Bài 10 – Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê (Hồi hương ngẫu thư)

ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN

1. Tình cảm quê hương thể hiện ở tên bài thơ

Tên bài thơ là Hồi hương ngẫu thư, nghĩa là ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê. Hạ Tri Chương tác giả bài thơ thi đậu tiến sĩ làm quan trên 50 năm ở Trường An mới về quê. Điều này đáng trân trọng đúng như hai câu thơ nổi tiếng của Khuất Nguyên: “Hổ tử tất thủ khâu. Quyện điểu quy cựu lâm. (Cáo chết tất quay đầu về phía núi gò. Chim mỏi tất bay về rừng cũ). Ngẫu thư là ngẫu nhiên viết chứ không phải là tình cảm phát sinh bộc lộ một cách ngẫu nhiên. Nói ngẫu nhiên viết vì nhà thơ không chủ định viết. Nhưng do tình huống bị gọi là “khách” ở cuối bài làm tác giả xót xa là duyên cớ ngẫu nhiên ông phải chấp bút đề thơ.

Đằng sau duyên cớ ngẫu nhiên là một điều kiện tất yếu, đó là tình yêu sâu nặng, luôn luôn canh cánh trong lòng, bất cứ lúc nào cũng có thế thổ lộ của nhà thơ. Có thể so sánh tình cám đó như một sợi dây đàn căng thẳng và chi cần “chạm nhẹ” vào là ngân lên, ngân mãi.

2. Phép đốì trong câu ở hai câu dầu

Câu 1: Thiếu tiểu li gia, lão đại hồi.

Số chữ của hai vế đối không bằng nhau 4/3, song xét về từ loại và cú pháp hai vế vẫn có thế đối với nhau rất chính.

Câu 2: Hương âm vô cải, mắn mao tồi cũng thế, có một bộ phận đối chỉnh ý lẫn lời (hương âm, mấn mao), một bộ phận tuy đối không thật chỉnh về lời song rất chỉnh về ý (vô cải, tồi) và cả chức năng ngữ pháp (vô cải, tồi) đều có chức năng vị ngữ.

Câu 1 là câu kế tóm tắt quãng đời xa quê làm quan, cho thây sự thay đổi về vóc người, về tuổi tác, hé mỏ’ tình cảm quê hương của tác giả.

Câu 2 là câu tả, sử dụng yếu tô’ thay đổi (mắn mao: tóc mai) làm nổi bật yếu tố không thay đổi (hương âm: giọng quê). Nhà thơ dùng chi tiết chân thực có tính tượng trưng ấy để làm nổi bật tình yêu quê hương.

Như thế, dù là câu kể hay tả, tác giả đều sử dụng phép đối để gián tiếp bộc lộ tình cảm gắn bó với quê hương.

3.

Như trên đã nói, câu 1 là câu kể, câu 2 là câu tả. Phương thức diễn đạt toàn bài là biểu cảm nhưng là biểu cảm gián tiếp vì trong bài nói chung là có nhiều yếu tố miêu tả đặc biệt là rất nhiều yếu tố tự sự.

4. Mối liên hệ chặt chẽ giữa hai câu trên và câu dưới

Sau hơn 50 năm xa quê làm quan ở kinh đô Trường An, Hạ Tri Chương trở lại quê hương. Không chỉ tác giả đã quá nhiều thay đổi (vóc người, tuổi tác, mái tóc) mà cả quê hương cũng thay đối lớn lao. Tình cảm quê hương của nhà thơ không chỉ thế hiện ở chi tiết hương âm vô cải (giọng quê không đổi) mà còn ở thái độ đau xót ngậm ngùi trước bao đổi thay của nơi chôn nhau cắt rôn.

Cái độc đáo của hai câu thơ dưới về mặt nghệ thuật là tác giả đã dùng những hình ảnh vui tươi, những âm thanh vui tươi đế bộc lộ tình cảm đau xót. Quê hương chỉ còn trẻ con ra đón nghĩa là những kẻ cùng tuổi với nhà thơ đã chẳng còn ai. Thời bấy giờ sống đến 70 đã được xem là “cổ lai hi” (xưa nay hiếm) huống hồ Hạ Tri Chương lúc này đã 86 tuổi. Cái đau xót của ông chính là ở chỗ trở về nơi cắt rốn chôn nhau lại bị xem như là “khách”. Dẫu biết rằng các cháu nhi đồng hiếu khách nên đã cười hỏi tiếp đón. Nhưng các em càng niềm nở tươi cười bao nhiêu thì nỗi lòng nhà thơ càng đau xót bấy nhiêu. Phía sau những lời thơ tường thuật có vẻ như vô tư, khách quan ấy có một giọng điệu bi hài thấp thoáng ẩn hiện.

Mai Thu