Đại Nam Liệt truyện Tiền biên, một tác phẩm sử học về Đàng Trong

 Nếu tiến hành xây dựng một Thư mục các tài liệu viết về lịch sử Việt Nam ở Đàng Trong ra đời trong những thế kỷ trước, thì số lượng và tình hình các đơn vị còn lại đến nay sẽ làm nản lòng nhiều người nghiên cứu.

Những ghi chép, báo cáo, thư từ, nhật ký của các thương nhân, giáo sĩ phương Tây loại Tư liệu của Công ty Đông Ấn Thống nhất (Verenigde Ocstindische Comapagnie – VOC) Hà Lan(thế kỷ XVII – XVIII), A New Account of the East Indie của A. Hamilton, L’Etat de l’agriculture et les moeurs et les arts des peuples the l’Afrique et de l’Asie của P.Poivre (thế kỷ XVIII) hay như A. Launay giới thiệu trong Histoire de la Mission de Cochinchine (1658 – 1823) – Documents histoiriques, một số tác phẩm chữ Hán nước ngoài loại Văn hiến thông khảo của triều Thanh,Hải ngoại kỷ sự của Thích Đại Sán (Trung Quốc), Giao Chỉ quốc mậu dịch độ hải đồ của Trà ốc Tứ lang Thứ lang (?), Ngoại phiên thư hàn(thường được gọi là Ngoại phiên thông thư) của Cận đằng Trọng tàng (Nhật Bản) (1) hay các tác phẩm viết bằng chữ quốc ngữ la tinh nhưTruyện nước An Nam Đàng Trong của Philiphê Bỉnh (viết năm 1822)… thì nhìn chung không dễ có đủ dưới tay và vì các lý do ngôn ngữ cũng khó sử dụng. Mảng tài liệu Hán Nôm Việt Nam có phần quen thuộc hơn lại rất ít ỏi: Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm, Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, Nam hành ký đắc của Phạm Nguyễn Du, Thuận Hóa Quảng Nam Thực lục, Nam Hà tiệp lục… của một số tác giả khuyết tên (thế kỷ XVIII), Hà Tiên trấn Hiệp trấn Mạc thị gia phả của Võ Thế Dinh, Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức, Đại Nam Thực lục Tiền biên, Đại Nam Liệt truyện Tiền biên của Quốc sử quán triều Nguyễn (thế kỷ XIX)…

Thế nhưng ngay cả số tài liệu ít ỏi ấy của người Việt Nam cũng chưa được tìm hiểu đầy đủ và giới thiệu rộng rãi, trong đó có Đại Nam Liệt truyện Tiền biên, công trình biên soạn lịch sử viết theo thể kỷ truyện duy nhất thời phong kiến về lịch sử Việt Nam ở Đàng Trong thế kỷ XVII – XVIII (trở xuống viết tắt là lịch sử Đàng Trong) và là một trong hai bộ chính sử hiếm hoi về Đàng Trong của nhà nước phong kiến triều Nguyễn. Và vì đến nay thì lịch sử Đàng Trong vẫn còn một số khía cạnh chưa được quan tâm đúng mức và nhìn nhận thỏa đáng, nên việc tìm hiểu Đại Nam Liệt truyện Tiền biên với các giá trị sử học và lịch sử của nó vẫn là vấn đề có thể đặt ra.

Lịch sử Đàng Trong – Đặc điểm và vấn đề

Khác với các công trình biên soạn lịch sử viết theo thể biên niên, Đại Nam Liệt truyện Tiền biên phản ảnh lịch sử Đàng Trong thông qua hệ thống hành trạng cá nhân – tiểu sử nhân vật. Song mặc dù có những khác biệt cơ bản về thể loại – bút pháp sử học, giữa nó với Đại Nam Thực lục Tiền biên vẫn có những điểm chung như đều thể hiện quan điểm chính thống về lịch sử Đàng Trong của giai cấp phong kiến triều Nguyễn, đều ít nhiều phản ảnh thực tế lịch sử của dân tộc trong gần hai trăm năm phát triển trên nửa phần đất nước phía nam. Chính ở đây, cần nhìn lại lịch sử Đàng Trong với các đặc điểm và vấn đề của nó, vì trong mối liên hệ đối tượng – cách thức – kết quả phản ảnh, các đặc điểm và vấn đề này chính là hệ thống ấn chứng giá trị sử học và lịch sử của Đại Nam Liệt truyện Tiền biên.

Nhiều công trình biên soạn lịch sử trước nay vẫn mô tả quá trình dẫn tới sự chia rẽ trong nội bộ triều Lê trung hưng thế kỷ XVI – XVII và tình trạng chia cắt đất nước thành hai tiểu quốc Đàng Trong – Đàng Ngoài sau đó như kết quả của những mâu thuẫn và xung đột bè phái, những ý đồ và hành động cá nhân… mà cụ thể là việc tranh giành quyền bính giữa hai phe Trịnh Nguyễn. Điều đó đúng, nhưng chưa đủ. Bởi vì quả là để tránh cái họa sát thân từ phía người anh rể Trịnh Kiểm mà Nguyễn Hoàng đã xin vào trấn thủ Thuận Hóa, nhưng giữa mục đích “Liệu mà xa chạy cao bay” khỏi những nguy cơ đang rình rập tại triều đình Tây Đô năm 1558 và ý đồ “Triều đình riêng một góc trời” của Đoan quốc công năm 1600 rồi kết quả “Gồm hai văn võ rạch đôi sơn hà” của họ Nguyễn từ chúa Tiên đến chúa Sãi lại là một quá trình không đơn giản.

