Đại Lược Về Quan Chế

Nguyễn Thị Chân Quỳnh

Tuổi mới 12 vào Thái học,
Ðến năm 16 dự thi Ðình,
24 tuổi làm quan Gián,
26 tuổi sang sứ Yên-kinh.
Nguyễn Trung Ngạn (1)

Trước nhà Lý, sử sách chỉ chép rất sơ lược về quan chế Việt Nam : Thời Hùng Vương nước ta có các Quan Lang, Lạc hầu, Lạc tướng… ; thời Ngô Quyền đặt đủ trăm quan, dựng nghi lễ triều đình và định sắc áo mặc…

Kể từ nhà Tiền Lê, quan chế nước ta bắt đầu rập theo khuôn mẫu Trung quốc : “Năm 1006 Lê Long Ðĩnh sửa quan chế theo nhà Tống”. Tuy nhiên, An-Nam Chí Lược ghi rõ :”Nước ta từ nhà Ðinh mới chịu tước phong vương của nhà Tống nhưng ở trong nước tự đặt danh hiệu, đặt quan có chức Chánh và Tiếp, tựa như phẩm, tùng”.

I – QUAN CHẾ Ở TRUNG QUỐC

Ban đầu xã hội Trung quốc không phân biệt giai cấp. Từ vua Phục Hy (4486-4365) về trước nước gồm các bộ lạc gọi là chư hầu, người cầm đầu gọi là Hậu, đứng đầu các Hậu là Nguyên hậu hay Ðế.

Hoàng đế (2698-2597) đem đất đai phong cho những chư hầu nào tùng phục mình, được chư hầu tôn làm Cộng chủ, tức Thiên tử. Từ đó bắt đầu chế độ phong kiến (2), mới chia thành hai giai cấp : quý tộc và thứ dân, quý tộc nắm chính quyền.

Sang đến thời Chiến quốc (479-221) chế độ phong kiến sa sút, thứ dân thay quý tộc cầm quyền chính, có bốn giai cấp : sĩ, nông, công, thương (sĩ đứng đầu).

1 – Thời Ðường, Ngu (3)

Tuy Thiên tử là chúa tể mà tuyển dụng quan chức phải hỏi ý kiến mọi người và đặt chức quan chỉ có 100 người.

Trung ương có Bách quỹ (Tể tướng), Tứ nhạc (bốn Chúa chư hầu đứng đầu bốn phương). Dưới quyền Bách quỹ có 9 chức quan :

Hậu tắc coi việc nông ;
Trẫm ngu coi sản vật tự nhiên ;
Cung công coi việc công ;
Sĩ coi về hình pháp ;
Tư đồ coi về giáo dục ;
Trật tông coi về lễ ;
Ðiển nhạc coi về nhạc ;
Tư không phụ trách địa lợi, thiên thời ;
Nạp ngôn coi việc tấu đối (4).

Vua Thuấn chia nước làm 12 châu, mỗi châu cắt một Chúa chư hầu làm kẻ chăn dân có quyền coi các chúa chư hầu nhỏ khác. Thập nhị Mục thuộc quyền Tứ nhạc, Hầu Bá nhỏ hơn một bậc (5).
Vua Nghiêu, vua Thuấn truyền ngôi cho người hiền năng, không truyền cho con.

2- Thời Hạ, Thương (6)

– Số quan nhiều gấp đôi.

Nhà Hạ đặt Tam Công (Thái sư, Thái bảo, Thái phó (= thầy, nuôi dưỡng, dậy dỗ) là ba chức lớn nhất ; Cửu khanh ; 27 Ðại phu ; 81 Nguyên sĩ (7).

Nhà Ân (trước gọi là nhà Thương) đặt 6 quan Thái (Thái tể, Thái tông, Thái sử, Thái chúc, Thái sĩ, Thái bốc) ; 5 quan Tư (Tư đồ, Tư mã, Tư không, Tư sĩ, Tư khấu)…

Vua Hạ Vũ truyền ngôi cho con, bắt đầu chế độ thế tập, cha truyền con nối.

3- Nhà Chu (1134-247/221) :

Ðánh xong nhà Ân, Chu Công Ðán cải sửa cơ cấu quan liêu đời Thương/Ân khiến chế độ phong kiến thành hệ thống minh bạch, đặt lục quan, lục điển chia nhau làm việc, đứng đầu xã hội là Thiên tử. Vũ vương phong cho trên 70 người làm vua chư hâu, chia ra 5 bậc (Công, Hầu, Bá, Tử, Nam). Ðất phong 100 dậm gọi là Ðại quốc, 70 dậm là Trung quốc, 50 dậm trở lên là Tiểu quốc, dưới 50 dậm gọi là Phụ dung.

* Chu Lễ là bộ sách sưu tập quan chế đời Chu. Toàn bộ có 6 thiên :

– Lục điển (Trị điển, Giáo điển, Lễ điển, Chính điển, Hình điển, Sự điển) để dựng nước, do quan Thái tể giữ.
– Lục quan là :
Thiên quan Trủng tể đứng đầu, thống suất trăm quan, coi việc chính trị ;
Ðịa quan Ðại Tư đồ giữ việc nông thương, cảnh sát, giáo dục, rèn đúc dân ;
Xuân quan Ðại Tông bá giữ lễ của nước (tế tự, triều sinh…) ;
Hạ quan Ðại Tư mã thống sáu quân, dẹp yên trong nước ;
Thu quan Ðại Tư khấu coi về hình phạt, kiện tụng… ;
Ðông quan Ðại Tư không khuyến công, nông, việc thổ mộc, xét địa lợi, thiên thời.
Mỗi quan có 60 thuộc hạ (8).

* Ở trung ương, người thống trị cao nhất là Thiên tử, phù trợ có :

Tam Công = Thái sư, Thái phó, Thái bảo. Bất tất phải đủ ba người, chỉ cần người xứng đáng, bàn đạo trị nước (thời Thành Vương thì Chu công làm Thái sư).
Tam Cô / Thiếu = Thiếu sư, Thiếu phó, Thiếu bảo, giúp các Công.

Lục khanh : 6 quan Thái nhà Ân giúp vua xử lý chính vụ, đứng hai bên tả hữu vua.

Lại có Ngũ quan Tư là : Tư đồ dậy học, Tư mã coi binh bị, Tư khấu coi hình phạt, Tư không quản lý nghề nghiệp, Tư thổ quản lý bản tịch, tước lộc.

Dưới Ngũ quan Tư có rất nhiều liêu thuộc.

Cứ 6 năm một lần Thiên tử đi tuần các nơi, xét chế độ ở Tứ nhạc ; 6 năm các Chúa chư hầu một lần về chầu Thiên tử.

– Ở ngoài thì chia ra các Châu, dưới Châu là Quận, dưới nữa là Lý (làng), giao cho các Ðại phu hoặc kẻ Sĩ cai trị (9).

