Phân tích bài Lai Tân của Hổ Chí Minh – Văn mẫu hay lớp 11

Phân tích bài Lai Tân của Hổ Chí Minh – Bài làm 1 của một học sinh giỏi Văn tỉnh Đồng Nai

… Lai Tân là một bài thơ nhằm tố cáo cái hiện thực xáu xa, thôi nát của xã Hội Trung Quốc thời ấy hay chỉ là tiếng cười châm biếm của nhà thơ về những  ‘con người ‘ trong đám chức sắc ở Lai Tân mà nhà thơ nhìn thấy? Một câu hỏi rất thú vị được đặt ra.

Đây là bản dịch bài thơ của Nam Trân:

Ban trưởng nhà lao chuyên đánh bạc,

Giải người, Cảnh trưởng kiếm ăn quanh,

Chong đèn Huyện trưởng làm công việc,

Trời đất Lai Tân vẫn thái bình.

Lai Tân là một huyện thuộc tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Câu thơ thứ nhất nói về tên Ban trưởng – một tên cai ngục. Hắn không hung dữ, không quắt quay… như những tên chức ngục khác, mà chỉ  ‘ngày ngày đánh bạc ‘ (thiên thiên đổ). Hắn đã biến nhà tù thành một sòng bạc giữa thanh thiên bạch nhật. Nhà tù không phải là cải tạo phạm nhân, không phải là nơi để thực thi luật pháp và công lí. Ban trưởng và tù nhân đều có vị thế như nhau: tất cả đều là con bạc, đều cùng Hội đỏ đen, đang sát phạt lẫn nhau, cùng máu mê như nhau. Câu thơ chữ Hán nghĩa là:  ‘Ban trưởng nhà giam ngày ngày đánh bạc ‘ được dịch thành  ‘Ban trưởng nhà lao chuyên đánh bạc‘ kể cũng hay. Ở đây tiếng cười bật ra ở cái nghịch lí của sự vật, của con người, của hiện tượng mà nhà thơ nói đến, nhà thơ nhìn thấy, tiếng cười khẽ, thâm trầm, sâu sắc giàu trí tuệ.

Vì đã trải qua  ‘hơn trăm ngày ác mộng ‘, bị giải lui giải tới mấy chục nhà lao tỉnh Quảng Tây, Người đã nhìn thấy bao nghịch lí, nghịch cảnh của bức tranh tù ngục,  ‘cái oái oăm của sự đời ‘:

Đánh bạc ở ngoài quan bắt tội,

Trong tù đánh bạc được công khai,

Vào tù con bạc ăn năn mãi:

Sao trước không vô quách chốn này!?

(Đánh bạc)

Mỗi bức tranh là một tiếng cười khẽ, châm biếm nhẹ nhàng mà thâm thúy, bài thơ đánh bạc giúp ta cảm và hiểu sâu hơn, thú vị hơn bức chân dung Ban trưởng nhà giam ngày ngày đánh bạc.

Câu thơ thứ 2, tác giả hình như nhìn thấy trên đường chuyển lao một cảnh sát trưởng, một  ‘ông cò ‘ huyện Lai Tân:

Cảnh trướng tham thôn giải phạm tiền.

Nam Trân đã dịch:  ‘Giải người, Cảnh trưởng kiếm ăn quanh ‘.

Nguyên tác: Cảnh trưởng tham lam ăn tiền phạm nhân bị giải.

Câu 1 đối xứng với câu 2, mỗi bức chân dung biếm họa có một nét riêng. Ban trưởng thì lo ăn chơi cờ bạc, Cảnh trưởng thì trắng trợn  ‘móc túi ‘ ăn tiền phạm nhân. Chuyện bọn cai ngục, cảnh sát trưởng ăn tiền phạm nhân đã thành  ‘lệ ‘ mà nhà thơ đã nhiều phen trở thành  ‘nạn nhân ‘.  ‘Mới đến nhà giam phải nộp tiền – Lệ thường ít nhất năm mươi nguyên ‘ (Tiền vào nhà giam),  ‘vào lao phải nộp khoản tiền đèn – Tiền Quảng Tây vừa đúng sáu nguyên ‘ (Tiền đèn).