Nói rõ hơn, việc họ Nguyễn từng bước ly khai rồi ra mặt chống đối chính quyền Lê Trịnh phải được xem xét trong một hoàn cảnh với các yếu tố khách quan mà họ Nguyễn lợi dụng được và buộc nhóm Lê Trịnh phải nhượng bộ để họ cát cứ phương nam, trong đó nổi bật là diễn tiến của cuộc chiến tranh Nam Bắc triều và điều kiện lịch sử – tự nhiên của vùng Thuận Quảng. Bên cạnh đó, giống như một sự trái ngược với truyền thống thống nhất lâu đời của dân tộc, trong gần hai trăm năm Đàng Trong lại tồn tại như một khu vực chính trị biệt lập với toàn quốc và đáng nói là khá yên ổn với tình trạng cát cứ, đồng thời có vẻ mâu thuẫn với các quy luật lịch sử phổ biến thời phong kiến, mặc dù cũng bóc lột các tầng lớp nhân dân với mức độ còn hơn cả tập đoàn Lê Trịnh, giai cấp thống trị Đàng Trong lại hầu như không phải đối phó với phong trào khởi nghĩa nông dân.

Tất cả những điều nói trên buộc người ta phải đặt vấn đề tìm hiểu lịch sử Đàng Trong như một kết hợp giữa hai quá trình có liên quan về nội dung nhưng biệt lập về tính chất: tiến trình kinh tế – xã hội Việt Nam trên địa bàn phía nam đất nước thế kỷ XVII – XVIII và diễn trình xây dựng lực lượng theo hướng ly khai và đối lập với chính quyền Lê Trịnh của tập đoàn phong kiến Đàng Trong. Chính trên cơ sở mối liên hệ và tác động qua lại giữa hai quá trình khác nhau về nguồn gốc và động lực, định hướng và nhịp điệu này mà lịch sử Đàng Trong với các đặc điểm của nó đã hình thành, mặt khác cũng chỉ với sự ý thức về những khác biệt nói trên người ta mới có thể tìm hiểu các vấn đề của lịch sử Đàng Trong một cách toàn diện và nhất quán.

Chẳng hạn, vì không phân biệt rạch ròi hai quá trình nói trên mà một số công trình biên soạn hay nghiên cứu lịch sử đã lấy 1558 tức năm Nguyễn Hoàng vào trấn thủ Thuận Hóa làm điểm bắt đầu của lịch sử Đàng Trong – việc đặt nặng hành trạng cá nhân ở đây đã dẫn tới sai lầm trong việc phân kỳ lịch sử, hay vì chưa tìm hiểu đầy đủ về hai quá trình ấy mà nhiều người đã đơn giản hóa nguồn gốc kinh tế của các mâu thuẫn xã hội ở Đàng Trong thời Tây Sơn khởi nghĩa nên do đó lại quy toàn bộ và ngay lập tức phong trào này vào phạm trù khởi nghĩa nông dân. Mặt khác, từ góc độ chính trị mà nhìn thì lịch sử Đàng Trong chủ yếu là quá trình cát cứ với hai hoạt động Bắc cự và Nam tiến của tập đoàn phong kiến họ Nguyễn, song rõ ràng lực lượng thống trị này chỉ có thể làm được điều đó trên cơ sở những kết quả xây dựng kinh tế, phát triển văn hóa, tổ chức xã hội và bảo vệ Tổ quốc của các tầng lớp nhân dân Đàng Trong, nên ở đây cần nhìn lại tiến trình kinh tế – xã hội Việt Nam ở địa phương với những đặc điểm khách quan và trước hết từ “xuất phát điểm Thuận Quảng” buổi đầu của nó.

Vượt qua vùng Thanh Nghệ vào tới Thuận Quảng, những người Việt thế kỷ XIV – XV cũng tiến vào một vùng đất có điều kiện tự nhiên khác hẳn với ở đồng bằng sông Hồng, sông Mã. Tổng thể các yếu tố thổ nhưỡng, khí hậu, địa hình, sông biển… mới lạ nơi đây đã tác động mạnh mẽ tới đời sống vật chất của họ, khuôn nắn lại tập quán sản xuất nông nghiệp của họ nói riêng cũng như thực tiễn hoạt động kinh tế của họ nói chung. Với dải đất đồng bằng chật hẹp mà không mấy phì nhiêu bị kẹp giữa núi rừng hoang vu phía tây và biển cả bất trắc phía đông, vùng Thuận Quảng quả là một thử thách to lớn đối với các nhóm cư dân người Việt vốn có truyền thống nông nghiệp trồng lúa nước.

Hoàn cảnh tự nhiên nói trên cùng với những hạn chế về khoa học kỹ thuật – sức sản xuất thời phong kiến buộc người Việt ở đây phải thích ứng để tồn tại bằng một phương thức hoạt động kinh tế khác với ở đồng bằng Bắc Bộ, và quá trình phát sinh rồi định hình của phương thức ấy cũng là quá trình họ thực hiện một sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế qua thực tiễn lao động và sáng tạo trên địa bàn sinh tụ mới, vì đất đai cằn cỗi song chứa đựng ít nhiều khoáng sản, núi rừng hiểm trở lại dồi dào lâm sản, và biển cả gây bão lụt thì cũng có đủ loại cá tôm.

Cho nên đến giữa thế kỷ XVI thì bên cạnh các hoạt động sản xuất nông nghiệp như trồng trọt, chăn nuôi…, người Việt ở Thuận Quảng còn sinh sống bằng việc khai thác nguồn lợi tự nhiên, chính nguồn tài nguyên phong phú và phân bố đều khắp này đã góp phần tạo điều kiện thuận lợi cho thủ công nghiệp và đặc biệt là thương nghiệp ở địa phương phát triển một cách mau chóng và ổn định. Bên cạnh đó, tập trung cư trú trên dải đồng bằng hẹp chạy dọc bờ biển, cư dân Thuận Quảng còn có lợi thế về giao thông vận tải và ngoại thương làm thành hệ thống bổ sung – yếu tố kích thích quan trọng cho năng lực sản xuất và tiềm lực kinh tế nội địa, điều này đã được minh chứng qua quá trình phát triển và tình trạng phồn vinh của thương cảng Hội An (2).