4- Nhà Tần (246-209)

– Cuối Chu, chư hầu tranh nhau xưng hùng, xưng bá. Tần Thủy Hoàng thống nhất đất nước, bỏ chế độ phong kiến, chia nước làm 36 quận, mỗi quận có :

1 Thái thú coi việc dân chính
1 Thái úy coi việc quân sự
1 Giám giám đốc, giám sát.

– Ở trung ương chính quyền trong tayThiên tử, với ba chức độc lập là :

Thừa tướng coi tất cả chính sự
Thái úy coi binh quyền
Ngự sử đại phu can gián, kiểm soát các quan (10).

5- Nhà Hán (206 tr.TL – 220)

Nhà Tần tàn bạo, thất nhân tâm, bị mất về tay Hán Cao Tổ. Lúc đầu Hán theo chế độ quận quốc, sau thấy các vương hầu làm loạn bèn chia nước ra thành 13 châu mỗi châu gồm nhiều quận và đặt một Thứ sử coi việc hành chính các quận quốc.

Mỗi quận đặt một Thái thú và chia ra nhiều huyện. Cứ một vạn nhà trở lên thì đặt quan lệnh, dưới một vạn nhà thì đặt quan trưởng.

– Trung ương có :

Thừa tướng
Thái úy
Ngự sử đại phu 9 quan khanh, chưa chia ra tùng, phẩm (11).

6- Nam Bắc triều – Nhà Tùy

Nhà Ðông Tấn (265-420) – Nhà Hán suy, gây ra loạn Tam quốc, Hán mất về tay nhà Ngụy. Nhà Tấn lên thay Ngụy, thấy nhà Ngụy vì thế cô mà mất, bèn phong họ hàng ra trấn các nơi làm vây cánh, các Thân vương tranh giành nhau gây nội loạn, ngôi vua suy.

Nam, Bắc triều (420-588)

– Phương Nam có các nhà : Tống, Tề, Lương, Trần ; phương Bắc có : Ngụy, Tề, Chu.

Nhà Tùy (581-618)

thu gồm cả Nam, Bắc triều.

7- Nhà Ðường (618-907)

– Nhà Tùy chỉ được hai đời vua đã sụp đổ, chưa kịp tổ chức xã hội, nhà Ðường mới thực sự thống nhất Trung quốc.

– Ở Trung ương :

Các chức Tam Công, Tam Cô là Cố vấn tối cao nhưng chỉ là hư hàm, không có thực quyền,
Ðứng đầu có 3 cơ quan là :

Môn hạ tỉnh chuyển mệnh lệnh vua hay báo cáo của các quan lên vua
Trung thư tỉnh giúp việc triều chính, đứnh đầu là Trung thư lệnh
Thượng thư tỉnh / Nội các, đứng đầu là Ðồng bình chương sự (Tể tướng) và Tả Hữu Bộc xạ.

Phụ giúp có :
Khu mật sứ
Nhất đài tức Ngự sử đài
Lục bộ

Cửu tự (Thái thường tự, Quan lộc, Hồng lô, Ðại lý tự…).
– Ở ngoài : Chia nước ra 10 đạo, mỗi đạo có Tuần sát sứ hỏi việc thiện ác, không trực tiếp hành chính.

Phủ có Mục doãn
Châu cóThứ sử
Huyện cóHuyện lệnh.

Ðô hộ phủ thì coi phiên quốc, sau cải là Tiết độ sứ (12).

8- Nhà Tống(916-1234/79)

– Nhà Ðường suy, tới thời Ngũ đại, Thập quốc… Tống Thái Tổ thu về một mối, chia nước ra các lộ, phủ, châu, huyện, không đặt chính quan mà phái các quan trong triều ra cai trị bên ngoài.

Ở trung ương, chính quyền chia ba :

Ðồng bình chương sự
Tam Ty
Khu mật sứ và Binh chính (13).

Nhà Tống không ban Nhất phẩm, Tô Ðông Pha giữ chức Hàn lâm là Tam phẩm nhưng coi như Nhị phẩm (14).

– Ðịnh liệt hàm :

Hành là cấp bậc cao mà chức quan thấp
Thự cấp thấp mà chức quan cao (15).

9- Nhà Nguyên(1234-1368)

– Nhà Tống bị Mông cổ đô hộ, lập ra nhà Nguyên, phép cai trị tựa như nhà Tống.

Ở ngoài chia ra các lộ, phủ, huyện. Vì là dị tộc, trên còn đặt Hành tỉnh (khu vực hành chánh) cho tiện sự trấn áp. Các chức Trưởng quan đều người Mông cổ, người Hán chỉ làm Phó.

Trung ương có :
Trung thư tỉnh giữ chính quyền
Khu mật viện giữ binh quyền
Ngự sử đài giữ việc đàn hặc
Lục bộ (16).

10- Nhà Minh (1368-1660)

– Minh Thái Tổ đánh đuổi quân Mông cổ, giành lại chủ quyền, chia nước ra các đạo, phủ, châu, huyện.
– Ở ngoài có :
Ty Bố chính coi dân chính, bỏ Hành tỉnh
Ty Án sát coi hình chính.

– Ở trung ương, ban đầu theo nhà Nguyên, đặt Trung thư tỉnh và Tả, Hữu Thừa tướng, sau sợ chuyên quyền, bỏ Trung thư tỉnh, chia việc cho 6 Bộ. Lại có :
Ðiện các Học sĩ làm cố vấn
Ðô sát viện đàn hặc, tựa như thời phong kiến.

Không có đại thần. Bắt đầu dùng hoạn quan, cho dự triều chính vi vua Thành Tổ nhờ hoạn quan mà cướp được ngôi.

11- Nhà Thanh(1616-1911)

– Trung hoa lại bị đô hộ lần nữa, dưới chế độ nhà Mãn Thanh.
– Ở ngoài, trừ phủ Phụng-thiên, đặt Phủ doãn, mỗi tỉnh đặt Tuần vũ coi việc cai trị, quân chính, trên có Tổng đốc, dưới có Bố chánh, Án sát.
– Ở trung ương, tựa như nhà Minh, không có Tể tướng, chỉ đặt Nội các Ðại Học sĩ cầm quyền chính trị, quân sự, do các tước vương đại thần người Mãn nghị tâu.

Lục Bộ trưởng quan gồm một nửa người Mãn, một nửa người Hán (17).
– 1911 Nhà Thanh bị lật đổ, sang thời dân chủ, quan chế đổi.

– NGHI THỨC TRIỀU YẾT

Ðời cổ, khi các quan vào triều yết không phân biệt quan văn, quan võ, chỉ hạ lệnh cho tước Công, tước Hầu chia ban thứ mà đứng.

Lễ Ký chép :

Tước Công hướng mặt về Ðông (hướng Ðông dành cho những người được quý trọng), tước Hầu hướng về Tây.
Lúc vua đứng yên vị ở cửa điện, chư hầu theo thứ tự tiến vào thì :
Tước Công đứng phía Tây vì địa đạo lấy phía hữu tôn hơn
Tước Hầu đứng phía Ðông (18).
Thời Hán Cao Ðế thì Công hầu, Liệt hầu, Tướng quân… theo thứ tự đứng ở phía Tây, ngoảnh về Ðông, các quan văn đứng phía Ðông, ngoảnh về Tây (19).

