Bài 21: Những biến đổi của nhà nước phong kiến trong các thế kỉ XVI-XVIII -Lịch sử 10

Đến thế kỉ XVI, chế độ phong kiến Việt Nam đã có những biến đổi vô cùng quan trọng. Vậy sự biến đổi ấy như thế nào? thể hiện qua những lĩnh vực nào của đời sống?Chúng ta cùng nhau tìm hiểu bài học ngày hôm nay.

A. Lý thuyết

1. Sự sụp đổ của triều  Lê sơ. Nhà Mạc thành lập

* Sự sụp đổ của nhà Lê. Nhà Mạc thành lập

–       Đầu thế kỷ XVI  nhà Lê sơ lâm vào khủng hoảng suy yếu.

–       Biểu hiện:

+         Các thế lực phong kiến nổi dậy tranh chấp quyền lực – Mạnh nhất là thế lực Mạc Đăng Dung.

+         Phong trào đấu tranh của nhân dân bùng nổ ở nhiều nơi.

–       Năm 1257 Mạc Đăng Dung phế truất vua Lê lập triều Mạc.

* Chính sách của nhà Mạc

–       Nhà Mạc xây dựng chính quyền theo mô hình cũ của nhà Lê.

–       Tổ chức thi cử đều đặn.

–       Xây dựng quân đội mạnh.

–       Giải quyết vấn đề ruộng đất cho nông dân.

–       Những chính sách của nhà Mạc bước đầu đã ổn định lại đất nước.

–     Triều Mạc phải chịu sức ép từ hai phía:phiá Bắc cắt đất, thần phục  nhà Minh, phía Nam  cựu thần nhà Lê chống đối,nên nhân dân phản đối.

–       Nhà Mạc bị cô lập.

Di tích thành nhà Mạc (Chi Lăng- Lạng Sơn)

2. Đất nước bị chia cắt

* Chiến tranh Nam – Bắc triều 1545 – 1592:

–       1527 Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê lập ra Nhà Mạc –Bắc Triều.

–       1533 Nguyễn Kim “Phù Lê diệt Mạc” cùng với cựu thần nhà Lê kéo vào Thanh Hóa lập ra Nam Triều.

–       Hai tập đoàn phong kiến  đối lập nhau gây chiến tranh liên miên suốt 50 năm tại vùng hạ lưu sông Mã, sông Hồng; đến năm 1592  Nam Triều chiếm Thăng Long nhà Mạc rút lên Cao bằng, chiến tranh chấm dứt,đất nước thống nhất.

* Chiến tranh Trịnh – Nguyễn 1627-1672

–       Năm 1545  Nguyễn Kim chết, Trịnh Kiểm nắm quyền.

–      Nguyễn Hoàng lập cơ sở ở Thuận Hóa,  Quảng Nam  đối địch với họ Trịnh, chiến tranh quyết liệt giữa Trịnh và Nguyễn (1627-1672), không phân thắng bại, lấy sông Gianh làm giới tuyến phân chia đất nước:

+        Từ sông Gianh ra Bắc thuộc Họ Trịnh (Trịnh Tùng nắm quyền) là Đàng Ngoài (Bắc Hà), biến vua Lê thành bù nhìn.

+         Từ Sông Gianh vào Nam thuộc Họ Nguyễn là Đàng  Trong (Nam Hà)

–       Đây là cuộc chiến tranh phi nghĩa, giành giựt quyền lợi và địa vị trong phe phái phong kiến, phân chia 2 miền đất nước.

–       Sự chia cắt đất nước làm cản trở sự phát triển kinh tế.

Lược đồ địa phận   Đàng Trong – Đàng Ngoài

3. Nhà nước phong kiến Đàng Ngoài

–       Cuối XVI, Nam Triều chuyển về Thăng Long.

–       Chính quyền trung ương gồm:

+         Triều đình: đứng đầu là vua Lê, quyền hành bị thu hẹp

+         Phủ Chúa: gồm quan văn, quan võ cao cấp  cùng Chúa quyết định chủ trương, chính sách  của nhà nước và trực tiếp chỉ đạo  việc thực hiện.

–       Chính quyền địa phương: chia thành các trấn, phủ, huyện, châu, xã như cũ.

