Vài nét về lịch sử Đàn Sơn Xuyên
Lịch sử các triều đại phong kiến nước ta trước thời Nguyễn chưa thấy nguồn tư liệu nào nhắc đến việc xây dựng đàn Sơn Xuyên. Dưới triều Nguyễn, mãi đến năm Minh Mạng thứ 21 (1840), các đàn tế “danh sơn đại xuyên” mới được thiết lập. Ở mỗi tỉnh, hằng năm mỗi khi triều đình tổ chức cúng tế xong là triệt giải chứ không làm kiên cố như đàn Sơn Xuyên ở Huế.
Riêng về đàn Sơn Xuyên ở phủ Thừa Thiên, địa điểm xây dựng, quy tắc xây dựng cũng như tế lễ được viết rõ ràng hơn trong sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên: “Năm Tự Đức thứ 5 (1852): Chuẩn tấu, về việc xây dựng đàn Sơn Xuyên, nay đã chọn được một khu đất tại xứ Bộ Hóa thuộc địa phận hai xã Dương Xuân Thượng, Hạ. Đây là chỗ rộng rãi, thoáng đãng, có thể đắp đàn. Vậy nên theo mẫu đàn Xã Tắc mà liệu xây dựng. Về tầng thứ nhất qui chế hình vuông, mỗi bề đều 5 trượng 4 thước, đắp nền đất cao lên 2 thước 5 tấc; chung quanh dựng lan can cao 9 thước, tầng thứ 2 qui chế hình vuông, mỗi bề đều 10 trượng 4 thước 4 tấc, đắp nền đất cao lên 1 thước 3 tấc, chung quanh lan can cao 1 thước 8 tấc đều xây bằng gạch vuông loại xây thành. Nền bên dưới quy chế cũng vuông, mỗi bề đều 21 trượng 6 thước, đều trên đất bằng; chung quanh lan can xây bằng đá núi cho vững chắc. Nhưng đợi đến tháng 3 tháng 4 sang năm, thu hoạch lúa xong, Bộ Công sẽ tư phát cấp của công và điều động thợ đến. Lại giao cho phủ Thừa Thiên phái thuộc viên đến cùng các vật liệu cần dùng và thuê 500 tên phu theo chỉ thị của Bộ, Ty Giám thành mà xây đắ trong 2 tháng làm xong, sau đó của công chi hết bao nhiêu cứ thực khai vào sổ tiêu. Còn việc làm lấn vào điền thổ bao nhiêu mẫu sào thì do nha phủ Thừa Thiên theo lệ mà giải quyết.
Năm Tự Đức thứ 6 (1853): chuẩn lời nghị, về đàn Sơn Xuyên, chuẩn y nghị định Bộ Lễ là theo mẫu đàn Xã Tắc làm nền vuông, chung quanh trồng tre xanh, ở trong trồng cây cảnh, ở ngoài cùng xây đắp thêm bằng đá núi”
Đến năm Kiến Phúc thứ nhất (1884), nhà vua đã ban chiếu gồm 26 điều, trong đó có đề cập đến việc cúng tế các thần sông núi như sau:
“ - Đàn Xã Tắc, miếu Lịch Đại Đế Vương và Văn Miếu, Võ Miếu, Đô Thành Hoàng miếu, Thành Hoàng miếu với các thần kỳ ở trong từ điển đều tế một đàn
- Sông to núi lớn ở các địa phương đều tế một đàn”
Việc cúng tế ở đàn Sơn Xuyên được nhà Nguyễn duy trì đến triều Hàm Nghi năm thứ 1 (1885) và Thành Thái thứ 1 (1889), từ đó đến sau năm 1945, không thấy tài liệu nào nhắc đến việc sửa sang cũng như tế lễ ở đàn Sơn Xuyên. Giải thích về nguyên nhân trên, có thể vào giai đoạn sau này, chủ quyền của đất nước ngày càng rơi vào tay thực dân Pháp nên việc cúng tế các thần sông núi cũng không được quan tâm.
Năm 1925, trong bài “Phường Trường Súng” in trong tạp chí Những người bạn Cố đô Huế, L. Cadiere có đề cập đến đàn Sơn Xuyên với một vài dòng vắn tắt như sau “Nằm sau phủ cũ của chúa Võ Vương một ít, gần cây cầu nhỏ một nhịp, con đường chạy qua bên cạnh một cái đàn lớn xây bằng gạch, có 2 tầng, bên trên có bàn thờ. Đó là đàn thờ thần sông núi”. Bên cạnh bài viết, tác giả còn cho nguời đọc hiểu hơn về đàn Sơn Xuyên thông qua 3 bản đồ được in kèm theo bài viết. Như vậy, có thể khẳng định đến thời điểm năm 1925, đàn Sơn Xuyên vẫn còn nguyên vẹn.
Theo sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ tục biên, tập 5, trang 50, việc tế lễ ở đàn Sơn Xuyên được quy định cụ thể: Hằng năm tế vào các tháng trọng xuân và trọng thu (tức là tháng 2 và tháng 8 âm lịch). Lễ vật gồm: một con bò, một con heo, một mâm xôi hạng lớn, 8 mâm quả phẩm (mỗi án 2 mâm), hương đèn, vàng bạc, trầu rượu, trầm trà. Còn về tế phục khi hành lễ tại đây thì các quan tế đều phải mặc quan phục đại triều.
Đàn Sơn Xuyên được triều đình nhà Nguyễn xây dựng để cúng tế thần núi, thần sông trong từng địa phương cầu cho mưa thuận, gió hoà, mùa màng tốt tươi... Việc làm này mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, phản ánh phần nào trách nhiệm, sự quan tâm của triều đình đối với đời sống vật chất, tinh thần cho nhân dân.
Đàn Sơn Xuyên ở Huế là đàn tế thần sông núi còn lại duy nhất trong cả nước. Vì vậy, di tích này mang trong mình nhiều giá trị như lịch sử, văn hoá, tinh thần, tín ngưỡng, tâm linh, có vị trí, vai trò như các đàn trời, tế đất trong hệ thống các đàn tế ở nước ta. Vì vậy, việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị đàn Sơn Xuyên là việc làm cần thiết, có ý nghĩa quan trọng và thiết thực nhằm bảo lưu các giá trị lịch sử, văn hóa của dân tộc cũng như giáo dục tinh thần cho các thế hệ .