II – QUAN CHẾ Ở VIỆT NAM

A – QUAN CHẾ TRƯỚC THỜI NGUYỄN
1- TRƯỚC THỜI BẮC THUỘC

Thời hồng bàng – Sử chép : Lạc Long Quân lấy bà Âu Cơ đẻ ra một lần một trăm cái trứng, nở ra một trăm người con trai, năm mươi người theo mẹ lên núi, năm mươi người theo cha về miền Nam (có chỗ nói là Nam hải), phong con trưởng làm vua nước Văn-Lang, xưng là Hùng Vương, cha truyền con nối gọi là Phụ đạo. Con trai vua gọi là Quan Lang, tướng văn gọi là Lạc hầu, tướng võ là Lạc tướng, các quan nhỏ gọi là Bồ chính.

Nước Văn-Lang chia làm 15 bộ (Giao-chỉ, Cửu-chân, Chu-diên, Việt-thường…). Bộ Văn-lang là đô của vua, mỗi bộ có Trưởng tá, thế tập truyền đời giữ chức.

Lê Quý Ðôn ngờ những tên này do hậu nho góp nhặt chép ra vì thời ấy ta chưa có chữ, tên 15 bộ (Giao-chỉ, Cửu-chân…) gọi lẫn lộn với tên những quận huyện do nhà Hán, nhà Ngô đặt ra.

Nhà thục (258 tr.TL) Họ Hồng Bàng mất về tay nhà Thục. An Dương Vương xây Loa thành.

Nhà Triệu (208 tr.TL) Triệu Ðà lập kế kết thân với nhà Thục, cướp lấy nước Âu Lạc.

2- THỜI BẮC THUỘC

a- Bắc thuộc lần thứ nhất (111 tr TL-39 sau TL) – Hán Vũ Ðế đánh nhà Triệu, lấy nước Nam-Việt cải là Giao-chỉ bộ, chia làm 9 quận, mỗi quận có một quan Thái thú cai trị. Ðặt một Thứ sử để giám sát các quận.

Trong quận Giao-chỉ các Lạc hầu, Lạc tướng vẫn giữ quyền cai trị các bộ lạc (như các quan Lang miền thượng du Bắc Việt sau này).

Trưng Vương (40-43) đánh đuổi xong Tô Ðịnh, ban thưởng chức tước cho các các công thần như nữ tướng Lê Chân được phong làm Thánh Chân Công chúa, giao cho trọng trách Chưởng quản binh quyền Nội bộ (như Tổng Tư lệnh quân đội) đóng đại bản doanh ở Giao-chỉ ; Trưởng Nội các Ðông phương, Tả cung Thị nội Xuân nương Phùng thị Chính… những chức tước này nếu đúng là thật thì cho thấy Trưng vương chưa kịp sửa quan chế, còn chịu ảnh hưởng Trung quốc (20).

b- Bắc thuộc lần thứ hai (43-544) – Mã Viện đánh Trưng Vương, đem Giao-chỉ thuộc nhà Ðông Hán như cũ, biến cải cách cai trị các châu quận.

Nhà Tiền Lý (544-602) Năm 541 Lý Bôn chiếm lại Giao-châu, xưng là Nam Việt Ðế, đặt trăm quan văn võ, dùng điện Vạn-thọ làm nơi triều hội, Tinh Thiều làm tướng văn, Phạm Tu làm tướng võ, Triệu Túc làm Thái phó.

Triệu Việt Vương (549-571) – Lý Nam Ðế thua quân Lương, binh quyền giao cho Tả tướng quân Triệu Quang Phục. Triệu Quang Phục xưng là Việt Vương.

Lý Phật Tử chống lại Triệu Việt Vương, đánh lấy Long-biên, xưng đế hiệu, sau bị nhà Tùy đem quân sang đánh phải xin hàng.

c – Bắc thuộc lần thứ ba (603-939) – Giao-châu bị nội thuộc nhà Tùy, rồi nhà Ðường. Nhà Ðường chia Giao-châu thành 12 châu, đặt An-nam Ðô hộ phủ.

Mai Hắc Đế – Mai Thúc Loan chống quan nhà Ðường, chiếm vùng Hoan-châu, xưng đế, sau thua quân Ðường rồi mất.

Bố Cái Đại Vương- Năm 791 Phùng Hưng chiếm Ðô hộ phủ, được mấy tháng thì mất, dân tôn là Bố Cái Ðại Vương. Con là Phùng An xin hàng nhà Ðường.

3 – NHÀ NGÔ
– Năm 938 Ngô Quyền thắng quân Nam Hán ở Bạch đằng giang. 939 xưng vương, đặt quan chế, dựng nghi lễ triều đình, định sắc áo mặc.

4 – NHÀ ĐINH
– Năm 968 Ðinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 Sứ quân, lên ngôi, tức là Ðinh Tiên Hoàng

Năm 971 Ðinh Tiên Hoàng bắt đầu định giai phẩm các quan văn võ và tăng đạo :
Nguyễn Bặc làm Ðịnh quốc công
Giang Cự Vọng làm Nha hiệu
Lưu Cơ làm Phó Ðô hộ phủ Sĩ sư (Sĩ sư là chức quan coi việc hình án ở kinh sư, đứng đầu tư pháp trong nước)
Lê Hoàn làm Thập đạo tướng quân (đứng đầu quân đội)
Ngô Châu Lưu (tức Khuông Việt Ðại sư) làm Tăng thống (đứng đầu các tăng đạo)
Trưởng Ma Ní làm Tăng lục đạo sĩ (Tăng lục là chức thứ hai coi các tăng đạo)
Ðặng Huyền Quang làm Sùng chân uy nghi (quan coi về đạo giáo).
Lại có các chức Thái úy, Nha nội chỉ huy sứ, Chi hậu nội nhân… (21).

974 Nước chia làm 10 đạo quân, mỗi đạo 10 quân (1 quân gồm 10 lữ, 1 lữ = 10 tốt, 1 tốt = 10 ngũ, 1 ngũ = 10 người) (22), đứng đầu là Thập đạo Tướng quân.

Theo An Nam Chí Lược thì tứ nhà Ðinh mới chịu vương tước của nhà Tống gia phong nhưng ở trong nước vẫn tự đặt danh hiệu : quan có chức “chánh” và “tiếp” tựa như “phẩm” và “tùng”.

5 – NHÀ TIỀN LÊ

– Cuối nhà Ðinh, quyền chính trong tay Lê Hoàn. Khi quân Tống đem quân sang đánh, Lê Hoàn được tôn làm vua, tức Lê Ðại Hành.

980 Lê Ðại Hành đặt các chức :

Thái sư : Hồng Kính (người Trung quốc)
Thái uý : Phạm Cự Lượng
Ðại Tổng quản tri quân dân sự : Từ Mục, như Tể tướng
Nha nội Ðô Chỉ huy sứ : Ðinh Thừa Chính, thống lĩnh toàn bộ binh quyền.
1006 Lê Long Ðĩnh sửa quan chế theo nhà Tống.