Bình diện không gian xã Hội trong bài thơ Lai Tân được mở rộng ở bức chân dung thứ ba:

Hiệu trưởng thiêu đăng biện công sự.

‘Thiêu đăng ‘ là chong đèn,  ‘biện công sự ‘ nghĩa là làm việc công. Câu thơ dịch đã đảo việc công thành công việc. Những năm 60, nhiều bài viết về  ‘Ngục trung nhật kí ‘ đều cho rằng tên Huyện trưởng này chong đèn đêm hút thuốc phiện, từ đó nhân mạnh giá trị tố cáo hiện thực xâu xa, thôi nát của chính quyền Tưởng Giới Thạch. Sự thật không phải như thế, chính Hồ Chủ tịch đã lấy mực đỏ gạch bỏ ba chữ  ‘hút thuốc phiện ‘ trong bức thư của nhóm dịch giả gửi hỏi ý kiến Người.

Trong xã Hội cũ, bọn quan lại tự cho mình là  ‘phụ mẫu ‘ của dân, là  ‘đèn trời soi xét‘. Trong câu thơ chữ Hán có một chữ  ‘đãng ‘ rất đặc biệt: Huyện trưởng thiêu đăng biện công sự.

Không phải là ngọn đèn công lí tỏa sáng vầng trán Huyện trưởng, một vị quan to mặt lớn quang minh chính đại? Ông ta có vẻ  ‘mẫn cán ‘ lắm, lo công việc quan suốt ngày chưa đủ, đêm đêm còn chong đèn làm việc công? Nhưng đâu phải thế, ông huyện trưởng Lai Tân là một kẻ rất quan liêu! Chuyện đánh bạc của Ban trưởng, chuyện ăn tiền phạm nhân bị giải của Cảnh trưởng sờ sờ ra đó, sao ông ta không hay, sao ông ta không biết? Hay ông Huyện trưởng Lai Tân này là  ‘cái ố để bao che bọn thuộc hạ làm bậy  ‘kiếm ăn quanh‘?. Ba bức chân dung biếm họa song hành, cùng nôi tiếp xuất hiện, mang một ý nghĩa thẩm mĩ đặc sắc, nó cho thấy một hệ thông quan lại Lai Tân là thế! Bộ máy quan liêu của chính quyền Quảng Tây thuở ấy là thế!

Trước những  ‘gương mặt ‘ ấy, thái độ nhà thơ như thế nào?

Câu cuối bài thơ, Người viết:

Lai Tân y cựu thái bình thiên.

(Lai Tân vẫn thái bình như xưa).

Câu thơ toát lên một nụ cười châm biếm nhẹ nhàng mà sâu sắc. Nhà thơ như hỏi một cách bâng quơ: Lai Tân với hệ thông quan lại và chính quyền như vậy, thế mà  ‘vẫn thái bình như xưa ‘. Cách mỉa mai, châm biếm của tác giả Ngục trung nhật kí là thế! Tính  ‘hướng nội ‘ của Nhật kí trong tù được thể hiện rất rõ về mặt đặc điểm thể loại, nó vừa là nhật kí lại vừa là thơ, chủ yếu là thơ trữ tình, tác giả viết cho mình, để mà suy ngẫm, để mà chiêm nghiệm,  ‘Vừa ngâm vừa đợi đến ngày tự do ‘. Vì thế, bài thơ Lai Tân tuy có nêu ra ba chân dung về Ban trưởng, Cảnh trưởng, Huyện trưởng tiêu biểu cho cái xâu xa, đồi bại của bọn quan lại chính quyền Tưởng Giới Thạch thuở ấy, nhưng chỉ là để mỉa mai, châm biếm cái nghịch lí, nghịch cảnh mà nhà thơ đã và đang phải đối diện và cam chịu.

