Về hoàng tử Cảnh

Nguyễn Thị Chân Quỳnh

Cho tới nay, phần đông chúng ta chỉ biết Hoàng tử Cảnh sang Pháp rồi về nước, chết vì bệnh đậu mùa, nhưng không mấy người rõ chết năm bao nhiêu tuổi, đã làm nên sự nghiệp gì, Hoàng tử là con người như thế nào vv. ? Đến đầu thế kỷ này mới lại thấy nhắc đến đích tự tôn của Hoàng tử là Kỳ Ngoại Hầu Cường Để do Phan Bội Châu tôn làm Minh chủViệt-Nam Quang Phục Hội.

Sau đây xin sơ lược về tiểu sử và hậu duệ Hoàng tử Cảnh.

A – SỰ NGHIỆP

Hoàng tử Cảnh sinh năm Canh Tý (1780) ở Gia-định. Mẹ là Thừa-Thiên Cao Hoàng Hậu, con quan Chưởng Doanh Tống Phúc Khuông, sinh được hai con trai, con trưởng là Chiêu mất sớm, con thứ là Cảnh. Năm lên 4 tuổi, Hoàng tử vâng lệnh cha, theo Bá-đa-lộc sang Pháp cầu viện, đến năm lên 9 (1789) thì về nước.

Tháng 3 năm Giáp Dần (1794), 14 tuổi, Hoàng tử được lập làm Đông Cung Thái Tử, phong chức Nguyên Súy Quận Công, được ban Đông Cung Chi Ấn, dựng phủ Nguyên Súy, đặt văn võ đại thần. Việc nhỏ do các đại thần phân xử, việc lớn bẩm Súy phủ quyết định. Mùa hạ năm ấy, Vua (Nguyễn Ánh) đi đánh Qui-nhơn, sai Ðông Cung trấn giữ Gia-định ; mùa đông, trấn giữ Diên-khánh.

Năm 1794, Tây Sơn Nguyễn Quang Toản sai Trần Quang Diệu và Nguyễn văn Hưng đem quân thủy bộ cùng vây đánh Qui-nhơn, Diên-khánh. Vua thấy Đông Cung khó nhọc nên đến tháng 2 năm 1795 cho về trấn giữ Gia-định. Mùa đông, Tây Sơn lại vây Diên-khánh, Đông Cung ở Gia-định một mặt lo việc trị an, một mặt vận tải quân nhu, phòng ngự.

Tháng 5 năm Ðinh Tỵ (1797), vì quân Tây Sơn ở Qui-nhơn quá đông, không đánh được, Vua đem chiến thuyền ra cửa bể Ðà-nẵng, Quảng-nam, sai Đông Cung đem tướng sĩ dinh Tả quân vào cửa biển Đại chiêm, đánh lấy Chiêm dinh, chia đặt đồn sở. Tháng 6, đi đánh giặc ở La-qua thắng trận, được thưởng 1000 quan.

Tháng 10 năm Mậu Ngọ (1798), Vua lại sai Ðông Cung tổng quản tướng sĩ dinh Tả quân và Vệ ban trực tuyển phong Tiền quân Thần sách, đến trấn giữ Diên-khánh. Cho Bá-đa-lộc cùng Phó tướng Tống Viết Phước đi theo giúp đỡ.

Tháng 4 năm Kỷ Vị (1799), sai Ðông Cung hộ giá đi đánh Thị-nại, chống Trần Quang Diệu, Võ văn Dũng. Lại theo Vua đi đánh Qui-nhơn (lấy được Qui-nhơn, đổi tên ra Bình-định).

Tháng 10 năm Canh Thân (1800), Đông Cung thấy các dinh Gia-định đều điều đi đánh Tây Sơn, xin lập thêm chi binh, chiêu mộ những quân trốn và những dân ngoại tịch bổ vào để canh giữ.

Ngày 20/3/1801 (Tân Dậu), sau khi lấy được Thị-nại, chính vị Đông Cung được 8 năm thì mắc bệnh đậu mùa, mất năm 22 tuổi. Vua sai Nguyễn văn Nhân, Nguyễn Tử Châu hiệp cùng Lễ bộ lo việc an táng ở Bình-định. Sách cho Gia-định đình mọi việc cúng tế cho đến ngày an táng, đình việc giá thú 60 ngày ; các tỉnh Bình-dương, Bình-thuận đình cúng tế 13 ngày, đình giá thú 30 ngày.