Các tài liệu lịch sử và địa phương chí viết về vùng Thuận Quảng như Ô Châu cận lục (1555),Hải ngoại kỷ sự(1694), Phủ biên tạp lục (1776), Truyện nước An Nam Đàng Trong (1822)… đều ít nhiều phản ảnh tình hình đặc biệt nói trên, khi mà hoàn cảnh khách quan buộc con người Việt Nam ở Thuận Quảng trước thời Đàng Trong phải lao động và sáng tạo theo một phương thức tồn tại vật chất và với một cơ cấu phân công lao động xã hội khác hơn so với ở đồng bằng Bắc Bộ.

Cần nhấn mạnh rằng định hướng thích ứng và mô hình phát triển ấy lại được liên tục củng cố và bổ sung vào cuối thế kỷ XVI bởi hoạt động ngoại thương – hàng hải đang bắt đầu khởi sắc ở khu vực Đông Nam Á, với sự xuất hiện ngày càng đông đảo và nhộn nhịp của các thương thuyền Trung Hoa, Nhật Bản và phương Tây. Cho nên sau khi Nguyễn Hoàng giết được tướng Mạc Lập Bạo năm 1572 – giữ được sự ổn định chính trị ở Thuận Quảng thì “thuyền buôn các nước đến nhiều, đổi chác phải giá” (3), và bước qua thế kỷ XVII thì Hội An không còn đơn thuần là một thương cảng xuất nhập khẩu thông thường nữa mà đã trở thành điểm giao dịch của thương nhân nước ngoài và nơi quá cảnh của hàng hóa ngoại quốc, chẳng hạn việc người Trung Quốc chở tơ lụa tới đó bán cho người Nhật Bản như ghi nhận của giáo sĩ Corvalho (4).

Cùng với các đặc điểm văn hóa – xã hội có liên quan, tất cả những điều nói trên tạo ra tiền đề tự nhiên – lịch sử khách quan của tiến trình kinh tế – xã hội Việt Nam ở địa phương, tiền đề mà nhiều thế hệ người Việt đã khai thác một cách cần cù, dũng cảm và thông minh để rồi tạo ra được một Thuận Quảng năng động và trẻ trung trên bản đồ kinh tế – xã hội Việt Nam thế kỷ XVI. Chính cái Thuận Quảng này đã được “tái sản xuất mở rộng” thành Đàng Trong trong thế kỷ XVII – XVIII với một tốc độ đáng kinh ngạc: trong vòng chưa đầy hai trăm năm Nam tiến, cộng đồng Việt Nam ở Thuận Quảng đã mở rộng thêm địa bàn cư trú – xác lập được không gian xã hội của mình trên suốt một vùng đất rộng lớn kéo dài từ Phú Yên tới Hà Tiên.

Đồng thời, khác với miền Bắc là nơi đã xác lập được một đời sống văn hóa – xã hội khá thuần nhất với các thiết chế, tổ chức và quan hệ “kiểu Việt” lâu đời, vào thế kỷ XVI Thuận Quảng vẫn còn là một địa bàn đang diễn ra các quá trình song ngữ và song văn hóa (5). Ô Châu cận lục từng ghi nhận “Tiếng nói thì hơi giống miền Hoan Ái, áo mặc thì không khác lối Trung Hoa… Tháng tư tháng năm còn để lúa ngoài ruộng mà quá kỳ chưa thu về, tháng sáu tháng bảy thì thả trâu ngoài đồng mà cả tuần không chăn dắt… Cày thì đóng đôi trâu, mà cái cày ở giữa, bừa thì như tấm phản, mà người đứng ở trên… An táng thì múa hát trước linh cữu, gọi là Tiễn vong, giỗ đầu thì cúng tế lúc gà gáy, gọi là Cúng trộm… Thói cũ đã lâu ngày, lối mới còn quá ít… Làng An Lai huyện Khang Lộc còn giữ dâm phong, làng Phù Lưu châu Bố Chánh có món thuốc độc… Nói tiếng Chiêm thì thổ dân làng La Giang, mặc áo Chiêm có con gái làng Thủy Bạn” đồng thời cũng ghi chép về việc thờ cúng các thần thánh người Chăm, người Hoa như đền Thai Dương ở huyện Kim Trà, đền Tứ vị thánh nương ở châu Minh Linh (6).

Nhìn chung, đến giữa thế kỷ XVI thì màu sắc đa dân tộc của xã hội Việt Nam ở Thuận Quảng đã định hình, với hệ thống các yếu tố ngôn ngữ, phong tục, tín ngưỡng, công cụ… có nguồn gốc khác nhau hiện diện trong cả hoạt động sản xuất lẫn sinh hoạt, trên cả phương diện vật chất lẫn tinh thần của đời sống văn hóa. Theo thời gian, đặc điểm nói trên ngày càng trở nên ổn định đồng thời thực sự hiện diện như một phương thức phát triển văn hóa, vì vào thế kỷ XVII – XVIII cộng đồng Việt Nam ở Đàng Trong còn thường xuyên tiếp xúc với các thương nhân, giáo sĩ phương Tây, Nhật Bản tới buôn bán, truyền đạo cũng như lần lượt tiếp nhận thêm nhiều tộc người khác, chẳng hạn các nhóm người Khmer Nam Bộ và những di thần phản Thanh phục Minh Trung Hoa từ Hoa Nam tới tỵ nạn chính trị ở Biên Hòa, Mỹ Tho…