6 – NHÀ LÝ

– Năm 1010, Lý Thái Tổ phong quan chức cho các người thân thuộc và công thần có các danh hiệu : Thái Sư, Thái phó, Thái bảo, Tổng quản (đứng đầu quân đội), Tướng công (đứng đầu quan văn trong triều, sau mới đặt Tể tướng), Khu mật sứ (giữ việc cơ mật trong triều), Viên ngoại lang (sứ bộ đi cống, dự chính sự ở Thượng thư sảnh), Tả Hữu Kim ngô (giữ quân cấm vệ, bảo vệ cung cấm), Hóa đầu (như đội trưởng), Cấm quân, Tả Hữu Võ vệ (đi hộ tống khi vua ra ngoài). Các chức khác theo nhà Tiền Lê.

1042 Bấy giờ việc kiện tụng bề bộn, nhiều người bị oan uổng, vua sai quan Trung thư soạn bộ Hình Thư là bộ sách đầu tiên định rõ pháp luật minh bạch : định lại luật lệnh, phân ra từng loại, từng khoản (cách tra hỏi, hình phạt…), tham bác, châm chước cho thích hợp thời thế, rất tiện lợi.

1089 Ðịnh quan chế văn võ đều có 9 phẩm, nhiệm kỳ 9 năm.

A- Quan trong, ở trung ương

– Các đại thần :
Tam Thái / Tam Công (Thái sư, Thái phó, Thái bảo),
Tam Thiếu (Thiếu sư, Thiếu phó, Thiếu bảo)
(Phụ quốc) Thái uý (nắm binh quyền), Thiếu uý (coi cấm binh),
Nội ngoại Hành điện Ðô Tri sự.
Kiểm hiệu Bình chương sự.

a- Văn ban :

Thượng thư sảnh (có các chức Thượng thư, tả hữu Bộc xạ, tả hữu Thị lang, Viên ngoại lang…)
Trung thư sảnh chuyên nghĩ mọi việc để tâu vua, định luật lệnh, vâng truyền mệnh lệnh, tuyển bổ các quan (các chức Trung thư Thị lang, Xá nhân…).
Tham tri chính sự bàn về chính sự.
Ngự sử đài giữ việc đàn hặc các quan (Ngự sử đại phu, Gián nghị đại phu…)
Hàn lâm viện Học sĩ soạn chế cáo của vua.
Văn minh điện Học sĩ, chức quan của Nội thị sảnh.
Nội thị sảnh hầu cận vua (Tri nội ngoại sự, Hành điện nội ngoại Ðô trị sự, Nội thị nội thường thị…)

Hành khiển là Trung quan tức Hoạn quan, gia thêm danh hiệu Nhập nội Hành khiển Ðồng Trung thư môn hạ Bình chương sự chức hàm rất trọng, giữ then chốt chính sự (như Tể tướng). 

Ðình úy giữ việc hình án.
Ðô hộ phủ Sĩ sư xét các án còn ngờ.
Phò mã lang.

10 Thư gia.
b- Võ ban :

Viên chỉ huy tối cao là Ðô thống, rồi tới Nguyên suý, Tổng quản Khu mật sứ (nắm quyền binh, đối lập với Trung thư sảnh).

Ðặt ra 10 quân Cấm Vệ để bảo vệ vua và kinh thành, trại quân đóng quanh cả trong Cấm thành. Có các chức : Tả Hữu Kim ngô Vệ Thượng tướng, Kim ngô Ðô lãnh binh sứ, Tả Hữu Vũ Vệ Tướng quân, hàm Vệ, Thượng tướng quân, Ðại tướng quân, Tướng quân… (23).
Ðiện tiền Ðô chỉ huy sứ coi các ban trực ở trước điện.

Kinh sư lưu thủ thì chọn một thân vương đại thần giao cho ở lại giữ kinh thành khi vua ra ngoài.

B – Quan ở ngoài (các lộ, trấn) :
a- Văn ban :

Châu mục coi các châu ở biên giới (các chức Tri châu, Thông phán, Tổng quản…)
Quan ở phủ có Tri phủ, Phán phủ sự…

b- Võ ban :

Ðô thống tướng quân, Chư lộ trấn trại quan…
Ngoài ra còn các chức : Tứ sương quân (quân đóng bốn mặt thành), Ðô thống thượng tướng quân (coi việc binh, quan ngoài), Hữu nhai Tăng thống quan (đứng đầu tăng quan), Chi hậu quan (hầu bên vua, giữ việc truyền lệnh, đưa người ra vào), Nội nhân quan (để sai bảo trong cung), Thị nội quan (chầu hầu trong cung), Học sĩ các điện, Hàn lâm viện Lang trung, chức trọng, dùng Hành khiển… Chức Thượng thư bắt đầu có nhưng chưa rõ chia việc như thế nào (24).

– Năm 1034, vua Thái Tông hạ lệnh cho các quan khi đứng trước mặt vua thì gọi vua là “Triều đình”.
Vua Nhân Tông cho các công thần 80 tuổi được chống gậy và ngồi ghế trong triều đình, đặt chức Thái úy phụ quốc kiểm hiệu Bình chương quân quốc trọng sự.

– Tư cách để làm quan thì dùng tuyển cử rồi tới dùng các con quan, sau mới tới người nộp tiền để vào ngạch. Con cháu thợ thuyền và kỹ nữ đều không được bổ dụng. Họ ngoại về Hoàng hậu không có công gì cũng được phong danh hiệu An quốc, Khuông quốc v.v… (25).

– Khảo xét công trạng: siêng năng, tài cán mà thông thạo chữ nghĩa xếp một loại, có chữ nghĩa, tài cán làm một loại, tuổi cao, hạnh thuần, biết rõ việc xưa nay làm một loại. Theo thứ tự mà trao chức vụ để tránh lạm nhũng (26).

7- NHÀ TRẦN

Quan chế đời Trần đại khái như nhà Tống, về danh hiệu các quan có phần hay hơn đời Lý nhưng về chức sự đại lược theo đời trước mà châm chước ít nhiều.

-Tôn phái: Hoàng trưởng tử phong tước Ðại vương, con thứ phong Vương, thứ nữa là Thượng vị hầu, con trưởng của Vương được phong Vương, con thứ phong Thượng vị hầu.

Từ trên xuống dưới : Vương, Thượng hầu, Tiếp hầu, Minh tự (các quan hầu cận thêm chữ “nội”), Tiếp Minh tự, Ðại liêu ban, Thân vương ban, Thái sư, Thái phó, Thái bảo, Tể tướng hoặc Tư đồ Tả Hữu Tướng quốc.

Theo Ngô Thì Sỹ thì Vương hầu ở nhà riêng ở làng, khi làm Tể tướng mới giữ việc nước nhưng chỉ cầm đại cương, quyền hành ở Hành khiển, để bảo toàn danh dự cho tôn thất. Lệ cũ người cầm quyền đều là tôn thất, đến vua Anh Tông mới không kể thân sơ, dùng người ngoài (27).

Ngoài các đại thần văn ban, võ ban còn có Tăng quan (Quốc sư, Tăng thống…), Ðạo quan (Ðạo lục, Uy nghi…). Công việc chia cho các Quán, Các, Sảnh, Cục, Ðài, Viện. (28).