Năm Gia-Long thứ 3, đem thờ ở Tả vu nhà Thái miếu. Năm Gia-Long thứ 4, truy đặt tên thụy là Anh Duệ Hoàng Thái Tử, lập nhà thờ Đại mộ ở xã Vĩ-dạ. Năm Gia-Long thứ 8 (1809) đưa về táng ở Dương-xuân (6).

B – CON NGƯỜI

Sử chép rằng Đông Cung thiên tư sáng suốt, hiếu học và ưa lời nói thẳng.

a – Giáo dục : Vua rất chăm sóc đến việc giáo dục Ðông Cung. Ngoài Sư phó Bá-đa-lộc, ngay sau khi Hoàng tử chính vị Đông Cung, vua đã cho dựng nhà Thái học, đặt Ngô Tòng Chu vào chức Phụ đạo, lại có 2 Thị Giảng, 8 Hàn lâm viện Thị Học, trong số này có Trịnh Hoài Đức và Lê Quang Định (7), cùng 6 Quốc tử giám Thị Học, ngày hai buổi giảng bàn kinh sử. Đông Cung nói gì, làm gì, Thị Học phải ghi chép, mỗi tháng một lần dâng lên vua xem.

Tháng 10 năm Ất Mão (1795), sai Phó tướng Tả quân Phạm văn Nhân làm Phụ đạo. Tháng 4 năm Mậu Ngọ (1798), sai Ngô Tòng Chu cùng Lễ bộ kiêm Đốc học Nguyễn Thái Nguyên Phụ đạo Đông Cung (8). Tháng 4 năm Canh Thân (1800), lấy hàng thần là Nguyễn Gia Cát, Tiến sĩ nhà Lê, làm Đốc học hầu Đông Cung.

Hoàng tử Cảnh theo Bá-đa-lộc sang Pháp từ nhỏ, ăn ở chung sống với Bá-đa-lộc, được dạy dỗ theo đạo Thiên Chúa nên tỏ ra rất quyến luyến “Đức Thầy” và rất mộ đạo. Khi vua, một phần vì nghe các quan can gián, quyết định cho Hoàng tử ra ở riêng thì tuy Đông Cung chẳng ở cùng nhà với Đức Thầy song vẫn kín đáo đến thăm, lại chọn những ngày quân hầu là người có đạo để dễ xem lễ. Hoàng tử thường tỏ ra phiền muộn vì chưa được chịu phép rửa tội, xin Đức Thầy dậy phép rửa tội, phòng khi bệnh nặng mà bên mình không ai có đạo thì chỉ cách để người ta rửa tội cho mình. Thực Lục còn chép rằng khi ở Pháp về Hoàng tử không chịu bái yết Tôn Miếu, nhờ Cao Hoàng Hậu khéo dậy, sau mới đổi.

Đại Nam Việt Quấc triều Sử ký cho biết sau khi Đức Thầy qua đời thì “tính nết ông Đông Cung khác lắm. Vì ông ấy buông mình theo tính xác thịt, đắm mê tửu sắc, chẳng còn tưởng nhớ gì đến sự đạo nữa. Song khi thấy mình đau nặng gần chết thì mới nhớ đến Ðức Chúa Trời, cùng ra sức giục lòng ăn năn tội, và xin quan nhỏ kia có đạo làm phép rửa tội cho mình kín đáo không ai biết”.

b – Đức độ : Trong hành động, Đông Cung tỏ ra là người rất tôn trọng đạo đức, đôi khi hơi câu chấp. Ngô Tòng Chu giảng một thiên Nhạc ký, Đông Cung bình rằng người đời xưa làm nhạc để cảm động đến Trời Đất, quỷ thần. Nay cúng tế ở Miếu, theo tục dùng bọn nữ nhạc, chèo hát, rất là vô vị.

Lính bỏ trốn, quan địa phương bắt vợ con lính giam ở quân xá, Ðông Cung xin cho giam riêng để trai gái được phân biệt, bảo toàn danh dự cho người nữ.