Không lạ gì mà vào thế kỷ XVIII ở Hội An đã hình thành một loại ngôn ngữ lai pha trộn tiếng Việt với các phương ngữ Hoa Nam (7), và người ta còn nhớ rằng từ 1605 Trịnh Tùng đã cho chế một loại xe hai bánh có mui, bốn vách và bậc thang lên xuống theo kiểu mà Nguyễn Hoàng đưa ra Thăng Long – kiểu xe mà có nhà nghiên cứu cho rằng có nguồn gốc từ Bồ Đào Nha hay Nhật Bản (8). Rõ ràng là với kinh nghiệm phát triển văn hóa qua thực tế đa dân tộc ở vùng Thuận Quảng, người Việt đã tiến tới xây dựng tại Đàng Trong một đời sống xã hội mang màu sắc phức hợp Đông Nam Á cùng với một truyền thống văn hóa địa phương mang tính khai phóng được liên tục bổ sung và củng cố qua lịch sử, trên cơ sở thực tiễn giao lưu kinh tế với hoạt động thương nghiệp khá phát triển đương thời.

Từ xuất phát điểm lịch sử nói trên, cộng đồng Việt Nam ở Thuận Quảng bước vào thời kỳ Đàng Trong trong hoàn cảnh cuộc chiến tranh Nam Bắc triều chưa kết thúc và sau thất bại cuối cùng năm 1600 của Nguyễn Hoàng trên ý hướng nỗ lực trở về khẳng định vị trí và quyền hành của họ Nguyễn giữa triều đình nhà Lê trung hưng. Ở đây cần nhắc lại một truyền thuyết dân gian về lịch sử Trịnh Nguyễn phân tranh được Philiphê Bỉnh tóm tắt “Vì Trịnh Bân là quan Phù mã chẳng giữ lời nhà Nguyễn đã trối lại cho mình rằng: trị nước thay vì nhà quan Tiên, cho đến khi người đã đến tuổi mà trị nước, song khi người đã đến tuổi, thì Trịnh Bân toan cướp quyền, cho nên chúa Tiên phải vào Đàng Trong mà trị, liền chia ra làm hai nước” (9).

Dĩ nhiên, chắc Nguyễn Kim không để lại một di chúc kiểu ấy đồng thời lối giải thích lịch sử như vậy quả cũng đơn giản nếu không nói là ngây thơ, song truyền thuyết trên cho thấy rằng theo quan niệm “cha truyền con nối” phổ biến đương thời thì Trịnh Kiểm cũng dễ bị coi là kẻ “cướp quyền” của họ Nguyễn. Không phải ngẫu nhiên mà đến 1569 – 1570 Nguyễn Hoàng đã ra Tây Đô yết kiến vua Lê vào lúc Trịnh Kiểm ốm nặng, rõ ràng là cũng có ý đồ “lấy lại” quyền hành.

Cho nên với sự khôn ngoan của một kẻ lão luyện trong chính trường, trước khi chết vị Minh Khang Thái vương của họ Trịnh cũng đã kịp thời chủ động nhượng bộ bằng cách giao luôn cho người em vợ quyền kiêm lãnh Trấn thủ cả Thuận Hóa – Quảng Nam để đổi lấy một sự chấp nhận về địa vị của các con mình sau đó (10). Sự nhượng bộ có tính chất sách lược nhưng khá biết điều ấy hiển nhiên cũng làm vừa ý Nguyễn Hoàng, vì việc cai trị đất Quảng Nam giàu có và bình yên rõ ràng hấp dẫn hơn việc lao khổ tranh giành quyền bính ở cung đình để rồi nếu thành công lại phải bôn ba cầm quân đánh Mạc, mặt khác bị chẹt giữa Quảng Nam và Thanh Nghệ, Thuận Hóa cũng không thể trở thành cơ sở cho họ Nguyễn xây dựng thế lực mà tranh bá đồ vương… Không lạ gì mà Nguyễn Hoàng đã mau chóng rời Thanh Hoa về nhận bàn giao để Trấn thủ Quảng Nam Nguyễn Bá Quýnh ra giữ Nghệ An, rồi mãi đến 1593 mới đem quân ra Bắc – khi Trịnh Tùng đã đánh đuổi được nhà Mạc, đưa vua Lê vào thành Thăng Long. Nhưng sau hai mươi năm cầm quyền như một ông vua không ngai của triều Lê, Trịnh Tùng cũng quá đủ kinh nghiệm để hạn chế uy quyền và đẩy lùi ảnh hưởng của ông cậu ruột. Chính vì vậy mà đến 1600 vị Thái tổ Gia Dụ hoàng đế của nhà Nguyễn đành từ bỏ ước mơ tranh giành quyền bính với họ Trịnh ngay tại cung đình mà đem quân về Thuận Hóa, có điều lần này thì theo một cung cách ít minh bạch song nhiều tính toán, với việc để lại một số con cháu làm con tin để trấn an triều đình nhà Lê (11).

Với sự kiện này, Thuận Quảng bắt đầu trở thành Đàng Trong.

Hậu quả trực tiếp của việc Nguyễn Hoàng lặng lẽ đem quân về nam năm 1600 và các biến động chính trị sau đó đã tạo ra tình thế lịch sử với tương quan lực lượng thuận lợi cho họ Nguyễn từng bước ly khai rồi tiến tới chống đối chính quyền Lê Trịnh. Lo sợ Nguyễn Hoàng ngầm vào đánh chiếm Thanh Hoa, Trịnh Tùng vội vã đưa Lê Kính tông trở về “giữ nơi căn bản”, để mặc tướng sĩ nhà Mạc ở miền Bắc nhao nhao nổi dậy, tôn mẹ Mạc Mậu Hợp làm Quốc mẫu rồi nối nhau theo Mạc Kính Cung về lại Thăng Long (12). Trong khi đó, sau việc tỏ ra vẫn thân thiện bằng việc gả con gái cho Trịnh Tráng, con Trịnh Tùng để họ Trịnh yên lòng, Nguyễn Hoàng đã ra sức chuẩn bị binh lương, vỗ về quan lại, xếp đặt hành chính, tổ chức cai trị…, thậm chí còn theo lời truyền thuyết mà dựng chùa Thiên Mụ để “tụ khí thiêng,bền long mạch” nhằm tuyên truyền cho vương cơ quốc tộ Đàng Trong mặc dù trước đó rất ghét đạo Phật và sư sãi (13) trên một đường hướng ráo riết xây dựng lực lượng cát cứ.

