Về phương pháp phân tích câu theo cấu trúc vị từ - tham thể

Những kết luận chính:

• Phân tích câu theo cấu trúc vị từ tham thể là một hướng phân tích câu theo lối mới. Ưu điểm chính của nó là phản ánh được mặt nghĩa học của câu, làm rõ mối liên quan giữa nội dung câu với thực tế khách quan. Nhược điểm chính của nó là không làm rõ được đâu là thông tin mới trong câu.
• Có 4 bước tiến hành phân tích câu theo cấu trúc này: (1) xác định vị từ trung tâm; (2) tìm các tham thể; (3) xác định tham thể bắt buộc và tham thể mở rộng; (4) ghi tên các tham thể. Trong các bước này thì bước (4) là khó thực hiện nhất.
• Có những sự tương ứng nhất định giữa cấu trúc vị từ - tham thể và cấu trúc chủ -vị. Do vậy, người học có thể sử dụng những hiểu biết của mình về cấu trúc chủ -vị để suy ra cấu trúc vị từ - tham thể.

About the method of analyzing sentence with structure predicator - arguments

Now, one Vietnamese sentence can be analyzed with four methods: (1) analyze sentence with structure subject - predicate (traditional grammar), (2) analyze sentence with structure predicator - arguments (semantical grammar), (3) analyze sentence with structure topic – comment (functional grammar), (4) analyze sentence with structure topic – comment (actual division of the sentence). The method of analyzing sentence with structure predicator - arguments was born late, the research about it is not much. Therefore, the students always feel disconcerted when they have to do it. Our article will help the students understand this structure better and use it easily.

The main conclusions

1. Analyzing sentence with structure predicator - arguments is a new method. Its major strength is reflecting the semantics of a sentence. Its major weakness is that it doesn’t clarify the new information in a sentence.

2. There are four steps :

(a) Confirm predicator

(b) Find the arguments

(c) Confirm forced argument (actant) and unforced argument (circonstant).

(d) Write the argument’s name.

In four steeps, the fourth step is the most difficult.

3. There are some the correspondence between the structure subject - predicate and the structure predicator - arguments. So the studiers can deduce structure predicator - arguments from structure subject - predicate.

Đặt vấn đề

Một câu tiếng Việt hiện nay có thể được phân tích theo bốn phương pháp: (1) theo cấu trúc chủ - vị (Ngữ pháp truyền thống), (2) theo cấu trúc vị từ - tham thể (Ngữ pháp ngữ nghĩa), (3) theo cấu trúc đề - thuyết (Ngữ pháp chức năng), và (4) theo cấu trúc nêu - báo (Lý thuyết thông tin).

Trong các phương pháp này thì phân tích câu theo cấu trúc vị từ - tham thể là phương pháp ra đời tương đối muộn, bề dày lý thuyết chưa nhiều. Phương pháp này có được giảng dạy ở bậc đại học nhưng với số tiết khiêm tốn, do vậy, sinh viên thường lúng túng khi phải thực hiện nó.

Chúng tôi viết bài báo này với mục đích giúp sinh viên và những người quan tâm hiểu sâu sắc hơn về phương pháp phân tích câu theo cấu trúc vị từ - tham thể. Đặc biệt, chúng tôi giới thiệu một cách chi tiết các bước tiến hành phân tích câu theo phương pháp này cũng như ưu điểm, nhược điểm của nó.

Một điểm mới nữa của bài viết chính là ở phần so sánh: phương pháp này sẽ được so sánh với phương pháp phân tích câu truyền thống - phân tích câu theo cấu trúc chủ - vị.

Nội dung chính

Các bước phân tích câu theo cấu trúc vị từ - tham thể

Chúng tôi đề ra qui trình phân tích câu gồm 4 bước sau:

Bước 1: Tìm vị từ trung tâm (VTTT)

Muốn phân tích câu theo cấu trúc nghĩa, trước hết ta phải tìm được cái từ được xem là đỉnh của câu, là đầu mối của mọi quan hệ trong câu, tức là đi tìm vị từ trung tâm. Theo kinh nghiệm của chúng tôi, ta đặt được câu hỏi với từ nào nhiều nhất thì từ đó sẽ là trung tâm. Vì từ trung tâm phải có mối quan hệ với toàn bộ các thành tố trong câu về mặt nghĩa. VD: Tôi đọc sách. Ta đặt được một câu hỏi với từ tôi (Tôi làm gì?), hai câu hỏi với từ đọc (Ai đọc? và Đọc gì?), không đặt được câu hỏi nào với từ sách. Vậy từ đọc là trung tâm.