Năm Ðinh Tý (1797/8) theo vua đi đánh Qui-nhơn, Quảng-nam, khi về xin cho làm sách Hiền Trung Chư Thần Liệt Truyện để khuyến khích lòng người.

c – Tình cảm : Đông Cung là con người nhân từ. Năm 1800, Hà-tiên đói, viên quản thủ Kiên-giang không cho Cai cơ Mặc Tử Khiêm đong thóc, Đông Cung lúc ấy đang trấn Gia-định nói :” Tuy có lệnh cấm buôn thóc đưa ra ngoài biển nhưng Hà-tiên cũng là con đỏ của triều đình, ta không nỡ cấm”. Bèn ra lệnh cho phép bán 10 xe thóc.

Nhân từ có thể đi đến nhu nhược : Khi Tống Viết Phước cùng Bá-đa-lộc giúp Đông Cung trấn giữ Diên-khánh, Phước hay lấn lướt Bá-đa-lộc, Đông Cung để yên. Vua dụ :”Phàm nhân hậu phải có cương quyết mới được việc. Ngươi làm Nguyên Soái trấn giữ Diên-khánh thế mà Phước trước đã tự tiện làm oai, sau lại vô lễ với Sư phó ngươi mà ngươi một niềm nín nhịn há chẳng là quá nhân hậu ư ? Từ nay về sau, kể từ Phó tướng trở xuống, kẻ nào không vâng lệnh thì đem chém để nghiêm tướng lệnh”.

Đông Cung rất có cảm tình với người Tây dương. Trong một lá thư đề ngày 11/4/1801 gửi cho Letondal, L. Barisy viết rằng Đông Cung là người đã ra mặt che chở cho tất cả những người Âu, đã bảo vệ cho đạo Thiên Chúa… đích thực là một người bạn thành thật (9).

Xem cách cư xử thì thấy Đông Cung cũng biết phải trái, chỉ vì còn trẻ nên đôi khi hơi câu nệ, và vì thiếu kinh nghiệm nên đặt hết lòng tin vào các Sư phó, Phụ đạo, nếu những người này sai lầm, có thành kiến, thì Đông Cung cũng sai lầm theo :

Tỉnh Gia-định theo đạo Phật, nhiều kẻ trốn sai dịch vào chùa ở. Có nhà sư tên Cao phạm tội, vua muốn giết và truyền lệnh phàm các sư tăng dưới 50 tuổi đều phải chịu sai dịch như người thường. Các quan có ý ngăn cản, vua còn do dự thì Ngô Tòng Chu, vì trọng đạo Nho, nói với Đông Cung rằng vua bài trừ đạo Phật như thế là việc rất hay, bầy tôi đã không biết tán thành lại còn can ngăn là rườm lời, cái hại về đạo Phật, đạo Lão còn quá hơn đạo họ Dương, họ Mặc (10). Đông Cung nghe theo, dâng sớ chỉ trích cái bậy của các nhà sư, vua mới quyết định. Giữa ảnh hưởng của Sư phó Bá-đa-lộc, trọng đạo Thiên Chúa, và Phụ đạo Ngô Tòng Chu, trọng đạo Nho, dĩ nhiên Đông Cung chưa đủ già dặn để tìm hiểu mà chỉ xét đạo Phật qua những phần tử “trốn sai dịch” (11).

C – HẬU DUỆ

Đông Cung kết duyên với Tống thị Quyên, sinh được hai con trai là Mỹ Đường (còn tên là Đán) và Mỹ Thùy (còn tên là Cảnh, nhưng nghĩa khác). Năm Gia-Long thứ 16 (1818), phong cho Mỹ Đường là Ứng Hòa Công, Mỹ Thùy là Thái Bình Công.

Sau khi Đông Cung mất, có người tố cáo Mỹ Đường thông gian với mẹ đẻ là Tống thị Quyên. Lê văn Duyệt tâu kín. Vua (Minh-Mệnh) sai bắt thị Quyên giao cho Duyệt dìm chết và cấm Mỹ Đường không được chầu hầu. Năm 1824 Mỹ Ðường dâng sớ nói có bệnh, xin nộp trả sách và ấn, về ở nhà riêng, làm thứ dân. Vua y. Hệ Mỹ Đường thì ghi phụ vào sau Tôn Thất Phả (12).

Thực Lục chép : Năm 1826, vua được tin Thái Bình Công Mỹ Thùy mắc chứng hoắc loạn cấp tính, sai đại thần đem ngự y tới thăm, đến nơi thì Công đã chết. Con gái của Công mới sinh, sai Trưởng Công Chúa nuôi. Liệt Truyện viết hơi khác : Mỹ Thùy bị quân lính ở Dực Chấn kiện, sắp giao xuống cho đình thần nghị tội thì bị bệnh chết, không có con (13).