Dĩ nhiên trong tình thế ấy thì tập đoàn Lê Trịnh buộc phải lựa chọn việc hòa hoãn với họ Nguyễn phía nam để có thể tập trung đối phó với nhà Mạc phía bắc, nên mặc dù biết rõ “không thể khống chế được nữa”, Trịnh Tùng cũng chỉ dám hy vọng rằng Nguyễn Hoàng “không có mưu đồ gì khác” (14), nghĩa là đành mặc nhiên chấp nhận việc họ Nguyễn tự trị ở Thuận Quảng theo hướng ly khai chính quyền trung ương.

Sự nhượng bộ bất khả kháng ấy hiển nhiên đã đẩy nhanh tốc độ cũng như củng cố ý đồ xây dựng lực lượng để cát cứ phương nam của Nguyễn Hoàng – mặc dù đến 1627 Nguyễn Phước Nguyên mới dàn quân chống Trịnh trên sông Nhật Lệ, chính thức tô thêm mảng màu thứ ba trên bản đồ chính trị Đại Việt, từ 1613 người ta đã thấy Nguyễn Hoàng công khai trăn trối với Phước Nguyên là phải cố gắng giữ gìn đất đai Thuận Quảng để chống chọi với họ Trịnh mà xây dựng cơ nghiệp muôn đời (15). Cuộc hưu chiến giữa hai bên sau trận đánh cuối cùng năm 1672 do đó cũng chỉ là sự xác nhận một cục diện chính trị mà các đường nét cơ bản đã bắt đầu hình thành như một xu thế tất yếu và hơn thế nữa, đã được những người đứng đầu của cả hai bên dự kiến mặc dù đều ít nhiều không chấp nhận ngay từ năm 1600.

Khởi đi từ “nhát cắt” chính trị ấy, Thuận Quảng cứ dần dần tách rời khỏi quỹ đạo và sau cùng trở nên hoàn toàn biệt lập với sự phát triển kinh tế – xã hội của toàn quốc. Những khó khăn chính trị của cả Lê Trịnh lẫn Nguyễn đều không đủ tạo ra tình thế mới cho bên kia lợi dụng mà thay đổi tương quan lực lượng, đồng thời những nỗ lực quân sự của cả hai bên trong thời gian 1627 – 1672 đều thất bại khiến cho cuộc đấu tranh thống nhất đất nước ở đây chỉ còn ý nghĩa của một cuộc chiến tranh nồi da xáo thịt, và sự bất lực trong hoạt động thực tiễn đi liền với sự suy thoái về đạo đức chính trị ấy của giai cấp phong kiến Việt Nam thế kỷ XVII cũng đẩy đất nước vào tấn bi kịch dưa chia khăn xé kéo dài hơn một trăm năm sau.

Nhưng trong tổn thất to lớn chung này của dân tộc, dường như cộng đồng Việt Nam ở Đàng Trong cũng ít nhiều được lịch sử dành cho một sự đền bù. Bị tách rời và trở nên biệt lập với phần Việt Nam ở Đàng Ngoài, Đàng Trong lại ít bị quá khứ kinh tế tiểu nông lạc hậu cũ kỹ trong đất nước trước đó trì kéo, trong khi từ xuất phát điểm là thực trạng kinh tế – xã hội Thuận Quảng thế kỷ XVI đồng thời chịu tác động từ chính sách cai trị của các chúa Nguyễn, con người Thuận Quảng – Đàng Trong thế kỷ XVII – XVIII đã tiến tới một lề lối hoạt động kinh tế và phát triển xã hội có nhiều khía cạnh cởi mở và tích cực hơn so với ở Đàng Ngoài. Không phải ngẫu nhiên mà sau chưa đầy hai trăm năm tính từ 1600, Thuận Quảng đã trở thành một Đàng Trong kéo dài tới tận Hà Tiên trên không gian và nảy sinh được một Tây Sơn về xã hội. Ở đây có một vấn đề giống như “chất lượng của sự phát triển”, nó tạo ra trong tiến trình lịch sử ở Đàng Trong một động thái đặc biệt mà tác động và ảnh hưởng đã để lại nhiều dấu vết khá rõ nét trong lịch sử và văn hóa Việt Nam. Có nhiều yếu tố đan xen và kết hợp với nhau làm nên cái “chất lượng” này, nhưng yếu tố chủ yếu đã làm nên tiền đề vật chất khách quan của nó chính là kinh tế thương nghiệp ở Đàng Trong thế kỷ XVII – XVIII.

Để tái hiện một cách đầy đủ và chính xác bức tranh kinh tế – xã hội Việt Nam ở Đàng Trong thế kỷ XVII – XVIII thì còn phải tiến hành nhiều công trình nghiên cứu lớn, nhưng có thể thấy ngay rằng khác với chính quyền Lê Trịnh, trong gần hai trăm năm thống trị cho đến trước 1771, tập đoàn phong kiến Đàng Trong lại hầu như không phải đối phó với phong trào khởi nghĩa nông dân. Trong khi đó, các mâu thuẫn xã hội trong kinh tế nông nghiệp ở vùng này, đặc biệt là ở khâu phân phối sản phẩm không phải là không gay gắt, chẳng hạn vào cuối thế kỷ XVII nông dân Đàng Trong phải đóng thuế cho chính quyền tới hơn 2/3 số hoa lợi mà họ sản xuất được bằng lao động nông nghiệp và khai thác nguồn lợi tự nhiên, đó là chưa kể những khoản “phụ thu” qua công việc phu phen lao dịch.