Đọc Ngục trung nhật kí, ta bắt gặp một số  ‘quan chức ‘ nhân hậu, đáng yêu. Là Sở trưởng Long An họ Lưu  ‘Ai ai cũng bảo bác công bình ‘. Là Tiên sinh họ Quách  ‘ân cần đối đãi ta ‘. Là Trưởng ban họ Mạc  ‘chẳng dùng quyền thế, chỉ dùng ân ‘. Khoa viên họ Trần thì  ‘nho nhã ‘, Chủ nhiệm họ Hầu thì  ‘anh minh‘… Cách nhìn của nhà thơ rất nhân hậu, trọng thị và công bằng, giữa cái xấu xa vẫn tìm thấy cái tốt đẹp, cái tình người mà trân trọng. Chính nhờ những con người này, tấm lòng này, mà ta hiểu thêm cảm hứng chủ đạo bài thơ Lai Tân: một nụ cười châm biếm tỏa rộng. Sau 3 chân dung biếm họa là một nhận xét trào lộng thâm trầm, sâu sắc. Nụ cười châm biếm trong bài thơ Lai Tân là nụ cười của một nhân cách văn hóa lớn: giàu trí tuệ và đạo đức cao đẹp.

Trong bài Một tiếng nói hướng nội: Thế giới nhà tù và con người kiên nghị – trữ tình của tác giả Trần Thị Băng Thanh và Nguyễn Huệ Chi có viết:

‘Có khi điều trái ngược đã vượt ra khỏi khung cảnh một nhà tù, trở thành tính chất tiêu biểu cho cả xã Hội Trung Hoa thời ấy ‘ (mà thật ra cũng chẳng riêng gì cho Trung Hoa và cho thời ấy): quan trên trì trệ, vô trách nhiệm, cấp dưới chỉ lo xoay xở kiếm ăn, mặc cho mọi tệ nạn cứ tự do hoành hành:

Ban trưởng nhà lao chuyên đánh bạc,

Giải người Cảnh trưởng kiếm ăn quanh,

Chong đèn, Huyện trưởng làm công việc,

Trời đất Lai Tân vẫn thái bình.

{Lai Tân)

Tất cả những việc kỳ cục bày ra trước mắt như thế có ý nghĩa gì? Phải chăng đây không phải là một sự  ‘lưỡng phân ‘ tiếp tục trong nhận thức của nhà thơ ngay khi đã phải  ‘nhập thân ‘ vào thực tại như một hiện hữu không thể chôì bỏ, ông vẫn lần lượt đi tìm ý nghĩa của cái thực và cái giả ở từng khía cạnh khác nhau và trong các hình thức tồn tại khác nhau hiển nhiên của nó. Có khi điều rút ra là một nụ cười buồn… ‘

Phân tích bài thơ Lai Tân của Hồ Chí Minh – Bài làm 2

"Nhật kí trong tù" của Hồ Chí Minh được kết hợp từ hai yếu tố "trữ tình" và "hiện thực", "Lai Tân" là một trong những bài thơ thể hiện rõ những yếu tố đó. Nó là một thành công của Bác trong việc kết hợp bút pháp tả thực và trào phúng vẽ nên bức tranh thời sự về chế độ xã hội Tưởng Giới Thạch.

Với tư cách là người thư ký trung thành của thời đại, Bác đã ghi lại một cách khách quan những cảnh:

"Giam phòng ban trưởng thiền thiên đổ
Cảnh trưởng tham thôn giải phạm tiền
Huyện trưởng thiêu đăng biện công sự"

Khác với Tú Xương trong hoàn cảnh tự do nên có 'thể thẳng tay độp vào mặt bọn thông trị những cái tát giáng trời:

"Ớ phố Hàng Song thật lắm quan
Thành thì đen kịt, Đốc thì lang
Chồng chung vợ chạ kìa cô Bố
Dậu lạy quan xin nọ chú Hàn"

(Lắm quan)