Năm 1826, Lệ Chung, con trai Mỹ Ðường, tuổi mới lên 6, lẽ ra chưa đáng phong, nhưng Mỹ Đường phải tội, Mỹ Thùy đã mất nên đặc cách cho tập phong tước Ứng Hòa Hầu, ban cho sách ấn, khiến giữ việc thờ Anh Duệ Hoàng Thái Tử, miễn việc chầu hầu, lương hàng năm 600 quan tiền, 500 phương gạo và cấp cho một đội Dực tráng để sai khiến. Sai bộ Lại chọn một người có học hạnh cho hàm thất phẩm để sung làm Giáo tập kiêm hộ lý ấn triện (14).

Năm 1827, bộ Lễ tâu : “Ứng Hòa là tước hiệu của Mỹ Đường trước kia, từ lúc Mỹ Đường có tội, việc thờ cúng Anh Duệ do Thái Bình Công, nay Công đã mất lại không con trai, Lệ Chung chủ việc tế tự Anh Duệ nên làm người thừa kế Thái Bình Công. Nếu cứ gọi là Ứng Hòa Hầu thì như người có tội vẫn được truyền tước mà Thái Bình Công lại mất danh hiệu, xin đổi phong là Thái Bình Hầu.” Vua y (15).

Năm Minh-Mệnh 14, Chánh, Phó Tổng tài sở Ngọc Diệp là bọn Phan Huy Thực, Tôn Thất Bằng tâu tội của Mỹ Đường mình làm mình chịu, nhưng con là Lệ Chung, tức cháu của Anh Duệ Hoàng Thái Tử, thì xin được liệt vào Tôn Phả, xin bỏ biên phụ đi. Châu phê là phải.

Năm Minh-Mệnh 17, Phủ Tôn Nhân hội với bộ Lễ, tâu cho Lệ Chung được miễn nghị để giữ việc thờ tự, nhưng các con của Lệ Chung đều giáng làm thứ dân, xóa tên ở sổ họ Tôn Thất đi. Vua y.

Năm Minh-Mệnh 20, vua dụ : “Lệ Chung không phải con của Thái Bình, há để tập phong hiệu Thái Bình như cũ ? Nên đổi phong là Cảm Hóa Hầu, nhưng vẫn phải giữ việc thờ tế Thái Bình Công (16).”

Đến năm 1848, Tự-Đức nguyên niên, Đông các Đại Học Sĩ Vũ Xuân Cẩn tâu xin gia phong cho Cảm Hóa Hầu. Vua cho bộ Lễ ghi lại, đợi hết tang sẽ lượng cho tấn phong.

Năm sau, bọn Tạ Quang Cự 30 người lại xin. Vua chuẩn cho con cháu Mỹ Ðường lại được liệt vào Tôn Phả. Lệ Chung làm Cảm Hóa Quận Công.

Tuy nhiên, trong Nguyễn Phúc Tộc Thế Phả không thấy có tên của Mỹ Đường, Lệ Chung, Ứng Hòa Hầu hay Cảm Hóa Quận Công ; Mỹ Thùy tuy có tên nhưng không có tiểu sử.

Đầu thế kỷ 20 mới lại thấy nhắc đến hậu duệ Hoàng tử Cảnh : Kỳ Ngoại Hầu Cường Để, cháu đời thứ 6 của Gia-Long. Khi Phan Đình Phùng cầm cự quân Pháp ở Hà-tĩnh đã phái người đến Kinh mời Hàm Hóa Hương Công ra làm thủ lĩnh nhưng Công nghĩ mình già yếu, cho con là Cường Để, mới 13 tuổi, đi thay.

Khoảng 1903, Phan Bội Châu thấy dư đảng Cần vương và nhiều nhân sĩ miền Nam còn nặng lòng với nhà Nguyễn nên muốn tạm thời dựa vào nền quân chủ để chống Pháp giành độc lập, đã tìm đích tự tôn của Đông Cung là Kỳ Ngoại Hầu Cường Để, tôn làm Minh chủViệt-Nam Quang PhụcHội, và giúp Cường Để xuất du, sang Nhật hoạt động (1906).