Chúng tôi nhận thấy, vị từ trung tâm còn có quan hệ với các thành tố nghĩa chỉ thời gian, địa điểm, phương tiện, nguyên nhân… (Ngữ pháp truyền thống gọi là trạng ngữ), và chúng ta có thể dùng vị từ để đặt các câu hỏi tìm các thành tố này. VD: “Vì đau khổ và thất vọng, buổi tối hôm ấy, trong một góc ký túc xá sinh viên, cô ấy khóc”. Ngoài câu hỏi cơ bản: Ai khóc?, còn có thể đặt thêm các câu hỏi: Khóc ở đâu/ Khóc lúc nào?/ Vì sao khóc? Vậy từ khóc là cái đỉnh của câu.

Cách thứ hai để tìm cái đỉnh của câu là ta đi tìm động từ trong câu. Theo thống kê của Nguyễn Kim Thản (trong cuốn sách Động từ trong tiếng Việt) thì 90% các câu tiếng Việt có vị ngữ là động từ hoặc cụm động từ. Do vậy, trước hết ta đi tìm động từ trung tâm trong câu. Động từ này thường đứng ở vị trí sau chủ thể, sau các phó từ chỉ sự tiếp diễn đồng nhất, phó từ thời gian, mệnh lệnh… VD trong câu “Anh ta đã đến đây hôm qua.” thì từ đếnlà vị từ trung tâm. Nó đứng sau chủ thể anh ta và sau phó từ thời gian đã.

Nếu trong câu có tới hai động từ thì theo chúng tôi, động từ đứng trước vẫn giữ vai trò vị từ trung tâm. VD: “Nó bắt đầu hát.” Ta có hai động từ là bắt đầu và hát. Song khi đặt câu hỏi thì mọi câu hỏi đều sẽ liên quan tới từ bắt đầu. Ai bắt đầu? (tìm chủ thể) và bắt đầu làm gì? (tìm nội dung). Vậy bắt đầu là vị từ trung tâm.

Còn 10% các câu trong tiếng Việt có vị ngữ không phải là động từ thì chúng ta giải quyết thế nào? Trung tâm của vị ngữ có thể là tính từ, danh từ số từ và cả đại từ nữa.

Đối với những trường hợp vị từ trung tâm là tính từ thì cách xác định cũng tương tự như động từ. (Vì trong tiếng Việt, tính từ có nhiều đặc điểm giống với động từ).

Đối với những câu có cấu trúc C là V, theo chúng tôi, nên xác định là là vị từ trung tâm, mặc dù ngữ pháp truyền thống vẫn còn nhiều ý kiến tranh luận về bản chất của từ là. Chúng tôi đề nghị tất cả những câu kiểu như: Giấy này để viết thư./ Vòng này bằng bạc Thái./ Nam Cao là một nhà văn lớn. đều nên phân tích theo cấu trúc một vị từ trung tâm (để, bằng, là) và hai tham thể.

Đối với những câu có vị ngữ là danh từ hoặc cụm danh từ tỉnh lược từ là, chúng tôi rất băn khoăn. VD: Cô ấy người Hà Nội. Nếu câu này diễn đạt theo kiểu: Cô ấy là người Hà Nội thì chúng ta qui vào kiểu câu C là V như trên. Nhưng khi không có từ là thì rõ ràng cách đặt câu hỏi tìm vị từ trung tâm không áp dụng được vì ta có thể đặt cho mỗi thành tố một câu hỏi (Ai người Hà Nội? Và Cô ấy là ai?).

Trường hợp này tương tự như trường hợp: Nó 18. (vị ngữ là số từ) hay Tôi vẫn thế (vị ngữ là đại từ). Theo Nguyễn Thị Lương [7] thì người Hà Nội, 18 (và cả từ thế) sẽ là đỉnh của câu. Nhưng tác giả không giải thích lý do cho sự lựa chọn này. Nguyễn Văn Hiệp thì cho rằng khái niệm vị từ cần được hiểu theo tinh thần của ngữ nghĩa học hiện đại, đó là những từ có thể làm vị tố trong câu, còn vị tố là yếu tố còn lại trong câu sau khi loại bỏ các biểu thức quy chiếu hoặc là yếu tố chủ yếu mang nghĩa miêu tả trong số các yếu tố còn lại trong câu sau khi loại bỏ các biểu thức quy chiếu… Theo miêu tả như vậy, vị từ làm vị ngữ trong câu có thể là danh từ, động từ, tính từ, số từ, đại từ và cả giới từ. Trong một số trường hợp, vị ngữ có thể là một tổ hợp, ví dụ: “Nó bốn mươi tuổi”. [6, tr330].

Như vậy có nghĩa là đối với câu “Cô ấy người Hà Nội” thì người Hà Nội chủ yếu mang nghĩa miêu tả, nên nó là vị từ trung tâm. Còn trong câu “Tôi vẫn thế” thì thế sẽ là vị từ trung tâm. Chúng tôi quả thực chưa tìm thấy câu nào có giới từ làm vị từ trung tâm.