Hồ Chí Minh chỉ có thể mỉa mai, châm biếm sâu cay bọn thông trị bằng ngòi bút trong hoàn cảnh tù đày, gông xiềng. Từ cái mặt bên ngoài đến tận cùng những ngóc ngách bên trong của bộ máy thống trị Trung Hoa quốc dân đảng đã chứa đầy những mâu thuẫn. Tác giả "Lai Tân" đưa ra ba gương mặt điển hình của bộ máy chính quyền Tưởng Giới Thạch đó là: "Ban trưởng","cảnh trưởng", "huyện trưởng". Cái chức "trưởng' của họ khá oai vệ, đầy uy lực, nhưng việc làm của họ đầy khuất tất, bất chính. Khuôn khổ bài thơ rất ngắn gọn nhưng lại được đặt liên tiếp ba chừ "trường" trong ba câu thơ đầu là sự "cố tình" dùng phép lặp của Bác trong vỉệc dựng lên những chân dung tiêu biểu của giai cấp thống trị. Ba câu thơ – mỗi câu là một bức tranh sống động mang tính thời sự nóng hổi, chân thật đến từng chi tiết được vẽ bằng nét bút bình thản, lạnh lùng. Bức thứ nhất bày ra trước mắt mọi người là hình ảnh một "ban trưởng nhà lao chuyên đánh bạc". Bức thứ hai là hình ảnh "cảnh trưởng tham lam ăn tiền phạm nhân bị giải".

Cả ban trưởng và cảnh trưởng đều là những công cụ thi hành pháp luật rất đắc lực của cái xã hội đầy rẫy những bỉ lậu, xấu xa. Chúng khoác trên mình chiếc áo "công lý" để làm những việc "bất công lý" một cách thường xuyên hết ngày này đến ngày khác. Chức "trưởng" của chúng đã to, sự phạm pháp của chúng còn lớn hơn ngàn vạn lần. Tiếng cười trào lộng bật lên từ nghịch cảnh đó. Thoạt tiên, mới nhắc đến "ban trưởng", "cảnh trưởng" thiết tưởng đó là những người cầm cân nẩy mực chắc hẳn phải công minh, trong sạch nhưng ta thực sự bất ngờ khi biết chúng chẳng qua là những con mọt dân, gây rối, bắt bớ dân để mà tham nhũng, cờ bạc. Chúng mượn cái danh để tự đặt ra cho mình cái quyền thích làm gì thì làm. Đất Lai Tân có ban trưởng, cảnh trưởng tưởng chừng cuộc sống bình yên nhưng trớ trêu thay trật tự an ninh không được đảm bảo, những vi phạm pháp luật vẫn diễn ra đầy rẫy mà những kẻ đứng đầu bộ máy thống trị ở Lai Tân cũng chính là những kẻ cầm đầu những chuyện phạm pháp đó. Nực cười thay, nhà tù là nơi giam giữ những kẻ phạm tội vậy mà lại chính là nơi để tội phạm có thể thịnh hành rộng rãi nhất, tiêu biểu hơn cả, nhiều hơn cả vẫn là tội phạm cờ bạc mà chính giai cấp thống trị nhà lao cũng là những "đổ phạm". Cái nghịch cảnh "đánh bạc ở ngoài quan bắt tội, trong tù được đánh bạc công khai" là hiện thực thối nát của nhà tù Tưởng Giới Thạch không thể phủ nhận được.

Phân tích bài thơ “Lai Tân” trong “Nhật ký trung tù” của Hồ Chí Minh – Bài làm 3

Vào khoảng những năm ba mươi của thế kỷ XX, trên văn đàn Việt Nam đã dần dần có một sự trưởng thành mới. Thi ca giờ đây của Việt Nam không còn bị lệ thuộc vào những quy ước khắt khe của Nho gia rằng tất cả nhà thơ không được bộc lộ cái tài một cách tự do. Bước vào giai đọan này, mỗi thi sĩ lại hiện diện trên văn đàn với một tư thế rất riêng, của riêng mình. Cũng bởi vì cái riêng này, họ – thi sĩ thời đại mới – đã có những định nghĩa rất khác về thơ. Nếu Xuân Diệu cho rằng