Nhưng đến Nhật (1906) thì được biết, theo lệ bang giao, nếu không được sự ưng thuận của chính phủ Pháp, Nhật không được đón tiếp người trong Hoàng tộc, vì vậy Cường Để phải trà trộn vào đám du học sinh, ghi tên vào trường Chấn Võ Lục Quân ở Đông kinh (1907), bị bệnh nên bỏ học, sau đó lại ghi tên vào Đại học Waseda. Năm 1908 Pháp chẹn đường gửi tiền sang cho du học sinh, hàng trăm người không tiền phải bỏ học. Năm 1909 Cường Ðể bị trục xuất ra khỏi Nhật, nhân thấy ở Nhật không còn sinh viên, không hoạt động được bèn sang Xiêm tìm căn cứ khác, song không biết tiếng Xiêm nên năm 1909 lại trở về học ở Waseda.

Khi Pháp yêu cầu Nhật giải tán du học sinh Việt, Cường Để bỏ Nhật sang Hương cảng, rồi đi Thượng-hải (1910). Năm 1912 cải tổ Việt-Nam Quang Phục Hội.

Tháng 2, 1913 lẻn về nước quyên tiền để thực hành kế hoạch lập cơ sở mới ở Trung quốc và đi Âu Mỹ khảo sát tình hình, thu được hai vạn đồng. Ðến tháng 5, đi Âu châu (YÙ, Ðức, Pháp, Anh).

Tháng 4, 1914, nghe nói Viên Thế Khải có ý muốn giúp đỡ bèn bỏ Anh về Trung quốc, song đến nơi mới hay Trung quốc chưa thể giúp, đợi mấy năm nữa hùng cường sẽ tính sau.

Từ sau Cách mạng Tân Hợi ở Trung quốc (1911), Phan Bội Châu chịu ảnh hưởng chế độ dân chủ, năm 1914 lập hội mớiViệt-Nam Quốc Dân Đảng ở Quảng-châu, Cường Để làm Hội chủ. Thời gian Phan Bội Châu bị giam lỏng ở Huế, Cường Để ở Đông-kinh, cũng chịu ảnh hưởng dân chủ chế độ, gửi thư về nước, ký là “Vi nhân tặc hậu Cường Để” (17).

Năm Ất Mão (1915), bỏ Bắc-kinh trở lại Nhật, gửi một bức thư về cho vua bầy tỏ lẽ thịnh suy và những biện pháp cứu quốc như nuôi dân khí, sửa quan chế, mở mang tài lợi vv… Ký tên :”Vong thần Cường Để”.

Năm 1939 cải tên Việt-Nam Quang Phục Hội thành Việt-Nam Phục Quốc Đồng Minh Hội, Cường Để làm Ủy viên trưởng.

Nhật đảo chính, một số Cao-đài và nhân sĩ ở Saigon tổ chức đón Cường Để về nhưng ông không về, tin tưởng Nhật thật lòng thực hành chủ nghĩa Đại Á Tế Á, sẽ giải phóng cho dân tộc Á châu thoát khỏi vòng áp bức của Tây phương.

Ông mất ngày 5/4/1951, tại Đông-kinh (18). Sau con là Tráng Liệt sang Nhật đem di cốt về.

o O o

Thói thường, đoạn kết là câu giải đáp cho vấn đề nêu ra trong bài, nhưng đoạn kết bài này lại là những câu hỏi :

1) Tại sao Đông Cung có hai con trai mà khi Gia-Long mất lại lập Minh-Mệnh lên làm vua ?

Người ta có thể nghĩ vì hai con của Đông Cung còn nhỏ nên Gia-Long chọn Hoàng tử Đảm (sau này là Minh-Mệnh), đã trưởng thành, đủ khả năng gìn giữ cơ nghiệp nhà vua đã khó nhọc gây dựng.

Sự thực thì khi Gia-Long mất, con của Đông Cung đã xấp xỉ 20, có thể nối ngôi được. Vấn đề tuổi tác, nếu có đặt ra, cũng chỉ dự một phần trong việc lập Minh-Mệnh.

2) Tại sao khi Hoàng tử Cảnh vừa chính vị Đông Cung, mới 14 tuổi, từng đi Pháp cầu viện lập được công to, không bị trọng bệnh, thế mà Nguyễn Ánh lại chọn lúc ấy yêu cầu Nguyên Phi Tống thị, mẹ Hoàng tử Cảnh, nhận Hoàng tử Đảm làm con nuôi, trong khi mẹ Hoàng tử Đảm vẫn còn sống ?

