Mạc Đăng Dung đã cứu đất nước khỏi họa xâm lăng, đẩy lùi cuộc chiến tranh của nhà Minh năm 1540

Một góc thành nhà Mạc ở Tuyên Quang

GS. TSKH Phan Đăng Nhật

Đặt vấn đề

Xung quanh sự kiện vua Mạc Đăng Dung thần phục nhà Minh năm 1540, nhiều nhà nghiên cứu đã phê phán, nhận xét, theo nếp cũ  để kết tội nặng hoặc giảm tội cho Mạc Đăng Dung. Chúng tôi chứng minh rằng, Mạc Đăng Dung không những không có tội mà có công lớn đối với đất nước, với hệ thống ý kiến  gồm những bộ phận sau đây:

– Phong kiến nhà Lê đã ra sức “cõng rắn”, “rước voi”,  chủ động gây nên một cuộc xâm lăng đang kề cổ.
– Sau nhiều đợt thảo luận kéo dài, vua Minh quyết đánh nước ta, mọi việc đã sẵn sàng.
-Trong tình thế đó Mạc Đăng Dung đã vận dụng một chiến lược tổng hợp thông minh, khéo léo, vừa thần phục  vừa chuẩn bị chiến đấu, “đầu hàng giả, độc lập thật”, dâng đất khống. Kết quả là tránh được cho đất nước một cuộc xâm lược của 22 vạn quân Minh.

I. Một cuộc xâm lược khủng khiếp đang kề cổ. 

1.Mưu đồ của phong kiến nhà Lê.

Phong kiến nhà  Lê đã nhiều lần liên tục cho người đi cầu cứu  Minh đem quân sang đánh ta. Với danh nghĩa là đánh nhà Mạc, bọn Minh sẽ thừa cơ tàn sát tiêu diệt luôn cả nước Việt. Đây là một mục đích truyền đời của phong kiến Trung Quốc. Nhà Lê thừa biết điều  này, nhưng vì quyền lợi ích kỷ của vương quyền, vẫn cứ  ra sức van nài nhà Minh. “Nhà Mạc muốn tránh nguy hiểm trong cuộc đụng độ với nhà Minh . Tuy nhiên, nguy cơ chiến tranh  ngày càng thúc bách, một phần bởi những mưu đồ thù địch của một số bề tôi trung thành với nhà Lê”

Rất nhiều lần phái đoàn vua Lê hoặc bề tôi cũ của nhà Lê đi sang Trung Quốc để tố cáo nhà Mac, kích động chiến tranh của nhà Minh. Riêng năm 1537 liên tiếp có 3 lần (kể cả trường hợp Vũ Văn Uyên):

– “Năm 1529, Trịnh Ngung, bề tôi cũ của nhà Lê đã sang Trung quốc để tố cáo việc cướp ngôi của Mạc Đăng  Dung”

-“Ngay sau khi trung hưng triều Lê, năm 1533, Trịnh Duy Liêu liền được cử đi Trung quốc để tiếp tục tố cáo việc cướp ngôi của Mạc Đăng  Dung”

-“Ngày 3 tháng 2 năm Gia tĩnh thứ 16 (13-3-1537 ), cháu dòng đích của vua An Nam tên là Lê Ninh (Trang Tông) sai người trong nước là bọn Trịnh Duy Liêu gồm 10 người đến kinh đô ….xin hưng binh hỏi tội để cứu nguy nạn nước”

-“Tháng 6 năm 1537, phái bộ của Trịnh Duy Liêu do triều đình Lê  phái sang Yên Kinh “.

-“Ngày 6 tháng 9 năm Gia Tĩnh thứ 16 (9-10-1537). Trước đó người Giao chỉ Vũ Văn Uyên mang đồng đảng đến hàng… Văn Uyên có 10 000 quân , đợi thiên binh xuống phía Nam, sai cháu là Vũ Tử Lăng đóng tại cửa ải Thạch Lang để nhập theo”

Tóm lại, âm mưu của phong kiến nhà Lê “cõng rắn”, “rước voi” rất dai dẳng, quyết liệt. Hơn nữa, không những chỉ van xin, mà còn ra sức tạo điều kiện vật chất, cụ thể để quân  Minh nhanh chóng và thuận lợi kéo  sang đánh  ta.

