Soạn bài Ngữ văn lớp 10: Các hình thức kết cấu của văn bản thuyết minh

Văn thuyết minh nhằm giới thiệu, trình bày chính xác, khách quan về cấu tạo, tính chất, quan hệ, giá trị,... của một sự vật, hiện tượng, một vấn đề thuộc tự nhiên, xã hội và con người. Có nhiều loại văn bản thuyết minh. Ở đây chủ yếu nói về loại văn bản thuyết minh thiên về trình bày, giới thiệu một sự vật, hiện tượng, một vấn đề trong cuộc sống con người hoặc trong tác phẩm văn học.
 
KẾT CẤU CỦA VĂN BẢN THUYẾT MINH
Kết cấu văn bản là sự tổ chức, sắp xếp các thành tố của văn bản thành một đơn vị thống nhất, hoàn chỉnh, có ý nghĩa. Văn bản thuyết minh có thể dùng các hình thức kết cấu khác nhau tùy theo đối tượng cần trình bày, giới thiệu, miễn sao đạt được yêu cầu quan trọng nhất là người đọc (nghe) hiểu rõ được đối tượng thuyết minh, và không những thế, còn thích thú với nội dung thuyết minh về đối tượng đó. Các em đọc kĩ hai bài thuyết minh về Hội thổi cơm thi ở Đồng Vân và Bưởi Phúc Trạch trong SGK, trả lời các câu hỏi để nhận ra hình thức kết cấu của từng bài. Dưới đây là những gợi ý để các em có thể tìm hiểu từng văn bản.
 
• Văn bản 1: Hội thổi cơm thi ở Đồng Văn
a) Đối tượng thuyết minh: một phong tục hội hè dân gian độc đáo.
Mục đích thuyết minh: người đọc (nghe) hiểu được và thích thú phong tục đó.
 
b) Ý chính tạo thành nội dung thuyết minh:
- Nội dung và các công đoạn của hội thổi cơm thi.
- Ý nghĩa của phong tục thổi cơm thi.

c) Cách sắp xếp các ý:
- Theo ba phần:
 
+ Mở đầu: giới thiệu hội thi.
+ Thân bài: kể lại các công đoạn của hội thi.
+ Kết bài: nêu ý nghĩa của hội thi.
 
- Các công đoạn của hội thi được trình bày theo trình tự thời gian:
 
+ Lễ dâng hương.
+ Lấy lửa trên ngọn cây chuối cao.
+ Giã thóc, giần sàng thành gạo, lấy nước thổi cơm.
+ Các đội thi biểu diễn nấu cơm trên sân đình (cần treo nồi, đuốc lửa đung đưa phía dưới).
 
+ Ban giám khảo chấm và trao giải.
 
• Văn bản 2: Bưởi Phúc Trạch
a) Đối tượng thuyết minh: một đặc sản nổi tiếng về hoa quả ở Hà Tĩnh.
Mục đích thuyết minh: người đọc (nghe) nhận rõ đặc sản đó, muốn được thưởng thức nó.
 
b) Ý chính tạo thành nội dung thuyết minh:
- Đặc điểm, phẩm chất, những nét vượt trội của bưởi Phúc Trạch.
- Giá trị của bưởi Phúc Trạch (trong nước, ngoài nước).
 
c) Cách sắp xếp các ý: Cũng theo bố cục ba phần (mở bài, thân bài, kết bài) như ở bài 1, nhưng nếu ở bài 1 được kết cấu theo trình tự thời gian thì ở bài này lại được kết cấu theo trình tự hỗn hợp: đầu tiên là theo trình tự quan sát (trình tự không gian) từ hình dáng quả bưởi đến màu vỏ bưởi, đến màu hồng đào của múi bưởi, những tép bưởi chen chúc nhau mọng lên đầy ắp hương vị hấp dẫn; sau đó là những hồi ức kỉ niệm về bưởi Phúc Trạch đối với người ốm, người già, dối với thương binh và bộ đội trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ (giá trị đối với trong nước); cuối cùng nâng lên thành giá trị đối với thế giới với nhãn hiệu “Quả ngon xứ Đông Dương”.
 
• Qua hai văn bản thuyết minh trên đây, có thể thấy kết cấu của chúng tùy thuộc vào đối tượng cần thuyết minh và cách viết của từng tác giả. Ở đây, hai tác giả đã chọn được hai hình thức kết cấu phù hợp với đối tượng cần thuyết minh và đã đạt được hiệu quả trong bài viết của mình.

Ngoài hai hình thức kết cấu theo trình tự thời gian (bài 1), trình tự hỗn hợp (bài 2), còn có các hình thức kết cấu theo trình tự không gian, trình tự lôgíc,... (xem phần Ghi nhớ cuối bài).
 
LUYỆN TẬP
1. Gợi ý:
 
Để thuyết minh bài Tỏ lòng của Phạm Ngũ Lão, có thể chọn các hình thức kết cấu sau đây:
- Theo trình tự khai - thừa - chuyển - hợp của bài tứ tuyệt.
- Theo trình tự từ tác giả (con người) hiện hình thành tác phẩm (bài thơ).
- Theo trình tự lôgíc, trình tự hỗn hợp,...
 
2. Gợi ý:
Để thuyết minh một di tích, một thắng cảnh của đất nước, cần tiến hành như sau:
 
- Giới thiệu các nội dung :
+ Nguồn gốc của di tích, thắng cảnh.
+ Vẻ đẹp của di tích, thắng cảnh.
+ Ý nghĩa, giá trị của di tích, thắng cảnh.
 
- Sắp xếp chung theo thứ tự như trên, riêng phần vẻ đẹp của di tích, thắng cảnh có thể sắp xếp theo trình tự không gian khi miêu tả (xa - gần, ngoài - trong,...)