Phải chăng vì Vương nhận thấy Hoàng tử Cảnh quá mộ đạo Thiên Chúa, có quá nhiều cảm tình với người Tây dương, tính tình lại nhu nhược, nếu lên ngôi có thể sẽ đánh mất chủ quyền nên chọn sẵn Hoàng tử Đảm để phòng hờ trường hợp phải loại Hoàng tử Cảnh ra.

Trong một lá thư gửi từ Pondichéry (20-3-1785) cho Giám đốc Hội Truyền giáo nước ngoài, Ba-đa-lộc viết :”Tôi cần sự giúp đỡ của quý vị trong việc giáo dục vị Hoàng tử bé nhỏ do tôi phụ trách (…) Tôi muốn dậy theo truyền thống đạo Thiên Chúa (…). Hoàng tử mới lên 6 tuổi mà đã biết đọc kinh và hết lòng mộ đạo (…) rất mến tôi chứ không nhớ gì đến cha mẹ hay các bà nhũ mẫu (…). Nếu sau này cha của Hoàng tử có xoay ra thân thiện với người Anh hay người Hòa-lan thì hẳn quý vị cũng thấy việc dậy dỗ, uốn nắn ông Hoàng nhỏ bé này hữu ích biết chừng nào” (19).

Ngay từ năm 1787, Bá-đa-lộc đã muốn Nguyễn Ánh theo đạo, trước là để làm gương cho sĩ phu noi theo, thứ đến nhân dân toàn quốc. Nhưng Gia-Long không nghe (20). Theo Ngô Giáp Dậu, Nguyễn Ánh từng nói :”Bá-đa-lộc đánh Đông dẹp Bắc, là người ngu xuẩn, trí trá, nhưng có thể sai khiến được”. Sử Ký Đại Nam Việt có chỗ chép rằng mỗi khi Vua muốn sai khiến điều gì mà Bá-đa-lộc cưỡng lại thì y như rằng mấy hôm sau các quan nào có đạo đều bị bắt bớ khiến Bá-đa-lộc phải đến xin tha, chịu nước lép vv…”. Vua tuy rất quý nể Ba-đa-lộc và những người Âu đã giúp mình lên ngôi báu, nhưng thưà đủ sáng suốt để trông rõ nguy cơ rình rập, đủ khôn ngoan để nắm vững chủ quyền chứ không “nhẹ dạ” như Hoàng tử Cảnh.

Phần Hoàng tử Đảm, lúc được vua chọn để làm con nuôi Nguyên Phi, mới lên ba dĩ nhiên chưa biết gì, nhưng chắc chắn là không có liên hệ mật thiết với đạo Thiên Chúa và người Tây dương là đỡ được mối lo bị ảnh hưởng ngoại bang làm mất chủ quyền rồi. Vả chăng đấy chỉ là một biện pháp phòng hờ, và như ta đã thấy, khi trưởng thành Đông Cung bớt say mê đạo, có lẽ vì thế mà chưa bị truất ngôi ?

Có thể vì đã nhìn rõ chủ ý của Nguyễn Ánh khi yêu cầu mình nhận Hoàng tử Đảm làm con nuôi, bất lợi cho con đẻ của mình, nên Nguyên Phi mới có yêu sách phải lập Khế khoán (giao kèo buộc cả đôi bên) ?

3) Tại sao Hoàng tử Đảm là Hoàng tử thứ tư lại được chọn để nối ngôi, vậy thì hai ông Hoàng Hai và Hoàng Ba đâu ?

Người ta có thể nghĩ như Ngô Giáp Dậu rằng cả hai ông Hoàng Hai và Hoàng Ba đều mất sớm nên theo vị thứ, Hoàng tử thứ tư được chọn là lẽ dĩ nhiên (21). Sự thật :

– Ông Hoàng Hai tên là Nguyễn Phúc Hy (không rõ tên mẹ), sinh năm 1782, mất năm 1801, thọ 20 tuổi, vô tự (22). Tuy mất sớm nhưng Hoàng tử cũng tỏ ra là người có khả năng : Năm 1799, là Khâm sai Cai đội, trấn thủ Gia-định, Hoàng tử giữ vững căn bản, điều quân, cấp lương, khuyến việc nông tang, nghiêm cấm uống rượu nên trong hạt yên ổn. Năm 1804, được gia tăng là Hoài Công ; năm 1809, cải táng “Thiếu Úy Hy” ; năm 1831, gia tăng Thuận An Công.