“Là thi sĩ nghĩa là ru với gió
Mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây”

thì Hàn Mặc Tử lại nói: “Thi sĩ là người gánh trên vai cả nỗi đau nhân loại”. Câu hỏi đặt ra rằng “nỗi đau nhân loại” đó là gì? Có thể là nỗi phiền muộn “tương tư” như Nguyễn Bính chăng? Hay là tư thế “không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà” của Huy Cận? Bên cạnh những nỗi đau trên, Hồ Chí Minh cũng đã “vô tình” thêm vào “nỗi đau nhân loại” kia một góc nhìn rất khác. Đó là góc nhìn vào cái xấu xa, thối nát của xã hội. Không còn chỉ là gói gọn trong “vòng trời đất dọc ngang ngang dọc” của đất Việt mà đã chạm đến cái mục rửa của xã hội Trung Quốc do chính quyền Tưởng Giới Thạch đứng đầu lúc bấy giờ. Tuy rằng “ngâm thơ ta vốn không ham” nhưng nếu là con người thì Hồ Chí Minh lại thờ ơ với những gì chướng tai gai mắt thế sao? Chỉ gói gọn trong bài thơ “Lai Tân”, tác giả đã nhẹ nhàng nhưng lại đả kích sâu cay một xã hội

“Ban trưởng nhà lao chuyên đánh bạc
Giải người, cảnh trưởng kiếm ăn quanh
Chong đèn, huyện trưởng làm công việc
Trời đất Lai Tân vẫn thái bình”

Vì là người tù của chế độ Tưởng Giới Thạch nên không có gì khó hiểu khi tác giả lại vẽ ra một bức tranh hiện thực sắc sảo đến thế. Khi lược đọc qua bài thơ, người ta sẽ dễ dàng nhận thấy một nghịch lý – một nghịch lý rất lớn. Đúng rằng không thể phủ nhận được trong thi ca không được có những nghịch lý. Thi ca vẫn đươc quyền có những nghịch lý. Những nghịch lý đó đôi khi là cảnh “Hầu trời” của Tản Đà hay làm sao có thể được khi Xuân Diệu lại muốn “cắn” vào “xuân hồng”. Tuy là nghịch lý đấy nhưng tất cả đều mang trong mình một nét dễ thương của con người “ru với gió, mơ theo trăng và vơ vẩn cùng mây”. Nghĩa là tuy nghịch lý về vật chất nhưng lại hợp lý trong tâm khảm.

Cái nghịch lý ở đây mà Hồ Chí Minh đặt ra cũng thế. Cái nghịch lý này giờ đây đã kèm theo chút nóng giận, bực tức. Làm sao có thể được khi một xã hội “ban trưởng chuyên đánh bạc”, “cảnh trưởng” lại “kiếm ăn quanh” mà “trời đất Lai Tân vẫn thái bình”? Quả thật, nếu như định nghĩa rằng “ban trưởng” là người trông coi nhà lao và “cảnh trưởng” là những người có nhiệm vụ giải tù nhân. Tất cả họ dường như đều chung một công việc là giáo dục tù nhân, giúp tù nhân tốt hơn. Nhưng thực tế thì không phải vậy.

Trong cái nghịch lý chủ đạo đã trình bày thì lại đâu đó nhen nhóm lên những nghịch lý khác. Chính là tại sao trong tù lại có cái nạn đánh bạc? Vẫn biết rằng chính xã hội lúc bấy giờ bên Trung Quốc thì món đánh bạc bị luật cấm. Nếu như anh đánh bạc thì không những anh, mà cả vợ con anh cũng bị liên lụy; còn riêng anh, anh phải đi tù. Đó là một thực tế và thực tế này đã được Hồ Chí Minh phác lại qua một lời ăn năn, hối tiếc của tên tù cờ bạc:

“Đánh bạc ở ngoài quan bắt tội
Trong tù đánh bạc được công khai
Bị tù con bạc ăn năn mãi
Sao trước không vô quắt chốn này?”