2.Hoà bình của đất nước nghìn cân treo sợi tóc

-Ý chí quyết xâm lược của nhà Minh:

Vua Minh Thế Tông cử Thượng thư Mao Bá Ôn đi chinh thảo. Trước khi Mao Bá Ôn đi đánh cướp nước ta, vua Minh tặng một bài thơ, đầy khí chất hách dịch. Ông coi Mao Bá Ôn là kỳ lân, dân ta là kiến cỏ, đồng thời khẳng định nhất định thắng, hẹn trở về vua đích thân cởi chiến bào cho Mao.

 Đại tướng nam chinh khẳng khái sao
   Lưng đeo sáng quắc Nhạn Linh đao
   Gió lay trống trận, sơn hà chuyển
   Chớp nhoáng cờ đồn, nhật nguyệt cao
   Trời thẳm kỳ lân sinh giống sẵn
   Hang sâu kiến cỏ trốn đàng nào?
   Thái bình khi chiếu đòi về nước
   Trẫm cởi giùm ông chiếc chiến bào

Phụ hoạ cho khẩu khí đó, Mao Bá Ôn làm bài thơ vịnh bèo, coi khinh lực lượng của nước ta như cánh bèo:

“…Bèo đã không gốc rễ, không có lá, không có cả cành
Tuy rằng họp lại đấy nhưng tan rã cũng rất nhanh
Chỉ một trận gió là tan tác
Nếu lại gặp phải khi trời xấu, bão gió
Thì quét một trận là ra hồ, ra bể không ai còn thấy vết tích nữa”
(Mao Bá Ôn)

Trạng nguyên Giáp Hải, hoạ lại thơ của Mao Bá Ôn, nêu cao sức mạnh và khí phách của người Việt, trong đó có câu:

“…Ngọn sóng dù lớn đến đâu cũng không phá nổi
Gió bão dù lớn tới đâu cũng không làm chìm nổi bèo.”
(Giáp Hải)

-Huy động quân đội và dân binh:

“Tháng 7 năm Gia Tĩnh 19, Hàm Ninh hầu Cừu Loan và thượng thư bộ binh Mao Bá Ôn đến Lưỡng Quảng và Vân Nam để kiểm tra việc chuẩn bị hậu cần, cùng đội ngũ quân lính dự định cho cuộc chinh phạt phương Nam. Cừu Loan đã chuẩn bị kế hoạch tác chiến như sau: “Chia chính binh ra làm ba đội tiễu binh, từ  Quảng Tây đi các xứ Bằng Tường, Long châu và Tư Minh… Kể cả chính binh và kỳ binh là 22 van người” (Cương mục,, tập2, tr.114).

Qua bảng tóm tắt trên đây (vanchinh.net lược bỏ) chúng ta có thể rút ra mấy điểm sau:

1.Việc “chinh phạt An Nam ” là quyết tâm sắt đá của triều đình Minh, mà Minh Thế Tông là đại diện. Do đó khi một số người đưa ra lẽ phải trái bàn bạc, có người ngăn cản, nhưng nếu trái ý, đều bị vua Minh gạt đi và xử phạt.

2.Quyết tâm xâm lược được tăng cường thêm sau khi quần thần nhà Lê liên tục xin cầu viện.

3.Trong khi cân nhắc, bọn Minh sợ nhất là lực lượng quân sự trong nước, do Mạc Đăng Dung cầm đầu. Họ đã đã nghe danh tài năng quân sự của vua Mạc và đội ngũ tướng lĩnh của ông. Giặc ở Châu Khâm và Châu Liêm  đã nếm mùi ngọn giáo của Tứ Dương hầu Phạm Tử Nghi. Các  trường hợp Phan Trân, Từ Cửu Cao, Hoàng Oản và đặc biệt Cừu Loan, tìm mọi cách trốn tránh là tiêu biểu cho tinh thần lo sợ của tướng lĩnh Minh. Chắc số lượng những người như thế này trong thực tế không ít. Biết rõ điều đó, nên Mạc Đăng Dung luôn luôn quan tâm tăng cường lực lượng chiến đấu đối phó với giặc, và cũng tìm cách lộ ra điều này để cho địch biết .

4.Qua diễn biến phức tạp của tình hình trên đây, chúng ta thấy rõ. một mặt, quyết tâm tâm xâm lược của triều Minh rất cao; mặt khác họ cũng lo sợ sức chiến đấu của chúng ta dưới sự chỉ huy của Mạc Đăng Dung. Vậy , khẳng định “nhà Minh rõ ràng không dám xâm phạm đến nước ta”  là  vô căn cứ.