* Ðại yếu quan chế đời Trần :

A- Quan trong, ở trung ương :

a- Văn ban :

3 chức Thái, 3 chức Thiếu (sư, phó, bảo) coi cả việc quân việc dân, không phải như xưa chỉ có trách nhiệm bàn về trị đạo.

Tam Tư : Tư đồ, Tư mã, Tư không (thời Lý chưa có).
Thượng tể, Thái tể (Tể tướng) thì thêm danh hiệu tả hữu Tướng quốc Bình chương sự dành cho Thân vương thôi.

Ðại hành khiển (trước chỉ dùng hoạn quan, từ 1267 dùng người có văn học).
Thứ tướng thêm danh hiệu Tham tri chính sự, Nhập nội Hành khiển hoặc thêm tả phù hữu bật, tham dự triều chính.

Trung thư sảnh (Trung thư lệnh, Thị lang, Gián nghị đại phu, Tham nghị…) giữ việc đề nghị lên vua, vâng truyền mệnh lệnh).
Khu mật viện (Tham tri chính sự, Ðại sứ, Phó sứ…).
Môn hạ sảnh (Hành khiển, Lang trung, Viên ngoại lang…) giữ việc vâng theo lệnh chỉ của vua.

Thượng thư sảnh (Hành khiển, Bộc xạ, bộ Thượng thư, Lang trung, Viên ngoại…) vâng lệnh chỉ của Thượng hoàng.
Tuyên huy viện (Ðại sứ, Phó sứ…) giữ sổ sách các Ty, các ban trong cung, việc tế tự triều hội).
Thẩm hình viện (Ðại lý chính) định tội khi tụng án đã thành.
Bí thư sảnh (Bí thư giám, Hiệu thư…) giữ việc kinh tích đồ thư, quốc sử thực lục, thiên văn nhật lịch).
Quốc sử viện (Ðề điệu, Giám tu quốc sử…).
Tập hiền viện (Học sĩ…), giảng sách, bàn đạo trị nước với vua.
Thái sử cục vốn là Tư thiên giám (Thái sử lệnh, Thì hậu nghi lang…).
Tam quán học sinh : Thái học sinh, Thị thần học sinh, Tướng phủ học sinh.
Nội thị sảnh (Nội thị, Thiên chương các Học sĩ…) hầu vua tuyên chế lệnh.
Hàn lâm viện (Học sĩ, Thừa chỉ…) phụng ngự.
Sáu cục chi hậu (lấy vương hầu, tôn thất).
Mười thư gia (Nội hỏa thư gia, Ngự khố thư gia, Chi hạ thư gia, Lệnh thư gia…) là quan trong nội điện.
Ngự sử đài (Ngự sử đại phu, Ngự sử trung tán, Trung thừa, Trung tướng…).
Tam Ty viện (trước là Ðô vệ phủ) xét các án ngờ.
Ðình úy viện (vốn là Ðăng văn viện) tra xét hình án.
Thái y ty chữa bệnh trong cung.
Thái chúc ty coi lễ nhạc.
Tôn chính phủ giữ công việc họ hàng vua.
Quốc tử giám (Tư nghiệp dậy Hoàng tử).

b- Võ ban

Thái úy, Thiếu úy.

Phiêu kỵ Thượng Tướng quân (dành cho Hoàng tử hoặc thân vương), chỉ huy tối cao của quân đội.
Ðiện súy đô áp nha Thống chế coi các quân ngự tiền, Ðại doãn, Tổng quản, Ðại An phủ sứ…
Cấm vệ Thượng Tướng quân, Kim ngô vệ Ðại Tướng quân (cấm quân, mỗi vệ có Ðại tướng quân, Tướng quân, Giám quân, Ðại đội trưởng), Ðô Thống chế…
B- Quan ngoài (ở các lộ, trấn) :
Văn : Kinh lược sứ, Quan sát sứ, Ðô hộ phủ, An phủ sứ, Phó sứ, Tri phú, Trấn phủ sứ, Tri châu, Lệnh, Thông phán, Tào vận sứ, Chuyển vận sứ, Ðề hình ty, Khuyến nông ty…

Võ : Mỗi lộ có một bộ quân, đứng đầu là Lộ Tướng quân. Dọc biên giới đặt Phòng ngự sứ. Vùng biển có Binh Hải quân.

* Luật lệ :

1246 Ðịnh cứ 15 năm một lần duyệt bậc, 10 năm một lần thăng tước, 15 tháng thăng chức một bậc.

1288 Lệ cũ phàm có tuyên lời vua thì viện Hàn lâm đưa bản thảo tờ chiếu cho Ty Hành khiển học tập trước để khi tuyên đọc giảng nghĩa cho dân dễ hiểu, vì chức Hành khiển chỉ dùng hoạn quan ít chữ (29).

8- NHÀ HỒ

– Nhà Hồ theo chế độ nhà Trần, chỉ thêm chức Ðăng văn triều chính và đặt thêm các tạp chức : Phong quốc giám, Ðại lý tự, Hương đình quan…

9-THUỘC MINH

– Ðặt quan ba Ty ở Giao-chỉ : Ty Tổng binh, Ty Bố chính, Ty Án sát. Các phủ, châu, huyện thì đặt Tri phủ, Ðồng Tri, Tri huyện… dùng cả người Trung quốc.

Các quan địa phương hàng năm phải lần lượt vào chầu ở Yên-kinh, song năm Bính Ngọ, Tuyên đức 1, ba Ty lấy cớ địa phương chưa yên, xin miễn vào chầu.

10 – NHÀ HẬU LÊ

– Quan chế lúc đầu tựa như nhà Trần, nhà Hồ, phỏng theo nhà Tống.

Lê Thái Tổ trao cho các đại thần văn võ là thân thuộc của nhà vua hoặc những bầy tôi có công các trọng chức : tả hữu Tướng quốc, Kiểm hiệu Bình chương quân quốc trọng sự, Tư đồ, Tư mã, Tư không (sau mới thêm chữ “Ðại” như Ðai Tư đồ)… Người thân tín thì thêm “Nhập nội”.

1460 Thánh Tông đặt thêm bốn bộ Hộ, Binh, Hình, Công và đặt 6 khoa : Trung thư khoa, Hải khoa, Ðông khoa, Tây khoa, Nam khoa, Bắc khoa.

1465 đổi 6 Bộ làm 6 Viện, mỗi Viện đặt chức Thượng thư đứng đầu rồi đến tả hữu Thị lang, dưới có Lang trung, Viên ngoại…

Ðổi Trung thư khoa thành Lại khoa
Hải khoa Hộ khoa
Ðông khoa Lễ khoa
Nam khoa Binh khoa
Tây khoa Hình khoa
Bắc khoa Công khoa.

Ðặt chức Ðô cấp sự trung đứng đầu mỗi Khoa (bãi chức Hành khiển ở các đạo), đặt Tuyên chính sứ đứng đầu ty Tuyên chính, thứ nhì đến Tham chính, Tham nghị, dưới là Chủ sự (30).

1476 đổi 6 Viện ra 6 Tự ( Hồng lô, Quang lộc, Ðại lý, Thái thường…), đổi các lộ ra phủ.

– Luật lệ : 1486 Các quan ở ngoài không được lấy đàn bà con gái trong hạt mình.