Chính bài thơ trên đã vẽ ra rất khéo sự lạm quyền đến khốn nạn của chế độ lúc đó. “Con bạc” kia bị tù là đáng rồi, thích đáng cho việc hắn làm. Nhưng làm sao có thể im lặng được khi cái kẻ bắt mình vì tội đánh bạc thì chính y cũng đánh bạc. Thế là cả cai tù và phạm nhân đều là tòng phạm. Cùng đánh bạc với nhau cả thôi, nếu tôi có tội thì anh cũng chẳng thoát; thế mà lấy cái tư cách gì mà anh bắt tôi? Quả đúng như thế, vị quan kia không có tư cách để “bắt tội” nhưng hắn có quyền. Hắn có quyền, cái quyền mà chế độ Tưởng Giới Thạch đã “ban tặng” cho hắn. Và rồi cái nghịch lý ở đây là nhà lao giờ đây đã bị biến thành sòng bạc “được công khai”. Tại đây, ngay cái nơi mà tù nhân ước gì mình đừng vô đây lại được cấp giấy phép đánh bạc. Ngay cả đến “con bạc ăn năn mãi”: thà lúc trước vào đây đánh bạc để khỏi bị kết tội. Nực cười chăng? Cũng có thể. Chua cay chăng? Cũng có thể. Đau đớn chăng? Cũng có thể. Cái nhà tù Tưởng Giới Thạch là thế đấy!

Và rồi, không chỉ có nạn đánh bạc vậy đâu mà nơi đây còn bị Hồ Chí Minh chụp ảnh lại:

“Giải người, cảnh trưởng kiếm ăn quanh”.

Lại thêm cái nạn hối lộ. Đã quá đong đầy những sự thối nát, mục rửa của nhà tù Tưởng Giới Thạch. Khi bước vào lao tù, phạm nhân luôn ý thức rằng này đây mình sẽ bị đánh, bị đối xử có thể thậm chí như một súc vật. Biết là thế nhưng nếu với ý nghĩa nhà tù là nơi cải tạo phạm nhân thì lại sao có cái tình trạng hối lộ? Nghịch lý! Ở một bài thơ khác, tác giả cũng đã khắc lại cái trớ trêu, cái khốn nạn của thói ăn hối lộ này một cách rất chân thực:

“Mới đến nhà lao phải nộp tiền
Lệ thường ít nhất năm mươi nguyên
Nếu anh không có tiền đem nộp
Mỗi bước anh đi một bước phiền”

Thì ra cái thói ăn hối lộ là một “lệ thường”. Bây giờ đã rõ đến tận gốc rễ của sự việc. “Cảnh trưởng” dường như có được cái quyền làm cho “mỗi bước anh đi một bước phiền” nếu như tù nhân không có “năm mươi nguyên” đem nộp. Ở nơi “tối tăm mù mịt ấy”, tác giả đã thấy, đã chua xót, đã cay đắng vì cái nghịch lý khốn nạn, trớ trêu này. Dường như tác giả đang tìm một sự hợp lý nào đó.

“Chong đèn, huyện trưởng làm công việc”

Tưởng chừng như “huyện trưởng” là một vị quan rất lo cho dân, rất thương dân nên khi đêm đã về, vạn vật như chìm đắm trong giấc mộng thì ông lại “thiêu đăng” để làm việc. Điều này thật là quý hóa! Nhưng câu hỏi đặt ra nếu như ông ta lo lắng cho dân, cho nước như thế thì tại sao cấp dưới của ông ta lại xảy ra, xuất hiện những thói đời như thế. Phải chăng ông là người có tài nhưng lại bất lực; hay ông cố tình cho qua và “cho phép” cấp dưới được quyền như thế? Vấn đề đặt ra tiếp theo rằng phải chăng “huyện trưởng” đã được cấp dưới đút lót? Đó quả là một câu hỏi lớn – một câu hỏi phải để cho chính chế độ đó trả lời. Một mặt khác, nếu như đánh đồng những đối tượng trong ba câu thơ đầu thì có lẽ “huyện trưởng” hằng đêm “thiêu đăng” để hút thuốc phiện. Không phải một cách cường điệu mà ghép hết tội này đến tội khác cho ông; nhưng dù có cố tìm một lý do chính đáng cho những hành động giữa đêm như thế trong bối cảnh này cũng là khó khăn.

