Nghệ thuật truyền thuyết

- Thời gian trong thần thoại là thời quá khứ phiếm định, quá khứ của những sự vật đầu tiên: ngọn lửa đầu tiên, con người đầu tiên…còn thời gian trong truyền thuyết là thời quá khứ xác định. Truyền thuyết kể chuyện đã xảy ra và vào một thời kì nhất định. Truyền thuyết luôn mang tính thời đại.

- Tuy nhiên, thời gian truyền thuyết ra đời và thời gian lịch sử mà truyền thuyết phản ánh không phải bao giờ cũng đồng nhất.

- Khác với thần thoại chỉ có kết cấu đơn, mỗi truyện kể về một thần, một việc thì truyền thuyết chủ yếu là các kết cấu chuỗi, gồm một số truyện kể về một sự kiện, một nhân vật lịch sử và có tính xác định cụ thể. Trong đó truyền thuyết thường chia ra làm ba chặng như sau:

• Nguồn gốc xuất thân: sự ra đời kì lạ, tướng lạ của nhân vật.

• Hành trạng của cuộc đời, những chiến công

• Kết thúc cuộc đời (vinh hiển hoặc hoá thân)

Một mô hình kết cấu đầy đủ trong thần tích đã được nhà nghiên cứu Kiều Thu Hoạch vẽ thành sơ đồ như sau:

Lai lịch (bao gồm sinh đẻ thần kỳ và hình dáng dị thường) – Tài đức – Sự nghiệp – Chết thần kỳ – Hiển linh, âm phù – Sắc phong, gia phong

Như vậy, kết cấu của thần tích chỉ khác là có thêm phần sắc phong, gia phong mà thôi.

TT bắt buộc phải có kết cấu chuỗi vì:

+ do tính địa phương của TT, mỗi nơi lưu giữ một TT về người anh hung

+ Sự nghiệp dựng nước, giữ nước không thể là công trình của một cá nhân mà phải là sự nghiệp của cả một tập thể. Cần có những người chung tay, giúp sức với người anh hùng. Bên cạnh TT về nhân vật chính còn có những TT về các nhân vật phò tá, nhưng sự nghiệp, hành trạng của nhân vật chính bao giờ cũng vẫn là đường dây xâu chuỗi những câu chuyện khác

Kết cấu ba chặng cũng luôn luôn phải đảm bảo vì TT có nhu cầu làm sử nên cần có đầy đủ nguồn gốc và kết thúc của sự việc, sự vật. Ngược lại với Thần thoại không thể biết được nguồn gốc – kết thúc, bởi khi con người sinh ra, các hiện tượng tự nhiên đã tồn tại, và khi con người mất đi các hiện tượng tự nhiên vẫn còn đó; và Truyện cổ tích thì không có nhu cầu biết nguồn gốc- kết thúc, TCT có thể kết thúc ngay sau khi nhân vật chính đã đạt được ước mơ đổi đời.

Trong mỗi chặng như thế, truyền thuyết lại sử dụng những môtíp khác nhau. Những môtíp này kế thừa từ thần thoại, đồng thời cũng xuất hiện những môtíp mới gắn liền với đặc trưng của truyền thuyết. Theo sơ đồ kết cấu này thì các yếu tố hoang đường, kì ảo thường xuất hiện ở chặng 1 và chặng 3. Chặng 2 cũng có yếu tố hoang đường nhưng ít hơn vì những chiến công kì tích của nhân vật phần lớn dựa vào tài năng có thật của nhân vật và nó phải phù hợp nhất định với sự thật lịch sử. Địa điểm, hành vi chính yếu và công tích quan trọng của người anh hùng bao giờ cũng được nhân dân gĩư vững tính lịch sử cụ thể của nó.

- Cảm quan lịch sử đã chi phối nghệ thuật xây dựng hình tượng truyền thuyết. Các nhân vật dù có là hư cấu hay là nhân vật lịch sử thì cũng đều có tên tuổi, gốc gác nói chung là có một lý lịch rõ ràng gắn với địa phương hay thời đại.

- Truyền thuyết được sáng tạo trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc, vì vậy ở mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau, các nhân vật lại được sáng tạo dưới sự chi phối khác nhau của quan niệm thẩm mĩ nhân dân. Càng về những giai đoạn lịch sử sau này, các nhân vật truyền thuyết càng gần gũi với hiện thực, ít bị chi phối bởi những yếu tố kì ảo.

 Ví dụ: ở truyện Bà áo the (thời bắc thuộc) có chi tiết bà cởi chiếc áo thần kỳ của mình cho quân giặc mặc vào, chiếc áo lập tức thắt chặt quân thù đến chết. Đến truyện về nàng Ả Đào (thời Lê Lợi) kể nàng có giọng hát hay, chinh phục được lòng tin của giặc được chúng giao cho thắt dây các miệng túi vải tránh muỗi khichúng ngủ trong đó, nàng đã báo cho trai tráng trong thôn đến khiêng các túi ấy vứt ra sông. Bà hàng nước họ Lương cũng đã dùng mưu thắt miệng túi vải quân sĩ đến trọ ở quán nước nàh bà và báo cho quân vua Lê đến tiêu diệt…Như vậy, càng về sau nhân dân càng đề cao mưu trí và sự dũng cảm tự thân của người anh hùng, hơn là nhờ vào phép lạ.