Các quan và thuộc lại lấy đàn bà con gái hát xướng làm vợ phạt 70 trượng, biếm 3 tư, con cháu lấy thì chỉ phạt 60 trượng. Ðều phải ly dị.

* 1471 Quan chế thời Hồng Ðức :

Năm Hồng-đức thứ 2 đời Lê Thánh Tông (1471) Thân Nhân Trung, Ðỗ Nhuận… soạn Thiên Nam Dư Hạ Tập, sửa định Hoàng triều quan chế, bãi chức Tướng quốc, Bình chương, Bộc xạ… Các viên chức lớn nhỏ, trong, ngoài lên tới 5398 viên (31).

1- Tôn phái : Ðứng đầu quan chế là nhà vua.

Hoàng tử được phong là Thân vương thì dùng tên một phủ làm tên hiệu và chỉ dùng một chữ (phủ Kiến-hưng thì gọi là Kiến vương), con cả của Thân vương là Tự thân vương thì dùng nguyên tên một huyện, dùng cả hai chữ làm tên hiệu, con thứ của Thái tử và của Thân vương phong tước Công, dùng chữ đẹp làm hiệu (như Triệu Khang Công).

Con trưởng Tự thân vương và Tự thân công phong tước Hầu, dùng chữ đẹp làm hiệu.

Các con Tự thân vương, Hoàng thái tôn, tước Quốc Công, Quận công phong tước Bá. Quốc công lấy tên một phủ làm hiệu, chỉ dùng một chữ (Tuyên-quang là Tuyên Quốc Công) ; Quận Công lấy tên một huyện, chỉ dùng một chữ ; con trưởng của Thân công chúa phong tước Hầu, Bá, lấy tên một xã làm hiệu, dùng cả hai chữ.

Các con thứ của Thân công chúa, con trưởng của tước Hầu, Bá phong tước Tử, tựa như Chánh nhất phẩm.

Các con thứ của Hầu, Bá phong tước Nam, tựa như Tùng nhất phẩm.

2- Công thần – Sau tôn thất mới đến các công thần. Bầy tôi có công thì văn huân (quan có hàm mà không có chức), võ huân đều có 5 bậc (phẩm) ; văn giai có 9 bậc (phẩm), chánh và tùng ; Tản quan (có hàm mà không có thực chức) thì văn có 9 phẩm, võ có 6 phẩm, chánh và tùng.

Tên hiệu: Phong tước Quốc công, lấy tên 1 phủ làm hiệu, chỉ dùng một chữ (Tuyên Quốc công, Tuyên-quang), Quận công lấy tên 1 huyện làm tên hiệu, chỉ dùng một chữ, các tước Hầu, Bá lấy tên 1 xã làm hiệu, dùng cả hai chữ (Hải-lăng Hầu, Diên-hà Bá).

* Ở trung ương, các chức trọng yếu là Tam Thái, Tam Thiếu, Lục bộ, Lục khoa, Lục tự, Ngự sử đài, Hàn lâm viện, Quốc tử giám…

a- Văn Giai

có 9 bậc, chánh và tùng :
Chánh nhất phẩm : Ba chức Thái (sư, phó, bảo).
Tùng nhất phẩm : Ba chức Thái tử Thái sư, Thái tử Thái phó, Thái tử Thái bảo.
Chánh nhị phẩm : Ba chức Thiếu (sư, phó, bảo).
Tùng nhị phẩm : Thượng thư 6 bộ, ba chức Thái tử Thiếu (sư, phó, bảo).
Chánh tam phẩm : Ðô ngự sử…
Tùng tam phẩm : tả hữu Thị lang, Tôn nhân phủ tả hữu Tôn chính, tả hữu Xuân phường , tả hữu Dụ đức (hai chức quan ở cung Thái tử, hầu cận), Thừa tuyên sứ…
Chánh tứ phẩm : Hàn lâm viện Thừa chỉ, Phó Ðô ngự sử, tả hữu Trung doãn…
Tùng tứ phẩm : Ðông các Ðại Học sĩ, Quốc tử giám Tế tửu, Thông chính sứ, Tham chính…
Chánh ngũ phẩm : Hàn lâm viện Thị độc, Thiêm đô Ngự sử, Tự khanh 6 Bộ, Tự, Phụng thiên Phủ doãn…
Tùng ngũ phẩm : Hàn lâm viện Thị giảng, Ðông các Học sĩ, Quốc tử giám Tư nghiệp, Tham nghị…
Chánh lục phẩm : Hàn lâm viện Thị thư, Ðông các Hiệu thư, Lang trung 6 Bộ, Thiếu khanh 6 Tự
Tùng lục phẩm : Hàn lâm viện Ðãi chế, Viên ngoại lang 6 Bộ, Tri phủ…
Chánh thất phẩm : Hàn lâm viện Hiệu lý, Ðề hình Giám sát Ngự sử, Ðô cấp sự trung 6 khoa, Tựthừa 6 tự, Phụng thiên Huyện úy…
Tùng thất phẩm : Hàn lâm viện Kiểm thảo, Thông phán, Tri huyện, Tri châu…
Chánh bát phẩm : Tư huấn ở Nho lâm quán, Tú lâm cục, Hàn lâm viện Tu soạn, Quốc tử giám Giáo thụ, Cấp sự trung 6 Khoa…
Tùng bát phẩm : Lục bộ Tư vụ, Sử quan biên lục Chủ sự, Huyện thừa, Ngũ kinh Học chính…
Chánh cửu phẩm : Hồng lô Tự ban, Huấn đạo, Tăng thống, Ðạo thống…
Tùng cửu phẩm : Huấn khoa ở y học, Trưởng Thị các chợ, các vụ sứ, Tăng đạo chánh…

b- Võ giai :

Chánh nhất phẩm : 3 chức Thái (sư, phó, bảo) và Thái úy.
Tùng nhất phẩm : 3 chức Thiếu và tả hữu Ðô đốc.
Chánh nhị phẩm : Thiếu uý, Ðô Kiểm điểm, Ðề đốc, Ðô đốc Ðồng tri…
Tùng nhị phẩm : Ðô đốc Thiêm sự, tả hữu Kiểm điểm, Tham đốc…
Chánh tam phẩm : Ðô Chỉ huy sứ, Ðô Tổng binh sứ…
Tùng tam phẩm : Ðô Chỉ huy Ðồng tri…
Chánh tứ phẩm : Ðô Chỉ huy Thiêm sự, Chỉ huy sứ, Tổng binh Thiêm sự…
Tùng tứ phẩm : Chỉ huy sứ Ðồng tri, Tổng binh Ðồng tri, Ðô tri…
Chánh ngũ phẩm : Chỉ huy Thiêm sự, Lực sĩ Hiệu uý, Tổng lĩnh, Quản lĩnh Phó Ðô tri, Thiên hộ…
Tùng ngũ phẩm : Phó Thiên hộ, Phó quản lĩnh, Trung uý…
Chánh lục phẩm : Phó Trung uý, Chánh võ uý, Bách hộ, Chánh Ðề hạt…
Tùng lục phẩm : Ðề hạt, Kinh lược Ðồng tri, Hiệu úy các nha…
Chánh thất phẩm : Phó Võ úy, Phó Ðề hạt…
Tùng thất phẩm : Vệ úy, Phó Vệ úy… (32).