Chỉ cần lướt qua ba câu thơ đầu của “Lai Tân”, người đọc đã có thể thấy đó như một thước phim mà tác giả đang cố tái hiện lại một cách chân thực. Thước phim này chiếu lại một bộ máy cai trị ở Lai Tân gồm “ban trưởng”, “cảnh trưởng”, “huyện trưởng” với những việc làm xem ra là bình thường trong cái xã hội bấy giờ. Bình thường đến mức tầm thường! Thực tế là vậy. Một điều minh nhiên rằng cái xã hội đó sẽ không “thái bình”. Nhưng đến câu cuối bài thơ, với tất cả những sự việc như thế mà tác giả lại kết luận rằng:

“Trời đất Lai Tân vẫn thái bình”

Dường như là dửng dưng và vô cùng nghịch lý. Tuy là thế nhưng tác giả đã sâu cay đả kích một cách nhẹ nhàng nhưng lại thấm thía. Nhãn tự “thái bình” đồng thời vừa vạch ra một nghịch lý, vừa vẽ ra một hợp lý mang “phong cách” Tưởng Giới Thạch. Phải chăng “thái bình” là do được sự đồng lòng nhất quán từ “cảnh trưởng”, “ban trưởng” đến “huyện trưởng”. Tất cả đều như nhau, cũng thối nát, mục rữa. Lại thêm với nhãn tự “thái bình”, tác giả dường như đang khẳng định rằng tình trạng của chế độ thống trị xã hội Trung Quốc bấy giờ vẫn xảy ra bình thường, không có gì phải lạ cả, thậm chí điều đó gần như là bản chất của guồng máy cai trị ở đây. Chỉ cần như thế thôi, tác giả đã mỉa mai châm biếm cái xã hội dưới thời Tưởng Giới Thạch đó một cách sâu sắc đến vậy. Sâu sắc là bởi thi nhân đã nhìn thấy vào trong cái sự thật đã được che đậy bằng bề mặt giả tạo của bộ máy cai trị này.

Hồ Chí Minh dường như đã thật sự trở thành một thi sĩ vì tác giả đã “gánh trên vai cả nỗi đau  nhân loại”. Thi nhân vừa thương vừa đả kích mạnh mẽ. Bút pháp châm biếm nhẹ nhàng mà thấm thía cùng nhãn tự “thái bình” đặc biệt xen giữa nhịp thơ 4/3 đã giúp thi sĩ hòan thành “Lai Tân”. Rất chính đáng, vô lý nhưng lại có lý hết lời!

Phân tích tác phẩm Lai Tân trích Nhật kí trong tù của Hồ Chí Minh – Bài làm 4

1. Bài thơ khắc họa bộ mặt thật của hệ thống quan lại thời Tưởng Giới Thạch những năm 1942 – 1943, thời gian Trung Quốc bị phát xít Nhật chiếm đóng:

 – “Ban trưởng nhà lao”, quan chức chịu trách nhiệm thi hàng nhiệm cụ cải huấn các loại tội phạm trong tù, trong đó có tội phạm đánh bạc, thì lại “chuyên đánh bạc”. Người dân ở ngoài đánh bạc thì bị bắt tội, bị giam trong tù; thế mà con bạc ở trong tù lại được đánh bạc thỏa thích. Cũng trong tập Nhật kí trong tù, tác giả đã châm điếm: “Đánh bạc ở ngoài quan bắt tội – Trong tù đánh bạc được công khai” (Đánh bạc). Chưa hết, tù nhân cờ bạc bị hành hạ, chết đói rét ngay trong tù (Đêm qua còn ngủ bên tôi – Sáng nay anh đã về bên suối vàng). Thật là thê thảm! Có thể nói, nhà tù là nơi hành pháp nhưng là tù Lai Tân lại là nơi thủ tiêu luật pháp. Vì sao? Vì ban trưởng nhà lao đã biến nhà tù thanh nơi kiếm chác, ăn chặn của tù nhân. Một chi tiết thôi nhưng thật đắt giá, thật sống động được nhà thơ – nhà báo Hồ Chí Minh đưa ra ánh sáng.