Như vậy là năm 1793, khi Hoàng tử Đảm được chọn thì ông Hoàng Hy còn sống.

– Ông Hoàng Ba tên là Nguyễn Phúc Tuấn (có chỗ chép Noãn), mẹ là Chiêu Dung Lâm Thức. Mất năm 12 tuổi. Năm 1909 cải táng ở Nguyệt-biều (23). Vì không thấy chép ông sinh năm nào nên tôi đoán sinh sớm nhất là sau ông Hoàng Hai mấy tháng, tức là cũng sinh năm 1782 ; như thế có nghĩa là ông chết sớm nhất vào năm 1782 + 12 = 1794, thế thì năm 1793, khi Hoàng tử Đảm được chọn, ông cũng còn sống như ông Hoàng Hy.

Rõ ràng Hoàng tử Đảm được chọn không phải vì hai ông anh đã chết mà vì một hay nhiều lý do khác, chẳng hạn vì Hoàng tử Đảm thông minh hơn hai anh. Thực Lục chép :” Hoàng tử thứ tư sẵn tính thông minh”, Quổc sử Di Biên cũng chép :”Hoàng tử có tài và minh mẫn, cưỡi ngựa, bắn cung rất giỏi nên Hoàng thượng muốn lập Hoàng tử ấy làm tự quân” (24).

Việc đưa Hoàng tử Đảm làm con nuôi Chính Phi là gián tiếp công nhận ngôi thưà kế dành cho vị Hoàng tử này, tránh mọi sự tranh giành của các Hoàng tử khác.

4) Sau khi Minh-Mệnh lên ngôi được mấy năm thì hai người con Đông Cung liên tiếp mắc tội, người bị giáng làm thứ dân, kẻ bị kiện cáo, chưa đem ra xử thì đã chết vì bệnh, đấy có phải là sự tình cờ hay không ?

Rất có thể, nhưng ta cũng không nên quên rằng trong đám triều thần có những phần tử bất phục ông vua trẻ :

– những người nhận thấy là mình bị “bạc đãi” : Hai người Pháp Chaigneau và Vannier bỏ về nước, các quan người Nam thì đem lòng oán hận.

– những người như Nguyễn văn Thành muốn tôn dòng chính thống (25) có thể đã mưu toan đưa con Đông Cung lên kế vị.

Minh-Mệnh lên ngôi là do sự quyết định của Gia-Long, không phải do mưu mô, giành giật mà chiếm được ngai vàng, nhưng đối trước những phản ứng bất thuận lợi của một số triều thần mà sau 5 năm trị vì nhà vua vẫn không dẹp nổi, có thể Minh-Mệnh đã ra tay “trừ hậu hoạn”. Nếu các con Đông Cung chết, hoặc không còn hi vọng lên nối ngôi thì bọn phản thần sẽ như rắn không đầu, còn dựa vào đâu mà mưu mô chống đối ?

Và cũng có thể vì vụ này mà lệ “Tứ bất lập” (26) của nhà Nguyễn ra đời. “Tứ bất lập” là không lập Chánh Cung, không lập Đông Cung, không lập Tể tướng và không lấy ai đỗ Trạng-nguyên. Không lấy ai đỗ Trạng, không lập Tể tướng là để giữ vững chủ quyền của Hoàng đế, không lập Chánh Cung và Đông Cung phải chăng vì mẹ của Minh-Mệnh chỉ là Thứ Phi chứ không phải là Chánh Cung, do đó Minh-Mệnh không thể đương nhiên lên ngôi Đông Cung vốn dành cho dòng chính ? Có người cho rằng “Tứ bất lập” do Gia-Long đặt ra nhưng Hoàng tử Cảnh đã lên ngôi Đông Cung năm 1794, mẹ là Vương Hậu Tống thị thì được lập làm Hoàng Hậu năm 1806, rõ ràng dưới thời Gia-Long lệ “Tứ bất lập” chưa có. Lệ này do Minh-Mệnh đặt ra hợp lý hơn bởi Minh-Mệnh mới phải đương đầu với những khó khăn do dòng chính thống gây ra. Đọc Đại Nam Thực Lục Chính Biên, chỉ thấy Minh Mệnh có “Phi” mà không thấy có “Hoàng Hậu”, có “Hoàng Trưởng Tử” mà không thấy có “Đông Cung”.

Nguồn bài đăng