* Triều nghi

– Ban thứ : 1472 Các tướng sĩ hàng ngày vào triều đứng sắp hàng hai bên Ðông Tây cửa Ðoan-môn, những ngày sóc vọng (ngày rầm, mồng một) ở ngoài cửa Văn-minh Sùng-vũ, đợi hồi trống thứ ba tiến vào đan trì để dàn bầy nghi trượng, ban thứ chỉnh tề. Nếu hết ba hồi trống mà chưa chỉnh tề thì các vệ Cẩm y, Kim ngô bắt giữ, xin trị tội.

– Vào chầu – 1473 Ðịnh từ nay các quan văn võ vào chầu không được nhổ cốt trầu, ném bã trầu ở cửa hay sân đan trì.

1485 Vào chầu : Ðến ngoài cửa Ðại-hưng phải xuống kiệu hay ngựa. Nếu là Công, Hầu, Bá, Phò mã được hai tiểu đồng theo hầu, quan nhất phẩm được một. Khi vào đến ngoài cầu Ngoạn-thiềm thì đứng lại, làm trái thì quan giữ cửa ngăn lại, tâu hặc để xét hỏi.

Ngày phiên chầu : Hồi trống thứ nhất, quân hộ vệ theo thứ tự tiến vào đan trì, hồi trống thứ hai, các quan tiến vào đan trì theo thứ tự, không được tranh nhau đi trước. Sau hồi trống thứ ba mà các quan còn ở ngoài cửa Chu-tước và sau khi chuông đánh quá 50 tiếng mà còn ở bên tả, hữu cửa Ðoan-môn thì quan coi cửa ngăn lại hết, ty xá nhân vệ Cẩm y tâu hặc, giao xuống trừng trị (33).

1489 : Vào chầu thì chắp tay vào dưới chỗ cổ áo tròn, nếu đứng hộ vệ thì chắp tay dưới ức.

1493 Ðịnh thứ tự triều ban các quan văn võ theo chức tước mà đứng : Cùng một phẩm thì quan cũ, hay nhiều tuổi đứng trước. Người phẩm thấp nhưng chức cao hay người phẩm cao nhưng chức thấp đều theo chức mà đứng vào phẩm ban của chức mình.

– Bàn tâu – Quan Chức Chí chép năm 1487 (SKTT I I I chép 1474) định thứ tự khi triều thần bàn việc : Khi có chỉ xuống, trước hết từ Khoa đài, thứ đến Bộ, Tự, rồi đến Công, Hầu, Bá, Ðô đốc 5 phủ lần lượt bàn, không được hùa theo hay nín lặng không nói. Ai không tuân thì Giám sát Ngự sử hặc bẻ rồi tâu lên.

Dâng chế cáo – Năm 1488 định : Từ nay bưng tờ chế, cáo, sắc mệnh cùng ấn của vua và sắc chỉ đều phải hai tay bưng cao ngang đầu, bưng các bản tâu, thiếp tâu đều cao ngang mặt.

11- NHÀ LÊ TRUNG HƯNG

– Chúa Trịnh cầm quyền, buổi đầu đại lược theo quan chế cũ.

1606 mới đặt các chức Tham tụng, Bồi tụng ở phủ đường. (1787 Chiêu Thống bãi chức Tham tụng đặt lại là Bình chương sự, bãi Bồi tụng, đặt lại Tham tri chính sự).

1631 đặt Ðốc đồng ở các trấn.

1685 : Trước đây mỗi năm một lần khảo xét các quan rồi lập tức thăng hay truất, thời hạn quá gấp. Nay định lại mỗi năm khảoxét một lần, ba lần mới truất hay thăng trật (34).

1718 : Ðặt quan 6 phiên (Lại, Lễ, Binh, Hình, Hộ, Công) chuyên hết việc 6 Bộ. Sai quan văn làm Tri phiên, mỗi phiên 60 thuộc lại. Chế độ cũ chỉ có 3 phiên : Binh, Hộ, Thủy sư, chỉ có 100 thuộc lại. (1787 Chiêu-Thống bãi 6 phiên, đổi gọi là 6 Bộ).

1721 định quan chế : về giai phẩm theo đời Hồng-đức, về danh hiệu đặt thêm nhiều tên :
Chưởng : chức cao coi việc nha thấp ;
Tri : quan bản nha coi việc thuộc quyền mình ;
Kiêm : chức này nhận thêm chức khác ;
Thự : phẩm thấp mà tạm làm việc bản nha ;
Hành : phẩm cao làm việc phẩm thấp ;
Quyền : phẩm thấp mà tạm coi việc chức cao (35).

1723 Giáo thụ thăng Tri huyện, đủ niên hạn thăng Tự thừa, Tự thừa đủ niên hạn thăng Tri phủ.

1739 dổi Trấn thủ, Lưu thủ ra Ðốc phủ, Nghệ-an gọi là Ðốc suất.

1772 : Thời Cố Lê, các quan hàng Ðô ngự sử, Tả Thị lang tại chức lâu thì thăng Thượng thư ba Bộ Binh, Hình, Công rồi chuyển lên ba Bộ Lại, Hộ, Lễ. Phẩm trật 6 Bộ đều tòng hai phẩm nhưng bổng lộc thì Thượng thư Bộ Công kém một bực, theo trật chánh tam phẩm, cả năm được 56 quan (tòng nhị phẩm62 quan). Vì thế từ Bộ Lại chuyển sang Bộ Công gọi là giáng chức (36).

– Triều nghi :

1732 Trịnh Giang muốn làm lễ nhạc sáng tỏ để tô điểm thời thái bình, định : Ngày Chúa coi chầu, phường nhạc sắp hàng ở phủ đường, cửa phủ đường bên tả và bên hữu mở thì bắt đầu cử nhạc, các quan văn vũ lạy xong thì ngừng nhạc.

Khi Chúa tuần du, bắn ba tiếng súng ; buổi trưa đi nghỉ, ban đêm đi nằm cũng theo quy tắc ấy. Khi ra đi thì có cờ lệnh, phường nhạc đi trước dẫn đường (37).

1773 – Ðầu triều Lê, ngày mồng một và ngày rầm cử hành lễ thường triều, trăm quan theo ban thứ vào chầu bái yết. Từ khi Trịnh Sâm chuyên quyền, hạ lệnh cho Phủ liêu và Ngự sử đài ngày mồng một hàng tháng vào phủ chúa bàn định công việc, gọi là “nhập các”.

Ðến lúc Lê Quý Ðôn giử chính quyền trong phủ Chúa, đến ngày mồng một, ngày rầm, các quan thường thoái thác có bệnh, cáo nghỉ không ai đến cả nên lễ thường triều chỉ có Hoàng tử (Thế tử ?) bầy tôi nội điện vào chầu, bái yết mà thôi (38).

Hội lớn thì Văn ban đứng phía Tây, Võ ban phía Ðông, là trọng văn hơn võ (39).