4. Chiến lược của Mạc Đăng Dung:

Mạc Đăng Dung thực hiện một chiến lược vừa đánh vừa hoà

-Chuẩn bị đánh: “ Lê triều thông sử cũng cho biết Mạc Đăng Doanh đã tu sửa trại, sách, luyện tập thuỷ quân; trưng cầu hết thảy những cựu thần lão tướng để cùng bàn việc nước”.  Phục chức cho Thái bảo tĩnh quốc công Vũ Hộ, cử làm tả đô đốc Đông quân  Chưởng phụ sự.

”Thù vực chu tư lục” còn cho biết triều đình nhà Minh còn tranh cãi về việc đánh hay không đánh khá gay go. Khi Mao Bá Ôn đến Nam Ninh đã thấy quân dân Việt chuẩn bị chống lại quyết liệt, lấy thuốc độc, bã đậu (?)  bỏ vào suối nước, đào hố chôn cọc tre để ngựa sa hố, lại phao ngôn sẽ theo đường biển tập kích Quảng Tây.

Như vậy chứng tỏ khi ấy nhà Mạc chuẩn bị sẵn sàng hai kế sách chiến và hoà”

-Lập nhiều đồn luỹ ở biên giới mà trong  “Vãng giao chỉ đồ” , in ở An Nam đồ chí, nhà Minh gọi là “tặc doanh”.

– Cho người làm nhiệm vụ tình báo “dò la bám sát các hoạt động quân sự của nhà Minh, như trường hợp tri châu Nguyễn Cảnh, năm 1537, được nhà Mạc bí mật phái sang đất Minh để thu thập tin tức bị thổ quan của Vân Nam giữ lại”

II.Cách lựa chọn tài tình của Mạc Đăng  Dung

Một số  người buộc  Mạc Đăng Dung về  “tội” đầu hàng và dâng đất. Hãy căn cừ vào tư liệu lịch sử chính xác để xem xét hai sự kiện này

1. Thực chất việc thần phục, dâng đất 

Ngô Đăng Lợi viết: “Qua ghi chép của Nghiêm Tông Giản, thì Mạc Đăng Dung cùng đoàn tuỳ tùng không được mặc phẩm phục, cổ đeo dây lụa tượng trưng cho sự đầu hàng đến lậy và cúi đầu (ngũ bái, tam khấu đầu) trước long đình che lọng vàng, tượng trưng cho hoàng đế nhà minh, chứ không phải quỳ lạy viên tướng nhà Minh”  Cũng không phải cởi trần tự trói.

-Dâng đất khống:

* “ Bốn động biên giới đã bị nhà Minh lấy lại từ trước, thành chuyện đã rồi đối với nhà Mạc. Mạc Đăng Dung thực sự không hề mắc tội phản quốc, mà trái lại đã góp một phần quan trọng trong việc ổn định tình hình chính trị-xã hội trong nước, cũng như tái lập quan hệ bang giao với nhà Minh.”   Còn Lê-Trịnh mãi đến 1597 mới được nhà Minh xét công nhận (xem thêm ở phần sau)

*Trong biểu tâu nhà Minh, Mạc Đăng Dung cũng viết đúng như vậy, và nêu cụ thể lời của tri châu châu Khâm, Lâm Hy Nguyên, chắc chắn đó là sự thật: “  Mới đây thần nghe Tri châu châu Khâm tỉnh Quảng Đông , Lâm Hy Nguyên , xưng rằng, các động Ti Lẫm, Kim Lặc, Cổ Sâm, Liễu Cát thuộc hai đô Như Tích, Thiếp Lãng là đất cũ của châu Khâm; nếu đúng như vậy, thần xin vâng lời”

Nếu đối chiếu các điều kiện thần phục, trong tình hình đối nội đối ngoại quá gay gắt và phức tạp như đã trình bày trên, thì việc thần phục  của vua Mạc đã mất một số hư danh mà được nhiều thắng lợi thực tế, trong đó quan trọng là tránh được một cuộc chiến tranh thảm khốc, bao gồm lực lượng của quân Minh bên  ngoài ép vào và quân Lê- Trịnh từ trong đánh ra.
Xét trong lịch sử ngoại giao của chúng ta với phong kiến Trung Quốc có nhiều trường hợp phải hết sức lựa chiều, khéo léo.
“Bình Định vương Lê Lợi đại thắng quân đô hộ Minh nhưng vẫn phải cấp tàu xe, lương thảo cho Vương Thông rút quân, phảỉ trả lừa, ngựa, binh khí, tù binh cho y; lại phải thực hiện danh nghĩa phù Trần diệt Hồ của nhà Minh mà dựng Trần Cảo làm vua, phải cống người vàng….”