– Ở ngoài tù cũng là một tên “trưởng nữa làm bậy bị “tóm”. Lại là một quan chức thi hành pháp luật – cảnh sát trưởng Lai Tân:

Cảnh trưởng tham thôn giải phạm tiền;
(Giải người, cảnh trưởng kiếm quanh năm;)

Nạn ăn hối lộ thời đó ở Trung Quốc đã thật trầm trọng. Trong nhà tù thì lại càng thối nát: tù nhân vào tù phải nộp tiền (!), nếu chwua có đủ tiền thì “mỗi nước anh đi mỗi bước phiền”; muốn có đèn sáng thì phải có tiền; muốn có nước rửa mặt cũng phải có tiền;… Cảnh sát trưởng giải phạm nhân cũng câu kết với quan chức nhà tù tranh thủ “kiếm chác”….

– Còn người đứng đầu huyện Lai Tân, cái huyện có những trưởng “chuyên đánh bạc”, “kiếm ăn quanh”, thì làm gì? Câu 3 là hình ảnh một quan phụ mẫu bận rộn một cách đầy bí ẩn, khó hiểu:

Huyện trưởng thiêu đăng biện công sự,
(Chong đèn, huyện trưởng làm công việc,)

Câu 3 trong bài thơ này từng được nhiều nhà nghiên cứu đưa ra những cách hiểu khác nhau. Trong cuốn Nét đẹp thơ, Nguyễn Đức Quyền có nêu ý kiến của Giáo sư Lê Trí Viễn như sau: “Trong bài thơ Lai Tân có một câu không rõ nghĩa ngay ở nguyên tác: “Huyện trưởng thiêu đăng biện công sự”. Hai câu thơ trên nói về việc đánh bạc và ăn hối lộ, còn ở đây huyện trưởng làm việc gì mà phải đốt đèn? Có người nói hắn moi việc để kiếm chác, nhưng như thế cũng là ăn đút lót. Có người lại nói rằng: Hay là hắn ta hút thuốc phiện? Không rõ. Chỗ này cần nghiên cứu thêm”.

Dẫu rằng huyện trưởng không hút xách, chỉ làm “việc công” cả ngày cả đêm thì sao trong huyện Lai Tân vẫn ngang nhiên tồn tại những ban trưởng “chuyên đánh bạc”, những cảnh sát trưởng “kiếm ăn quanh”? Dưới mắt huyện trưởng, “Lai Tân y cựu thái bình thiên” (Trời đất Lai Tân vẫn thái bình)! Người đọc buộc phải ngờ vực về phẩm chất và tư cách của “quan phụ mẫu” Lai Tân.

2. Câu kết bài thơ là câu biểu cảm hết sức thâm thúy: “Lai Tân y cựu thái bình thiên”. Nếu ở ba câu trên, tác giả vạch ra sự mâu thuẫn giữa chức trách của các chức quan và thực trạng việc thực thi pháp luật của chúng, thì câu cuối bài, nụ cười châm điếm của Người thực là sâu cay: Bên trong sự “thái bình” về ngoài giả tạo là một hiện trạng mọt rỗng từ trên xuống dưới, từ kẻ điều hành cảnh sự (huyện trưởng) đến kẻ thực thi luật pháp (ban trưởng, cảnh trưởng).

Không nên xem ngang bằng hai phần bài thơ, vì như vậy, chủ đề bài thơ chỉ là phê phán thói hư tật xấu của bọn quan lại ở Lai Tân. Nếu xem ba câu đầu là sự chuẩn bị, là bệ đỡ của tòa nhà thì câu cuối là nóc của tòa nhà. Vậy chủ đề bài thơ sẽ lên án thái độ và hành động vô trách nhiệm của nhà cầm quyền Lai Tân mà cũng là của xã hội Trung Quốc dân đảng. Bài thơ sẽ có giá trị khái quát và sâu sắc hơn nhiều.

Thu Thủy (Tổng hợp)