–       Chế độ tuyển dụng quan lại như thời Lê.

–       Luật pháp: Tiếp tục dùng Quốc triều hình luật (có bổ sung).

–       Quân đội gồm:

+         Quân thường trực (Tam phủ), tuyển chủ yếu ở Thanh Hóa và 1 số huyện ở Nghệ An, còn gọi là ưu binh

+         Ngoại binh: tuyển từ 4 trấn quanh kinh thành.

–       Đối ngoại: Hòa hiếu với nhà Thanh ở Trung Quốc.

4. Chính quyền ở Đàng Trong

–       Thế kỷ XVII lãnh thổ Đàng Trong được mở rộng từ Nam Quảng Bình đến Nam Bộ ngày nay.

–       Địa phương: chia làm 12 dinh, nơi đóng phủ chúa (Phú Xuân) là Chính dinh, do chúa Nguyễn trực tiếp cai quản.Mỗi dinh có 2 hay 3 ty trông coi. Thế kỷ XVII, Phú Xuân (Huế) là trung tâm của Đàng Trong.

–       Dưới dinh là phủ, huyện, tổng, xã.

–       Quân đội là quân thường trực, tuyển theo nghĩa vụ, trang bị vũ khí đầy đủ.

–       Giữa thế kỷ XVII tổ chức các kỳ thi

–       Tuyển chọn quan lại bằng nhiều cách: theo dòng dõi, đề cử, học hành.

–       1744 chúa Nguyễn Phúc Khoát xưng vương, thành lập chính quyền trung ương. Song đến cuối XVIII vẫn chưa hoàn chỉnh.

–       Sự chia cắt đất nước làm cản trở sự phát triển kinh tế.

Phủ Chúa Trịnh, tranh vẽ thế kỷ XVII

Triều đình vua Lê thế kỷ XVII

B. Bài tập

Câu 1: Nêu nguyên nhân của sự chia cắt đất nước

Trả lời:

Năm 1545, Nguyễn Kim chết, con rể là Trịnh Kiểm được cử lên thay, nắm toàn bộ binh quyền. Người con thứ của Nguyễn Kim là Nguyễn Hoàng xin được vào trấn thủ đất Thuận Hoá. Đất Thuận Hoá trở thành nơi dấy nghiệp của họ Nguyễn.

Năm 1627, cuộc chiến tranh Trịnh – Nguyễn bùng nổ, kéo dài đến cuối năm 1672. Không phân được thắng bại, hai bên giảng hoà_, lấy sông Gianh (Quảng Bình) làm giới tuyến, chia đất nước làm hai : Đàng Ngoài và Đàng Trong, với hai chính quyền riêng biệt.

Câu 2: Nhận xét về bộ máy nhà nước thời Lê – Trịnh

Trả lời:

Như thời Lê sơ những quyền lực tập trung vào tay chúa Trịnh, vua Lê chỉ là bù nhìn.

Ở Trung ương hình thành hai bộ phận : triều đình và phủ chúa. Triều đình đứng đầu là vua Lê được tổ chức như cũ nhưng quyền hành bị thu hẹp. Phủ chúa gồm một số quan văn, quan võ cao cấp chuyên cùng chúa bàn bạc, quyết định các chủ trương, chính sách lớn của nhà nước và trực tiếp chỉ đạo việc thực hiện. Về sau, chúa Trịnh đặt thêm 6 phiên, chỉ đạo hoạt động của các bộ.

Câu 3: Điểm khác biệt của chính quyền Đàng Trong với nhà nước Lê – Trịnh ở Đàng Ngoài là gì ?

Trả lời:

Từ cuối thế kỉ XVI, nhà nước phong kiến Nam triều chuyển về Thăng Long, được xây dựng lại hoàn chỉnh với danh nghĩa thống trị toàn bộ đất nước, do vua Lê đứng đầu. Tuv nhiên, quyền hành của vua Lê không còn như trước, thậm chí bị thu hẹp đến mức chỉ còn là danh nghĩa. Mọi quyền hành đều nầm trong tay người tổng chỉ huy quân đội họ Trịnh, về sau được phong vương (nhân dân quen gọi là chúa).