Nhà sư Trung Hoa Thích Đại Sán từng ghi nhận tình hình này như sau “Trong nước dân rất khổ, đất ruộng ít ỏi, lúa chẳng đủ ăn. Dân thổ trước một dải Thuận Hóa Hội An đều sống nhờ lúa của các hạt khác… Sau núi trước biển chỗ nào có bãi cát thì dân cất nhà ở, tùy số dân nhiều ít tập hợp làm một xã, xã có Cai, có Xã trưởng. Ruộng cấy lúa, hoa lợi phải nạp vào công khố chừng bảy tám phần mười, dân chỉ được hưởng hai ba phần mà thôi. Ngoài ra có người làm nghề đánh cá hái củi, đem về nạp cả cho bọn Cai trưởng, bọn này cấp hoàn cho bao nhiêu được nhờ bấy nhiêu. Thế mà còn phải nạp thuế thân mỗi năm 12.000 đồng tiền (2 quan) và các thứ tre gỗ muối gạo thổ sản.

Gặp lúc nhà vua có việc công, Cai xã bắt dân phu ra ứng dịch, mọi người phải lo cơm đùm gạo bới đi làm” (16). Thực tế đầy vẻ nghịch lý nói trên không cho phép nhìn nhận tiến trình lịch sử ở Thuận Quảng – Đàng Trong như thế kỷ XVII – XVIII chỉ trong khuôn khổ các quy luật kinh tế – xã hội thời phong kiến, vì mặc dù cũng phải tồn tại trên một căn bản sản xuất nông nghiệp – cộng đồng Việt Nam ở đây lại cò một phương thức sinh hoạt vật chất (sản xuất, phân phối, tiêu dùng…) khác, trong đó kinh tế thương nghiệp chiếm một địa vị quan trọng cũng như đóng một vai trò tích cực hơn. Đây là yếu tố chủ yếu đã đẩy mạnh tốc độ, tăng nhanh vòng quay của quá trình “tái sản xuất mở rộng xã hội” đời sống kinh tế – xã hội với các hoạt động, quan hệ và thiết chế xã hội “kiểu Việt” ở Đàng Trong, góp phần điều hòa các mâu thuẫn kinh tế trong khâu phân phối – tiêu dùng đồng thời thúc đẩy hoạt động giao tiếp trong nội bộ dân tộc, góp phần quan trọng vào việc nhất hóa nhiều nhóm cư dân có nguồn gốc dân tộc –truyền thống văn hóa khác nhau trên địa bàn này thành một cộng đồng thống nhất trước hết về mặt chính trị.

Chẳng hạn, chắc chắn nguồn lúa gạo hàng hóa khá nhiều và rất rẻ từ Nam Bộ bán ra Thuận Quảng đã góp phần điều hòa mâu thuẫn trong kinh tế nông nghiệp ở Đàng Trong thế kỷ XVIII, cũng như rõ ràng hoạt động thương mại ở thị tứ Cù lao Phố, thương cảng Hà Tiên đã góp phần đẩy mạnh quá trình Việt hóa của các nhóm di thần phản Thanh phục Minh Hoa Nam tới tỵ nạn chính trị trên vùng Nam Bộ. Cùng với các yếu tố văn hóa truyền thống trong đó có thiết chế xã hội Nho giáo “vô thần” giúp người Việt quy tụ và hợp nhất được nhiều nhóm cư dân có truyền thống văn hóa – tín ngưỡng khác nhau, đây chính là yếu tố đã cho phép họ xóa bỏ một cách liên tục và mau chóng các đường ranh giới kinh tế – văn hóa từ Phú Yên tới Hà Tiên, tạo ra trên địa bàn Đàng Trong một thị trường khá thống nhất trước khi Tây Sơn khởi nghĩa.

Riêng với tập đoàn phong kiến Đàng Trong, đây còn là phương tiện cho nó huy động sức người sức của đồng thời kết hợp tiềm lực kinh tế nội địa với sức mạnh kỹ thuật nước ngoài thông qua hoạt động ngoại thương để xây dựng lực lượng mà đối đầu với Lê Trịnh phía Bắc cũng như phát triển thế lực về phương Nam, và trên cơ sở đó xây dựng một Đàng Trong biệt lập với Việt Nam đồng thời là một Đàng Trong không chứa đựng những Đàng Trong biệt lập.

Dễ hiểu vì sao mặc dù liên tục kéo dài về phía nam với các bản đồ nông nghiệp mang hình da báo nhưng ngoại trừ hai trường hợp có tính chất ngẫu nhiên là việc Trấn thủ Phú Yên Văn Phong dùng quân Chiêm Thành làm phản năm 1629 và sự kiện Phó tướng Long Môn Huỳnh Tấn chiếm đất Mỹ Tho dấy loạn năm 1688, con đường Nam tiến của cộng đồng Việt Nam ở Đàng Trong thế kỷ XVII – XVIII vẫn hoàn toàn không bị cản trở bởi những mưu đồ cát cứ, những ngã rẽ ly khai… Bên cạnh đó, trong bối cảnh giao lưu văn hóa thông qua hoạt động ngoại thương ở khu vực Đông Nam Á đương thời, kinh tế thương nghiệp còn tạo điều kiện cho con người Đàng Trong tiếp nhận nhiều yếu tố văn hóa – kỹ thuật nước ngoài, vận dụng chúng vào thực tiễn hoạt động của mình, làm giàu thêm kho tàng kinh nghiệm dựng nước và giữ nước của dân tộc.

