua hàng triệu năm. 1,81 triệu năm trước, núi lửa phun trào với quy mô lớn làm lắng đọng 1 lớp tro bụi. Hóa thạch trên lớp tro bụi nên nó phải ít tuổi hơn khoảng 1,8 triệu năm tuổi. Đối với phần lớn các nhà khoa học tin rằng tất cả tổ tiên chúng ta tiến hóa ở châu Phi đây thực sự là bất ngờ lớn. Làm thế nào người nguyên thủy nhỏ bé di cư đến Capca gần 2 triệu năm trước, trước thời của Turkana rất lâu. Giới khoa học đã thừa nhận rằng, ngay khi Người Đứng Thẳng xuất hiện trên hoang mạc châu Phi họ bắt đầu ra đi. Bổng nhiên nguồn gốc của Người Đứng Thẳng có thay đổi về hình dáng cơ thể và rồi họ rời châu Phi ngay. Hóa thạch Gruzia cho thấy Người Đứng Thẳng rời châu Phi sớm hơn chúng ta nghĩ rất nhiều. Phát hiện mang tính khiêu khích hơn chứng tỏ cuộc di cư có thể bắt đầu sớm hơn.

Người Lùn ở đảo Florex, Indonexia

Cách châu Phi 5.000 dặm, đảo Florex, Indonexia. Năm 2003, các nhà khoa học đã có 1 phát hiện lạ đến mức không ai biết nó là gì. Họ tìm thấy xương của tổ tiên loài người tí hon, chỉ cao hơn 90 cm, còn nhỏ hơn hóa thạch Dmanisi. Họ gọi tổ tiên mới này là  Homo floresiensis (niên đại 95.000 – 12.000 năm t