Đối với kiểu câu tồn tại của tiếng Việt, chẳng hạn như Trên bàn đặt một lọ hoa, theo quan điểm của Nguyễn Văn Hiệp, trên phương diện nghĩa, câu này được phân tích như sau:

Trên bàn / đặt / một lọ hoa.

Vai vị trí Vị từ tồn tại Chủ thể tồn tại

Và về phương diện cú pháp, nó được phân tích như sau:

Trên bàn / đặt / một lọ hoa.

Chủ ngữ vị ngữ bổ ngữ

Chúng tôi nhất trí với Nguyễn Văn Hiệp trong cách phân tích câu trên phương diện nghĩa song không nhất trí với ông trong cách phân tích câu trên phương diện cú pháp. Theo chúng tôi, kiểu câu này vẫn nằm trong hệ thống câu đặc biệt của tiếng Việt, nó được phân tích như sau:

Trên bàn đặt một lọ hoa.

Về mặt từ loại: giới từ + danh từ + động từ tồn tại + cụm danh từ

Về thành phần câu: trạng ngữ + vị từ (trung tâm của vị ngữ) + bổ ngữ

Câu này không có chủ ngữ nhưng không phải là câu tỉnh lược, cũng không phải là câu sai ngữ pháp, lại càng không phải là câu đảo. Nó là câu đặc biệt chỉ sự tồn tại. Mô hình chung của loại câu này là TR + V tồn tại + BN.

Bước 2: Tìm các tham thể

Câu trả lời cho các câu hỏi có liên quan đến vị từ sẽ chính là các tham thể cần tìm. Tên gọi của các tham thể chính là các vai nghĩa mà tham thể đảm nhiệm. VD:

Ngày 8-3, tôi tặng cho người yêu một bó hoa hồng.

Ta có thể đặt một loạt các câu hỏi: Ai tặng? Tặng cho ai? Tặng cái gì? Tặng lúc nào? Và ta sẽ được kết quả: tham thể 1: tôi; tham thể 2: người yêu, tham thể 3: một bó hoa hồng, tham thể 4: ngày 8-3.

Bước 3: Xác định tham thể bắt buộc và tham thể mở rộng

Việc xác định TTBB và TTMR vẫn phải dựa vào vị từ trung tâm. Cách tốt nhất là lược bớt các thành tố để xem vị từ trung tâm có còn trọn vẹn về nghĩa không. Chẳng hạn với vị từ trao nhận, chắc chắn cần có chủ thể trao nhận, vật trao nhận, người tiếp nhận. Vậy cả ba tham thể này đều là bắt buộc. Còn trao nhận ở đâu, vì mục đích gì… không quan trọng; các tham thể thể hiện những ý nghĩa này sẽ là tham thể mở rộng.

Trong ví dụ trên, các tham thể 1, 2, và 3 là TTBB; còn tham thể thứ 4 là TTMR.

Bước 4: Ghi tên các tham thể

Đây là một thao tác tương đối khó vì tên gọi các tham thể rất phức tạp. Theo chúng tôi, trước hết, ta nên chú ý tới mối quan hệ của tham thể với vị từ trung tâm; thứ hai, bắt buộc phải học thuộc lòng hệ thống tên gọi các tham thể theo các vị từ nhất định.

Chẳng hạn, với vị từ trao nhận, ta luôn có ba tham thể: chủ thể của hành động (hành thể), đối thể của hành động (người hưởng lợi - đắc lợi thể/ tiếp thể), vật trao nhận (đối thể)

Một số ví dụ:

Con mèo nhảy mạnh làm đổ lọ hoa .

TTBB (thể nguyên nhân) VTTT TTBB (đối thể)

Tôi lại tưởng anh ta không muốn đến .

TTBB (thể cảm nghĩ VTTT TTBB (thể nội dung)

Những ưu, nhược điểm của phương pháp phân tích câu theo cấu trúc vị từ – tham thể

Kết luận

• Phân tích câu theo cấu trúc vị từ tham thể là một hướng phân tích câu theo lối mới. Ưu điểm chính của nó là phản ánh được mặt nghĩa học của câu, làm rõ mối liên quan giữa nội dung câu với thực tế khách quan. Nhược điểm chính của nó là không làm rõ được đâu là thông tin mới trong câu.
• Có 4 bước tiến hành phân tích câu theo cấu trúc này: (1) xác định vị từ trung tâm; (2) tìm các tham thể; (3) xác định tham thể bắt buộc và tham thể mở rộng; (4) ghi tên các tham thể. Trong các bước này thì bước (4) là khó thực hiện nhất.
• Có những sự tương ứng nhất định giữa cấu trúc vị từ - tham thể và cấu trúc chủ -vị. Do vậy, người học có thể sử dụng những hiểu biết của mình về cấu trúc chủ -vị để từ đó suy ra cấu trúc vị từ - tham thể.