Tại sao Nhật và Nga chưa chính thức kết thúc Thế chiến II?

Nguồn: “Why Japan and Russia never formally ended the second world war“, The Economist, 12/12/2016

Biên dịch: Lê Thị Hồng Loan | Biên tập: Lê Hồng Hiệp

Tổng thống Nga Vladimir Putin đã có chuyến thăm chính thức đầu tiên tới Nhật Bản vào ngày 15/12, nơi ông cùng với ông Shinzo Abe ghé thăm các suối nước nóng tại quê hương của Thủ tướng Nhật Bản ở Nagato. Ông Abe hy vọng sẽ sử dụng dịp này để giải quyết bế tắc kéo dài 70 năm kể từ giai đoạn kết thúc Thế chiến II, khi Liên Xô đột nhiên tham cùng quân Đồng minh tấn công Nhật Bản. Sau khi Nhật Bản đầu hàng, hai bên chưa bao giờ ký một hiệp ước hòa bình (mặc dù một một tuyên bố chung năm 1956 đã phục hồi quan hệ ngoại giao và kết thúc tình trạng chiến tranh). Quan hệ song phương đã luôn căng thẳng kể từ đó. Tại sao giữa Nga và Nhật Bản chưa bao giờ chính thức kết thúc Thế chiến II?

Tình trạng bế tắc xoay quanh bốn hòn đảo nằm giữa Hokkaido của Nhật Bản và bán đảo Kamchatka của Nga. Đối với Nga, các đảo nhỏ Kunashiri, Etorofu, Shikotan và Habomai là một phần của chuỗi đảo Kurile, vốn bị Nhật chiếm giữ trong suốt thế kỷ 19 và Liên Xô đã tái chiếm trong những ngày cuối của cuộc chiến. Tuy nhiên, Nhật Bản lại coi các đảo này là “lãnh thổ phương Bắc” của mình, mà theo lịch sử là đất đai của Nhật Bản bị chiếm bất hợp pháp bởi Nga cho đến ngày nay. Năm 1956, Liên Xô đã đề nghị trả lại hai hòn đảo bé hơn (trong số 4 đảo) nhưng Nhật Bản từ chối, một phần do áp lực từ phía Mỹ. Những nỗ lực tiếp theo tại các cuộc đàm phán bế tắc khi các nhà lãnh đạo Nhật Bản, cho đến bây giờ, vẫn kiên quyết yêu cầu Nga trả lại cả bốn hòn đảo, một yêu cầu mà Liên Xô và các nhà lãnh đạo Nga hiện nay đã kiên quyết từ chối.

Bất kỳ sự thỏa hiệp nào trong tranh chấp lãnh thổ này cũng có thể gặp phải những trở ngại lớn. Những hòn đảo này đã mang một tầm quan trọng mang tính biểu tượng đối với cả hai quốc gia, nơi mà di sản của cuộc chiến vẫn phủ bóng. Ở Nga, chúng được xem như là một phần của câu chuyện chiến thắng về cuộc chiến (một đài tưởng niệm các chiến sĩ Hồng quân đã được dựng tại Kunashir). Nga mạnh mẽ phản đối việc trao trả thậm chí hai hòn đảo nhỏ hơn, và ông Putin có thể sẽ thấy khó lòng có thể dung hòa hình ảnh người bảo vệ lãnh thổ nước Nga của mình sau vụ sáp nhập Crimea với việc từ bỏ bất cứ phần lãnh thổ nào khác.

Những người phản đối thỏa hiệp cũng chỉ ra những ngư trường phong phú quanh các đảo và tuyên bố rằng chúng đóng một vai trò rất quan trọng trong việc đảm bảo có thể sử dụng vùng biển Okhotsk của Nga làm bàn đạp triển khai các tàu ngầm hạt nhân.

Các nhà dân tộc chủ nghĩa người Nhật coi việc trả lại các hòn đảo này là một bước quan trọng hướng tới việc phục hồi danh dự đã mất của Nhật Bản. Ông Abe là động lực đằng sau những hoạt động ngoại giao cấp tập mới nhất. Một phần, đây là một vấn đề cá nhân: Cha của ông Abe, ông Shintaro Abe, người từng là Bộ trưởng Ngoại giao Nhật Bản trong những năm 1980, đã cố gắng nhưng thất bại trong việc đạt được một thỏa thuận về các hòn đảo này với Mikhail Gorbachev.

Tuy nhiên các động cơ chiến lược của ông Abe vẫn có thể là một yếu tố quan trọng hơn, khi những mối quan hệ đang ấm dần lên giữa Nga với Trung Quốc khiến các nhà chiến lược tại Tokyo phiền muộn. Triển vọng về một trục Trung – Nga tại Đông Á có thể đủ để thúc đẩy ông Abe phải chấp nhận giải pháp chỉ nhận hai hòn đảo mà từ lâu được xem là không thể chấp nhận được. Ông Putin có thể chào đón cơ hội để có thể cân bằng lại sự phụ thuộc của Nga vào Trung Quốc ở châu Á, chưa kể đến các luồng đầu tư  được hứa hẹn từ Nhật Bản cho nền kinh tế trì trệ của nước mình.

Người Nhật cũng hy vọng rằng ông Putin sẽ nắm lấy cơ hội để phá vỡ cơ chế trừng phạt hậu Crimea của phương Tây nhằm vào Nga (mặc dù ông có thể ít háo hức hơn sau khi Donald Trump đắc cử, với hy vọng rằng các lệnh trừng phạt kiểu gì rồi cũng sẽ được dỡ bỏ). Tuy nhiên, triển vọng về một hiệp ước hòa bình vẫn còn mong manh: các quan chức Nga đã tìm cách làm giảm các kỳ vọng trước chuyến thăm, trong khi ông Putin tuyên bố rằng “chúng ta không buôn bán lãnh thổ”.