Về việc này, Phan Huy Chú nhận định: “Xét: Buổi đầu Lê, sau khi đã bình giặc Ngô, chưa tiện nói rõ cầu phong, bấy giờ phải quyền nghi cho xong việc, cho nên trước hết giả lập con cháu họ Trần; dùng lời nói dịu dàng, mềm dẻo để nhà Minh thôi việc binh mà nhận việc hoà hiếu. Đến khi Trần Cảo chết mới lại một phen bày tỏ, nói rõ cầu phong, thế mà vua Minh hãy còn lần lữa chưa cho, trải 3 năm mà mới cho tạm quyền việc nước, chưa chính thức phong vương vị. Thế cũng đủ thấy sự thế bây giờ là khó”

Hoàn cảnh lịch sử của Vua Lê thuận lợi hơn hẳn Vua Mạc. thế mà phải hết sức mềm dẻo. Vì vậy  “Mạc Đăng Dung thần phục giả vờ để giữ  độc lập thực sự” ( Trần Quốc Vượng) là kế sách tuyệt diệu. Vua Mạc Đăng Dung nhận các điều kiện thần phục, nhưng các vua Mạc vẫn xưng đế hiệu, dùng ấn vàng, phong tước  vương cho các con, toàn quyền về điều hành đất nước về mọi mặt, nhà Minh không can thiệp và đặc biệt là không có bóng quan quân Minh trên đất nước Việt.

“Thế là nhà Mạc được nhà Minh công nhận, nhà Lê-Trịnh thì không, mãi đến 1597 mới được nhà Thanh xét và phải theo lệ cũ thời Lê sơ, cống người vàng đền mạng Liễu Thăng”

2.Nguyên nhân thắng lợi của chiến lược nhà Mạc 

Nhờ đâu mà đập tan được âm mưu nhà Lê cầu xin  Minh, đấy lùi được quyết tâm xâm lược sắt đá của nhà Minh?
-Trước hết là ý chí của nhà Mạc, bằng mọi giá không cho giặc đặt chân vào đất nước ta, như Mạc Ngọc Liễn  là Đô uý thái phó Đà Quốc công, đồng thời là phò mã,  khi lâm chung có di chúc lại :“ …. Lại chớ nên mời người Minh vào trong nước ta mà để dân ta phải lầm than đau khổ, đó cũng là tội lớn không gì nặng bằng”   Mạc Ngọc Liễn không phát ngôn ý kiến cá nhân mà tuyên bố tư tưởng lớn của nhà Mạc. Đinh Khắc Thuân nhận định đúng như vậy : “Lời trối trăng cuối cùng này của Mạc Ngọc Liễn cũng chính là ý nguyện của nhà Mạc nhằm tránh một cuộc chiến tranh ngoại bang.”

Thứ hai, là chủ trương vô cùng sáng suốt của Thái tổ Mạc Đăng  Dung, chiến hoà kết hợp, hoà nhưng sẵn sàng chiến đấu. “Đầu hàng giả, chiến đấu thật”. Trong hoà không hại gì cho đất nước, chỉ dâng đất khống.

Thứ ba, Mạc Thái Tổ cũng dùng cả đấu tranh chính trị, đưa trạng nguyên Giáp Hải đi, để biểu lộ ý chí quyết tâm bảo về đất nước qua viêc hoạ thơ. Có người nói bải thơ đã duổi được giăc. Không thật đúng. Bài thơ là một bộ phận của cuôc đấu tranh toàn diện có vai trò nhất định trong cuộc  đấu tranh này.

Thái Tổ Mạc Đăng Dung đã lựa chọn một phương thức đấu tranh tổng hợp rất thông minh, vừa  làm cho địch đủ ngại ngần, lo sợ, vừa đủ cho Thiên triều hống hách đỡ mất mặt. Ông lại đặt quyền lợi tối cao của đất nước lên trên sỹ diện cá nhân. Nhờ vậy mà dẩy lùi đươc 22 vạn quân Minh, mà không tốn một mũi tên, không mất một giọt máu.

