Văn 6 - Bài 5: Vì sao người ta viết văn tự sự

Tác phẩm tự sự

BÀI 5

Vì sao người ta viết văn tự sự

Hướng dẫn học

Bạn đã học một bài tổng quát về sự ra đời tác phẩm nghệ thuật. Ta đã biết về đặc điểm chung nhất này: tác phẩm nghệ thuật là sản phẩm của người nghệ sĩ, kiểu người có đôi mắt ướt. Những con người thương đời, thương người hết mực! Cảm hứng khiến họ làm ra tác phẩm nghệ thuật bắt nguồn từ lòng yêu thương mênh mông đó.

Tiếp đó, bạn đã học bài về sự ra đời của tác phẩm thơ. Bạn đã thấy ngay từ bài thơ mẫu (“Ru con”) một tấm lòng tác giả gửi vào nỗi niềm người mẹ ru con, mà cũng lại là nỗi lòng rối bời của người mẹ (hoặc là và cũng là nhà thơ) tự nói với mình – và nói bằng những lời lẽ của một tâm hồn rất trong sáng. Bạn đã thấy một người mẹ buồn mà không oán hận, thương thân mà không trách móc, và luôn luôn nhất mực yêu con, yêu mình, yêu đời.

Tới bài này, bạn sẽ học về sự ra đời của tác phẩm tự sự. Bạn sẽ được học điều này: nỗi lòng của nhà văn (viết văn tự sự) hoặc nhà thơ (làm thơ trữ tình), cả hai kiểu người nghệ sĩ đó đều có “đôi mắt ướt” như nhau. Nhưng chỗ khác nhau giữa nhà thơ và nhà văn nằm trong cách nói lên nỗi lòng của họ. Bạn nên dùng mô hình diễn đạt sau để ghi nhận vắn tắt các cách diễn đạt (A) để từ đó tự đến cảm nhận cái được diễn đạt (B).

Thơ trữ tình A Tâm sự ngắn gọn Không giải thích Gợi cảm		Văn tự sự A Câu chuyện mang tâm sự Có chi tiết để giải thích Gợi nhận thức
B (cảm nhận của bạn về cái được diễn đạt)		B (cảm nhận của bạn về cái được diễn đạt)

1. Mở đầu

       Trước đây, sách báo thường nói đến văn xuôi và thơ – nay cần nói cho chính xác hơn: tự sự và trữ tình (hoặc “văn tự sự” và “thơ trữ tình”).

       Cách gọi “văn xuôi” và “thơ” là do phân biệt từ bề ngoài – vì thấy “thơ” thì có vần vè, còn “văn xuôi” thì được đọc tuồn tuột từ đầu chí cuối không ngắt nghỉ từng câu như thơ.

       Nay chúng ta gọi tự sự và trữ tình là căn cứ theo tính chất bên trong – hoặc căn cứ vào cách thức làm ra tác phẩm thuộc thể loại đó.

       2. Phân biệt TRỮ TÌNH và TỰ SỰ

       Trữ tình có nội dung bên trong là một tâm sự được ghi lại trong một chữ nào đó. Chúng ta tưởng tượng, có một người xa nhà nhớ mẹ, chiều hôm đó sau khi nghỉ việc thì ngồi bên chén nước, người đó nhúng ngón tay vào chén nước và viết xuống mặt bàn một chữ Buồn, lát sau lại viết chữ Mẹ, và lát sau nữa thì lẩm nhẩm cho riêng mình nghe:

Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa

Miệng nhai cơm búng, lưỡi lừa cá xương

       Người đó đã tạo ra một tiếng nói trữ tình. Giảng nghĩa “trữ tình” là gì thật khó, nhưng cũng không khó lắm – nhà thơ hay nhà văn đều dùng chữ để viết văn và làm thơ. Nhưng lời lẽ của nhà thơ không dùng để giải thích những điều này nọ (ví dụ, mẹ tôi ở đâu, tôi nhớ mẹ như thế nào, nhớ mẹ thì tôi sẽ làm gì, v.v... ). Lời lẽ nhà thơ khác với lời lẽ của người viết văn tự sự. Một câu chuyện kể cần nhiều lời hơn (cộng với những yếu tố khác nữa) được dùng để giải thích những điều được kể ra.

       Tự sự có nội dung bên trong là một câu chuyện được kể ra. Một nhà văn có tài thường kể một câu chuyện sao cho bạn đọc xúc động mạnh. Nhà văn có tài thường tạo cho bạn đọc có được cảm giác được chứng kiến cả một câu chuyện có thực – chính cái chuyện đã làm cho nhà văn xúc động mạnh. Thực ra, nhà văn chỉ kể những câu chuyện như là có thực thôi. Tài năng của nhà văn khi viết văn tự sự cũng giống như tài nấu canh ngon của bà nội trợ. Nếu chỉ kể “chuyện hoàn toàn có thực” ở đời, thì chẳng khác gì ăn canh theo lối nhai một miếng rau, rồi thêm miếng thịt, rồi húp thìa nước sôi và nhấm tí muối… Bát canh ngon là sự hòa trộn của các vị được chế biến thành một tổng thể chứ không là nơi nhộn nhạo những “hương vị” khác nhau. Điều thú vị là những câu chuyện như thật này thường lại được người đọc thừa nhận là thật hơn chuyện thật. Đã có nhà văn nào xuống địa ngục đâu - ấy thế mà chuyện nhà văn kể về địa ngục lại rất hấp dẫn! (Nội dung này chúng ta sẽ còn học rất kỹ trong sách Văn lớp Bảy và lớp Tám).

       Trong phạm vi lớp Sáu, việc học Văn tạm giới hạn trong việc đi tìm cảm hứng và động cơ sáng tác của tác giả. Các tác phẩm được học trong sách Văn lớp Sáu này đều chỉ nhằm vào một mục tiêu: CẢM HỨNG SÁNG TÁC của các tác giả và của mỗi tác giả - vì sao nhà văn (hoặc nhà thơ, nhà soạn kịch, hoặc họa sĩ...) lại làm ra tác phẩm đó.

       3. Tìm cảm hứng của người viết văn tự sự

       Làm cách gì để đoán được vì sao một nhà văn đã viết văn tự sự? Phải dựa vào một số căn cứ để từ đó đi tìm thông điệp nhà văn gửi cho người đọc.

       Trong cuộc sống, con người bình thường hễ làm một việc gì cũng có mục đích. Làm nhà là để ở, để che nắng mưa, để thoát khỏi cảnh sống trong hang động. Làm ra cái áo phao là để không bị đuối nước. Làm ra cái lưới là để có cá mà ăn. Nhà hoạt động nghệ thuật thì hơi