Sự xuất hiện Phường Đúc ở Thuận Hóa với sự giúp đỡ của Jao da Crux người Bồ Đào Nha, phố Nhật ở Hội An với hoạt động của các thương gia Nhật Bản, Tao đàn Chiêu Anh Các ở Hà Tiên với sự tham gia của nhiều văn nhân Trung Quốc… là những ví dụ. Ở đây, kinh tế thương nghiệp còn góp phần un đúc nên sức mạnh hội tụ văn hóa của cộng đồng Việt Nam ở Đàng Trong, khiến họ có thể chủ động về lại với cội nguồn vào cuối thế kỷ XVIII – người ta đã thấy khi Lê Trịnh bằng lòng với Thuận Quảng thì Tây Sơn vẫn đánh chiếm Phú Xuân, còn khi Nguyễn Nhạc cho xây lại Lũy Thầy thì Nguyễn Huệ vẫn “không đợi mệnh vua anh” mà đem quân ra Bắc. Có thể nói thương nghiệp đã tạo ra trong cơ cấu xã hội học (17) ở Đàng Trong một hệ thống sản xuất vật chất năng động và cởi mở, tác động mạnh mẽ tới tất cả các hệ thống sản xuất tinh thần, giao tiếp, quản lý và tái sản xuất sinh học – xã hội. Với cơ cấu và động thái ấy, người Việt ở Đàng Trong đã mở rộng được không gian xã hội đồng thời vẫn duy trì được bản sắc văn hóa của mình trong thời gian trước khi Tây Sơn khởi nghĩa, để rồi hội nhập một cách tích cực và có hiệu quả vào trào lưu thống nhất đất nước trong thời kỳ sau.

Bên cạnh đó, nhìn từ khía cạnh là một tiến trình văn hóa, thì động lực và kết quả chủ yếu của lịch sử Đàng Trong thế kỷ XVII – XVIII chính là công cuộc khai thác phương Nam. Một cách ngẫu nhiên, lịch sử đã quy tụ lại trên con đường vào nam thời kỳ này hai ý chí và nỗ lực sinh tồn: nếu chế độ thuế má tận thu và tổ chức quân chính khắc nghiệt nhằm phục vụ cuộc chiến tranh Bắc cự của chính quyền Đàng Trong đã đẩy nhiều nông dân và dân nghèo ở Thuận Quảng lên đường vào nam tìm những không gian sống mới, thì xuất phát từ cả lợi ích trước mắt lẫn quyền lợi lâu dài của nó, tập đoàn phong kiến họ Nguyễn cũng không thể không quan tâm tới việc mở rộng địa bàn thu thuế về phía nam.

Cho nên chưa bao giờ con đường Nam tiến của dân tộc Việt Nam lại mở ra mau lẹ tới như vậy: trong vòng chưa đầy hai thế kỷ, người Việt đã vượt qua một quãng đường dài hơn cả quãng đường tổ tiên đi được suốt mấy trăm năm thời Lý, Trần, Lê. Và cũng khác với tiền nhân, họ mang trong hành trang Nam tiến của mình nhiều kinh nghiệm và kỷ niệm hơn, trong đó có ý thức cộng đồng hình thành qua thực tiễn đa dân tộc từ Thuận Hóa tới Hội An cũng như tinh thần nhân văn lắng đọng lại sau thảm kịch hàng trăm năm nồi da xáo thịt. Thông qua sức lao động, óc sáng tạo và lòng dũng cảm của nhiều tầng lớp nhân dân, những tiền đề lịch sử – xã hội ấy đã được tái sản xuất mở rộng với sự tham gia của kinh tế thương nghiệp mà trở thành đời sống văn hóa Việt Nam trên vùng đất hoang vu khắc nghiệt ở phương nam.

Nhiều hệ canh tác lần lượt xuất hiện và định hình, mang lại cho bản đồ Đàng Trong hàng loạt tụ điểm nông nghiệp và dân cư mới. Thiết chế Nho giáo truyền thống với hệ thống chuẩn mực xã hội “vô thần” được đại diện bởi nhân dân và sàng lọc qua thực tiễn nên mang thêm nguồn sinh lực mới vô hình trung lại rất phù hợp với việc tổ chức và quản lý một xã hội đa dân tộc, trở thành lợi khí cho người Việt trong việc nhất hóa chứ không đồng hóa các thiết chế xã hội mang mô hình tôn giáo kiểu Đông Nam Á của nhiều nhóm cư dân có phong tục và tập quán, tôn giáo và tín ngưỡng khác nhau. Sau kỹ thuật thủy chiến của các bộ chúng Hoa Nam dưới quyền Trần Thượng Xuyên, Dương Ngạn Địch thế kỷ XVII, quân đội Đàng Trong còn tiếp nhận kỹ thuật bộ chiến của người Chăm thế kỷ XVIII để bảo vệ biên cương, xác lập chủ quyền của cộng đồng Việt Nam trên đồng bằng Nam Bộ. Tiếng Việt từ Quảng Nam trở vào tiếp thu thêm nhiều yếu tố ngữ âm, từ vựng và phong cách ngoại sinh sẽ góp phần làm giàu cho ngôn ngữ văn học của dân tộc trong thời kỳ sau…

Với phương thức phát triển theo con đường hội tụ cởi mở và sáng tạo ấy, nhiếu yếu tố truyền thống và nội sinh của văn hóa Việt đã không ngừng được bổ sung cho hoàn thiện đồng thời các sức mạnh tri thức và tinh thần của nó cũng được phát huy tới độ chót trên chặng cuối của con đường Nam tiến thế kỷ XVII – XVIII ở Đàng Trong, làm hình thành trong cộng đồng Việt Nam ở đây nhiều hệ thống kinh nghiệm và cách thức thích ứng mới với thiên nhiên và lịch sử. Cũng có thể coi đây như một phương tiện văn hóa mà lịch sử chuẩn bị cho tương lai chính trị của dân tộc sau khi hoàn thành bản đồ Nam tiến, vì như người ta đã thấy, chính nhờ các hệ thống kinh nghiệm và cách thức ấy nên Tây Sơn mà chủ yếu là bộ phận dưới quyền Quang Trung đã liên tiếp đi từ Quy Nhơn ra Thuận Hóa rồi Đống Đa không có người đối thủ, cũng như Nguyễn Ánh đã lợi dụng các hệ thống ấy để lần lượt đưa ngọn cờ phục thù của mình từ Gia Định về Phú Xuân rồi tiến tới Thăng Long.