Có thể nói, Mạc Đăng Dung là một vị vua yêu nước  lớn trong những vị vua yêu nước , nhà Mạc đã đấu tranh vô cùng thông minh, năng động, hiếm có trong lịch sử nước nhà.

III. Kết luận

1.    Về vua Mạc Đăng Dung và nhà Mạc còn không it vấn đề vô lý và bất công như trên, cần được nghiên cứu lại. Muốn nghiên cứu lại để có “sự thay đổi về cách đánh giá” (Phan Huy Lê), cần có tinh thần trách nhiệm và  thận trọng  cao đối với ngòi bút của mình, cần xem xét và thẩm định tư liệu một cách chắc chắn. Không nên tin tuyệt đối vào sử nhà Lê, cần bổ sung thêm nguồn tư liệu nước ngoài và tư liệu điền dã. Về vấn đề này chúng tôi nhất trí với cố GS Trần Quốc Vượng: “Không nên chỉ  nhìn nhận và đánh giá công nghiệp nhà Mạc qua những gì sử thần nhà Lê viết, triều đình Lê- Trịnh đối địch với triều đình Mạc từ đầu đến cuối…do vậy sử thần nhà Lê-Trịnh bôi xấu triều Mạc là chuyện tât nhiên. Ta cần bổ sung bằng các tư liệu điền dã trong nước, tư liệu nước ngoài để “hiểu”về nhà Mạc ngày càng cụ thể, sâu sắc hơn.”

2. Nét riêng của bài viết chúng tôi, chủ yếu là chỗ đứng để nghiên cứu. Từ trước, do ảnh hưởng nặng nề quan điểm các sử gia phong kiến nhà Lê, coi Mạc Đăng Dung là kẻ có tội. Với cách nhìn này, có hai loại nghiên cứu, một loại mang định kiến xấu, chê bai nặng lời; loại khác, vẫn theo nếp  cũ tìm tư liệu để chứng minh,  Mạc Đăng Dung tội nhiều hay ít.

Chúng tôi quan niệm, các vị anh hùng dân tộc, mỗi người một hoàn cảnh, không nên so sánh chi tiết nhưng về đại cục, Mạc Đăng Dung, người đuổi quân Minh lần thứ hai, cũng làm được nhiệm vụ tương tự như vua Lê Lợi, đuổi quân Minh lần thứ nhất, như các vua Trần, đánh Nguyên-Mông, vua Quang Trung phá giặc Thanh,…Phương thức  chiến đấu/đấu tranh khác nhau, tuỳ thuộc vào hoàn cảnh khác nhau, nhưng kết quả đem lại cho dân tộc cơ bản là một, nên đều cần được tôn vinh.

Chúng tôi, từ cách nhìn vì quyền lợi tối cao của nhân dân và dân tộc, tôn vinh Mạc Thái Tổ như một anh hùng dân tộc, có công cứu đất nước khỏi một cuộc xâm lăng của 22 vạn quân Minh đang kề cổ. Và phần nào bài học đối ngoại  của Mạc Đăng Dung  vẫn có giá trị thiết thực trong thời kỳ hiện đại./.
                   

P.Đ.N.

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH

-Đại Việt sử ký toàn thư, tập III, NXB Khoa học xã hội, H, 1998.
-Trần Trọng Kim: Việt Nam sử lược, (TB), NXB Tân Việt, SG, 1964.
-Ngô Đăng Lợi: Việc nhà Mạc giao thiệp với nhà Minh…Trong sách “Nhà Mạc và dòng họ Mạc trong lịch sử”, Hôi đồng lịch sử thành phố Hải phõng XB, 1996.
-Phan Huy Lê: Tổng kết hội thảo, Trong sách   “Nhà Mạc và dòng họ Mạc trong lịch sử”, Hội đồng lịch sử Hải Phòng XB, 1996.
-Hồ Bạch Thảo: Việt sử:tư liệu cùng lời bàn, Thư ấn quán 2009.
-Đinh Khắc Thuân: Lịch sử triều Mạc qua thư tịch và văn bia,  NXB Khoa học xã hội, H, 2001.
-Uỷ ban khoa học xã hội: Lịch sử Việt Nam tập I. NXB Khoa học xã hội, 1971.
-Trần Quốc Vượng: Mấy vấn đề về nhà Mạc (tóm tắt), Trong sách “Nhà Mạc và dòng họ Mạc trong lịch sử”, Hội đồng lịch sử thành phố Hải Phòng, XB, 1996.

Nguồn: vanchinh.net