Ở Trung ương hình thành hai bộ phận : triều đình và phủ chúa. Triều đình đứng đầu là vua Lê được tổ chức như cũ nhưng quyền hành bị thu hẹp. Phủ chúa gồm một số quan văn, quan võ cao cấp chuyên cùng chúa bàn bạc, quyết định các chủ trương, chính sách lớn của nhà nước và trực tiếp chỉ đạo việc thực hiện. Về sau, chúa Trịnh đặt thêm 6 phiên, chỉ đạo hoạt động của các bộ.

Đàng Ngoài được chia thành 12 trấn, có Trấn thủ đứng đầu, làm việc với sự giúp đỡ của hai ti. Dưới trấn là phủ, huyện, châu, xã như cũ.

Nhà nước Lê – Trịnh tiếp tục chính sách tuyển chọn quan lại như thời Lê sơ. Bộ Quốc triều hình luật thời Hồng Đức vẫn tiếp tục được sử dụng với ít nhiều bổ sung.

Quân đội được tổ chức chật chẽ, bao gồm một đội quân thường trực, được tuyển chủ yếu từ 3 phủ của Thanh Hoá và một số huyện của Nghệ An, gọi là quân Tam phủ. Đạo quân này được cấp nhiều ruộng đất và có khá nhiều ưu đãi nên còn gọi là ưu binh. Ngoài ra, còn có ngoại binh được tuyển từ 4 trấn xung quanh kinh thành.

Câu 4: Em hãy cho biết nguyên nhân suy sụp của triều Lê sơ

Trả lời:

Sau khi vua Lê Hiến Tông chết, các vua Uy Mục, Tương Dực không còn quan tâm đến việc triều chính, chỉ lo ăn chơi, sa đoạ. Quan lại, địa chủ nhân đó hoành hành, hạch sách nhân dân, chiếm đoạt ruộng đất. Nhân dân khổ cực đã nổi dậy đấu tranh ở nhiều nơi. Một số thế lực phong kiến cũng họp quân, đánh nhau, tranh chấp quyền hành. Nổi trội hơn cà là thế lực của Quốc công Thái phó Mạc Đăng Dung. Sau khi dẹp yên các thế lực phong kiến khác, nhận thấy được sự bất lực và suy sụp của dòng họ Lê, năm 1527 Mạc Đăng Dung bắt vua Lê nhường ngôi và thành lập triều đại mới – triều Mạc.

Câu 5: Hãy đánh giá vai trò của Vương triều Mạc

Trả lời:

–   Đến đầu thế ki XVI, triều Lê sơ đã đi vào thời kì suy vong, các vua Lê ngày càng ăn chơi, sa đoạ, không còn quan tâm đến tình hình đất nước và đời sống nhân dân. Vì vậy, về khách quan, việc nhà Mạc thay thế cho nhà Lê đã không còn tiến bộ nữa là điều phù hợp với quy luật phát triển của lịch sử.

–   Sau khi thành lập, trong những thời gian đầu, nhà Mạc đã thi hành nhiều chính sách tiến bộ như cố gắng giải quyết vấn đề ruộng đất, giảm sưu thuế, tổ chức thi cử đều đặn, đã góp phần ổn định tình hình đất nước.

–    Tuy nhiên, chỉ sau một thời gian, việc nhà Mạc tiến hành cuộc chiến tranh Nam triều đã làm cho đời sống nhân dân khổ cực, cộng với việc thực hiện chính sách đối ngoại nhân nhượng thái qúa đối với nhà Minh đã khiến cho nhân dân ngày càng không ủng hộ và nhà Mạc suy thoái dần.

Những chuyên mục hay của Lịch sử lớp 10:

• Giải bài tập Sách giáo khoa môn Lịch sử lớp 10
• Câu hỏi ôn tập môn Lịch sử lớp 10
• Đáp án môn Lịch sử lớp 10
• Đề thi học sinh giỏi môn Lịch sử lớp 10

Bài học trên đây chúng tôi đã trình bày về sự sụp đổ của nhà Lê Sơ, sự thành lập của nhà Mạc và nguyên nhân của tình trạng chia cắt Đàng Trong, Đàng Ngoài. Chúc các bạn ôn thi vui vẻ!