Tuy nhiên, quan sát tiến trình lịch sử Việt Nam ở Đàng Trong trước 1771, vẫn có thể nhận ra cái biệt sắc của một xã hội còn non trẻ và chưa hoàn chỉnh, mà nổi bật là tình trạng không toàn diện về nội dung của các quá trình cũng như hiện tượng không ăn khớp về tính chất và không đồng bộ về nhịp điệu giữa các hệ thống xã hội. Chẳng hạn, mặc dù có hoạt động thị trường khá phát triển từ cuối thế kỷ XVI, đến giữa thế kỷ XVIII, xã hội Đàng Trong vẫn không có một hệ thống tài chính ổn định tương ứng, bằng chứng là nạn đúc tiền giả đã gây ra lạm phát rồi khủng hoảng trong những năm 60 – 70. Hay tuy phát triển trên một đường hướng sản xuất hàng hóa khá rõ ràng, kinh tế nông nghiệp ở Nam Bộ thời Đàng Trong lại quay về với một chế độ chiếm hữu ruộng đất mang nhiều yếu tố của hình thức lãnh địa nhằm đáp ứng các yêu cầu khách quan của kinh tế thương nghiệp… Tình hình nói trên cũng bộc lộ nơi các hoạt động, quan hệ và thiết chế của chính quyền Đàng Trong trên cương vị là hệ thống quản lý xã hội.

Mặc dù thực tế quản lý buộc nó phải sử dụng ngày càng nhiều các tri thức – nhà nho, nghĩa là hướng tới một chính quyền kiểu phong kiến quan liêu, chính quyền Đàng Trong vẫn tồn tại trong một bộ máy tổ chức “quân chính” từ trung ương tới địa phương mà quyền hành thuộc về đám quan lại quý tộc xuất thân từ các thế gia võ tướng, hay tuy quản lý một nền kinh tế có quan hệ thị trường khá ổn định, đến giữa thế kỷ XVIII nó vẫn áp dụng một hệ thống thuế hiện vật chi tiết tới mức tủn mủn còn được ghi nhận trong Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn. Những điều này chính thể hiện năng lực thực tiễn có hạn của giai cấp phong kiến Đàng Trong trước hết trong việc nhận thức về thực trạng và định hướng cho tiến trình kinh tế – xã hội trên toàn vùng. Cho nên nếu khởi đi từ mục tiêu mở rộng địa bàn thu thuế theo quán tính ở một kẻ thu địa tô mà nó đã ngẫu nhiên có những hoạt động phù hợp với thực tế công cuộc khai thác phương nam và nhờ vậy cũng lãnh đạo được công cuộc Nam tiến thế kỷ XVII – XVIII một cách khá thành công, thì mặt khác nó lại không kiểm soát và điều chỉnh được các quá trình xã hội một cách phù hợp với tình thế và quy luật khách quan, vết nứt này trong cơ cấu xã hội học ở Đàng Trong đã toác ra với phong trào Tây Sơn khởi nghĩa.

Phải nói ngay rằng không thể nhìn nhận và tìm hiểu Tây Sơn chỉ đơn thuần như một phong trào khởi nghĩa nông dân, trước hết vì những đặc điểm trong sự hình thành của nó. Trước Tây Sơn ở Đàng Trong tuyệt nhiên không có các phong trào khởi nghĩa nông dân với kinh nghiệm và khí thế như ở Đàng Ngoài, vì trong một thời gian dài, mâu thuẫn về mặt chiếm hữu ruộng đất trong kinh tế nông nghiệp vùng này đã được liên tục giải quyết một cách tự phát và tạm thời trên con đường Nam tiến. Không phải sự bóc lột của giai cấp phong kiến đã trực tiếp làm xuất hiện một Tây Sơn, mà là sự yếu kém của chính quyền Đàng Trong trong việc điều hành kinh tế.

Việc lạm phát tiền tệ ở cấp vĩ mô do nạn đúc tiền giả gây ra bắt đầu phá hoại nền tảng kinh tế của xã hội Đàng Trong từ những năm 60 của thế kỷ XVIII, thế nhưng tờ sớ của Ngô Thế Lân năm 1770 về các biện pháp khắc phục chỉ rơi vào sự im lặng của kẻ cầm quyền (18). Phong trào Tây Sơn nổ ra đúng vào lúc cái loạn tiền kẽm đang làm đảo lộn toàn bộ đời sống kinh tế và xã hội ở Đàng Trong: những rối loạn trong cơ cấu tài chính ở đây dẫn tới tình trạng hỗn loạn trong hoạt động kinh tế trên tất cả các khâu sản xuất, lưu thông, phân phối, tiêu dùng và cùng với nó là sự sụp đổ không sao cứu vãn của hệ thống chính trị. Sự rúng động trước một tai họa tài chính như vậy chỉ có thể xảy ra ở một xã hội có hoạt động thị trường tương đối phát triển, và phản ứng của kinh tế thương nghiệp đã thể hiện khá rõ nét qua sự hình thành và phát triển buổi đầu của lực lượng