12- NHÀ TÂY SƠN

– Phan Huy Chú bình :”Xét rằng tước ấp đời Lê rất là quan trọng, từ đời Hồng-đức về sau chưa từng cho lạm bao giờ. Ngưởi có tước ở triều đình phải là người làm quan lâu mới được cất nhắc… Gần đây Tây Sơn phong tước quá lạm, đến cả phu quét chợ, lính đẩy xe cũng đều trao cho tước hầu, tước bá !”.

Phan Trần Chúc thì viết Tây Sơn đặt quan chế mới với những chức Ðại Tổng quản, Ðại Tư mã là muốn xóa nhoà quan chế cũ của hai họ Lê, Trịnh, song chỉ là bắt chước cổ nhân bề ngoài, sự thực không có ảnh hưởng gì đến chính trị (40).

B – NHÀ NGUYỄN

* THỜI GIA-LONG
1804 Gia-Long định :

a- Văn giai:

Trên cùng là Tôn nhân lệnh Tôn nhân phủ và Tam Công.
Chánh nhất phẩm : Tam Thiếu, tả hữu Tôn chính Tôn nhân phủ.
Tùng nhất phẩm : Tham chính, Tham nghị, Thị trung Ðại học sĩ.
Chánh nhị phẩm : Thượng thư 6 Bộ, tả hữu Ðô ngự sử Ðô sát viện…
Tùng nhị phẩm : Tham tri 6 Bộ, Phó Ðô ngự sử Ðô sát viện…
Chánh tam phẩm : Chánh Thiêm sự, Thị trung Trực Học sĩ, Học sĩ các điện, Hiệp trấn Cai bạ, Ký lục…
Chánh tứ phẩm : Ðốc học Quốc tử giám, Thiêm sự 6 Bộ, Ðông các Học sĩ, Tham hiệp…
Chánh ngũ phẩm : Hàn lâm Thừa chỉ, Thị giảng, Thị độc, Tu soạn, Ðốc học…
Chánh lục phẩm : Tri phủ…
Chánh thất phẩm : Tri huyện, Tri châu…
Chánh bát phẩm : Trợ giáo, Huấn đạo…
Chánh cửu phẩm : Lễ sinh…
Từ chánh ngũ phẩm trở lên là Bá tước, chánh lục phẩm trở xuống là Nam tước.
b- Võ giai :
Chánh nhất phẩm : Tôn nhân chính Tôn nhân phủ, Tam Thiếu, Ðô Thống chế thị trung…
Chánh nhị phẩm : Phó tướng, Thống chế Thị trung, Thị nội, Thủy dinh…
Chánh tam phẩm : Vệ uý Thị nội, Phó vệ uý Thị trung, Cai cơ…
Chánh tứ phẩm : Phó vệ uý các dinh quân…
Chánh ngũ phẩm : Cai đội…
Chánh lục phẩm : Phó đội các dinh quân, Phó Thủ hiệu…
Tùng cửu phẩm : Cai tổng, Cai huyện…
Từ tùng lục phẩm trở xuống là Bá tước, Tản giai tùng cửu phẩm trở xuống là Tử tước ; Vị nhập lưu tùng cửu phẩm trở xuống là Nam tước (41).

* THỜI MINH-MỆNH

1827 Minh-Mệnh định phẩm hàm mỗi giai :

a- Văn giai :

Chánh nhất phẩm : Cần chánh điện Ðại Học sĩ, Văn Minh, Võ hiển, Ðông các điện Ðại học sĩ… cáo thụ (của triều đình cho tước hiệu) Ðặc tiến vinh lộc đại phu.
Tùng nhất phẩm : Hiệp biện Ðại Học sĩ… cáo thụ Vinh lộc đại phu.
Chánh nhị phẩm : Lục bộ Thượng thư, Ðô sát viện tả hữu Ðô ngự sử… cáo thụ Tư thiện đại phu.
Tùng nhị phẩm : Lục Bộ tả hữu Tham tri, Ðô sát viện tả hữu Phó Ðô ngự sử… cáo thụ Trung phụng đại phu.
Chánh tam phẩm : Tả hữu Thị lang 6 Bộ, Hàn lâm viện Chưởng viện Học sĩ, Hàn lâm viện Trực Học sĩ, Ðại lý tự khanh, Nội vụ phủ Thị lang, Thừa-thiên phủ Phủ doãn, các trấn Hiệp trấn… cáo thụ Gia nghị đại phu.
Tùng tam phẩm : Thượng bảo khanh, Quang lộc tự khanh, Thái bộc tự khanh… cáo thụ Trung nghị đại phu.
Chánh tứ phẩm : Hồng lô tự khanh, Ðại lý tự Thiếu khanh, Quốc tử giám Tế tửu, lục Bộ Lang trung, Hàn lâm viện Thị độc Học sĩ, Thương bạc ty Thương bạc sứ, Tôn nhân phủ Phủ thừa, các trấn Tham hiệp… cáo thụ Trung thuận Ðại phu.
Tùng tứ phẩm : Thượng bảo Thiếu khanh, Quang lộc tự Thiếu khanh, Quốc tử giám Tư nghiệp, Hàn lâm viện Thị giảng Học sĩ… cáo thụ Triều liệt đại phu.
Chánh ngũ phẩm : Hồng lô tự Thiếu khanh, Hàn lâm viện Thị độc, các đạo Giám sát Ngự sử, các trấn Ðốc học, Ðại lý tựViên ngoại lang, Thái y viện Ngự y, Khâm thiên giám giám chính… cáo thụ Phụng nghị đại phu.
Tùng ngũ phẩm : Hàn lâm viện Thửa chỉ, Hàn lâm viện Thị giảng, các phủ Tri phủ, Cẩm y Tri bạ…, cáo thụ Phụng thành đại phu.
Chánh lục phẩm : Ðại lý tư Chủ sự, Thương bạc ty Chủ sự, Ðồng tri phủ, Kinh huyện Tri huyện, Thị nội Tri bạ… sắc thụ (của triều đình cho tước hiệu) Thừa vụ lang.
Tùng lục phẩm : Hàn lâm viện Tu soạn, Tri huyện, Quốc tử giám Học chính, Giám thành tri bạ, chư quân Tri bạ, Thừa-thiên phủ tả hữu Thông phán… sắc thụ Văn lâm lang.
Chánh thất phẩm : Hàn lâm viện Biên tu, Ðô sát viện Lục sự, Ðại lý tự Tư vụ, Quốc tử giám Giám thừa, các phủ Giáo thụ… sắc thụ Trưng sĩ lang.
Tùng thất phẩm : Hàn lâm viện Kiểm thảo, Thái y viện Y chính, Thổ Tri châu, Tri huyện… sắc thụ Trưng sĩ tá lang.
Chánh bát phẩm : Huấn đạo, thư lại lục bộ Thanh lại ty, thư lại Ðại lý tự, Hồng lô tự, Khâm thiên gíám, Thừa-thiên phủ, Tri sự các phủ… sắc thụ Tu chức lang.
Tùng bát phẩm : Hàn lâm viện Ðiển bạ, Văn miếu Tự thừa, Quốc tử giám Ðiển bạ, Thái y viện Y ph