Lao động và sự di chuyển của giá trị sức lao động

Quan hệ với tư liệu sản xuất

Quan hệ của người lao động với tư liệu sản xuất với tư liệu sản xuất thể hiện ở ba nội dung:

-Là người sở hữu nhưng không trực tiếp sử dụng

-Vừa sở hữu vừa sử dụng

-Là người sử dụng nhưng không sở hữu.

Nói chung, trong mối quan hệ với tư liệu sản xuất, người lao động luôn có xu hướng chuyển hoá các giá trị của tư liệu sản xuất thành giá trị sức lao động của mình. Nhưng với mỗi nội dung quan hệ thì sự chuyển hoá mang mục đích và do đó phương thức thực hiện khác nhau. Là người sở hữu nhưng không trực tiếp sử dụng, người lao động thực hiện việc quản lý tư liệu sản xuất và quản lý người lao động trực tiếp. Trong trường hợp này, người quản lý luôn có xu hướng thu được giá trị tối đa. Vì vậy họ tìm cách khai thác hết công suất tư liệu sản xuất và giá trị sức lao động của người lao động. Nhằm đạt yêu cầu này, người sở hữu tư liệu sản xuất thường quy định và giám sát chặt chẽ chế độ sử dụng tư liệu sản xuất hoặc yêu cầu người lao động làm việc trên các tư liệu không đạt tiêu chuẩn. Nếu việc thực hiện các quy định sử dụng tư liệu sản xuất cũng được trả công và khi làm việc trên các tư liệu sản xuất không đạt tiêu chuẩn được trả công cao hơn thì có nghĩa là giá trị sức lao động được định giá đầy đủ. Nhưng làm như vậy người sở hữu tư liệu sản xuất sẽ không thu được nhiều giá trị và cũng khó có thể nói rằng đó là mục đích của họ. Việc quy định chặt chẽ chế độ sử dụng tư liệu sản xuất và yêu cầu người lao động trực tiếp làm việc trên các tư liệu không đạt tiêu chuẩn, về bản chất là việc chuyển giá trị sức lao động của người lao động thành giá trị tư liệu sản xuất và vì vậy, người sở hữu dễ dàng dàng giành được quyền chiếm hữu phần giá trị này. Để tránh mâu thuẫn giữa việc yêu cầu người lao động thực hiện đầy đủ và đúng các quy định về sử dụng tư liệu sản xuất với việc định giá thấp giá trị sức lao động, những chủ sở hữu thực hiện một trong hai hoặc cả hai việc: chuyển dần sử dụng nhân công trong lao động sang sử dụng các công cụ lao động tự động, giảm dần sự phụ thuộc vào sức lao động và tăng cường mối quan hệ chặt chẽ giữa người sở hữu tư liệu sản xuất với người lao động bằng hình thức ưu đãi cho một bộ phận người lao động hoặc sử dụng người lao động có mối quan hệ thân thuộc. Sự ưu đãi thể hiện thông qua việc định giá cao giá trị sức lao động của nhóm người này. Để có nguồn chi trả cho việc định giá cao một số sức lao động, chủ sở hữu có thể áp dụng phương pháp định giá thấp giá trị sức lao động của một nhóm người lao động khác và tạo nên sự chênh lệch thu nhập giữa những người lao động. Đây là một thủ đoạn nhằm chia rẽ những người lao động. Một bộ phận người lao động có thu nhập cao sẽ trung thành và bảo vệ người sở hữu tư liệu sản xuất, bộ phận còn lại trong một số trường hợp phải tiến hành đấu tranh vì quyền lợi của mình. Nếu phương pháp đấu tranh không phù hợp sẽ tạo ra cái cớ cho chủ sở hữu sa thải. Khi công cụ lao động tự động thay thế cho sức lao động của con người thì người lao động bị đẩy ra khỏi quá trình tạo ra sản phẩm cho xã hội. Giá trị xã hội tăng lên nhưng không phải từ sức lao động của những người lao động trực tiếp. Số lượng người lao động trực tiếp trong xã hội tăng lên trong khi nhu cầu về lượng giá trị sức lao động trực tiếp không tăng hoặc giảm sẽ dẫn đến việc định giá thấp giá trị sức lao động của những nhân công lao động trực tiếp. Sự việc này xảy ra sẽ dẫn đến tình trạng mất cân đối ngày càng trầm trọng về thu nhập trong xã hội, những chủ sở hữu tư liệu sản xuất sẽ có thu nhập rất cao từ tư liệu sản xuất, tiếp theo là những người lao động có trình độ cao và có việc làm, còn những người lao động trình độ thấp sẽ dễ rơi vào tình trạng thất nghiệp và không có thu nhập. Sự phân hoá xã hội sẽ ngày càng rộng, khoảng cách giàu nghèo ngày càng lớn. Việc sử dụng công cụ lao động tự động là việc xoá bỏ mối quan hệ giữa tư liệu sản xuất với người lao động. Quá trình này diễn ra cùng với quá trình hiện đại hoá và phát triển kinh tế. Người lao động có thể thúc đẩy nhanh quá trình này bằng việc tận dụng năng lực công cụ sản xuất để nâng cao giá trị sức lao động của mình. Việc tận dụng tối đa năng lực công cụ sản xuất làm cho chu kỳ sử dụng rút ngắn, chủ sở hữu sớm phải đổi mới công cụ sản xuất, và khi đổi mới họ sẽ chuyển sang sử dụng các loại công cụ tự động. Một bộ phận người lao động không thích ứng được với việc đổi mới tư liệu sản xuất sẽ phải tìm việc khác hoặc bị thất nghiệp. Nói cách khác, người lao động có thể tự làm khó cho mình. Đây là một thế yếu của người lao động không sở hữu tư liệu sản xuất.

Khi người lao động vừa sở hữu, vừa trực tiếp sử dụng tư liệu sản xuất thì giá trị sức lao động của họ được định giá thông qua sản phẩm mà họ tạo ra. Giá trị sức lao động của họ được định giá theo quy luật giá trị.

Khi người lao động không sở hữu tư liệu sản xuất thị họ sẽ tìm cách chuyển hoá các giá trị tư liệu thành giá trị sức lao động của họ bằng cách không thực hiện đầy đủ các quy định về chế độ sử dụng tư liệu, tận dụng tối đa hiệu quả tư liệu để giảm sức lao động, họ làm ngược lại so với người sở hữu. Đây là một mâu thuẫn tất yếu trong các xã hội có giai cấp và thừa nhận quyền sở hữu, bao gồm cả những xã hội xác định quyền sở hữu có tính mơ hồ hoặc sở hữu một phần.

Tư liệu sản xuất có nhiều dạng như nguyên, nhiên vật liệu, công cụ, thiết bị, phương tiện kỹ thuật, ruộng vườn, nhà xưởng. Người lao động có quan hệ và chịu ảnh hưởng của mối quan hệ với từng dạng tư liệu sản xuất trong quá trình chuyển hoá các giá trị thành giá trị sức lao động, trong đó có giá trị sức lao động của họ. Để cho ra đời một loại sản phẩm có cùng cấp độ chất lượng, người lao động sẽ phải bỏ nhiều công sức hơn khi phải làm việc với những tư liệu có chất lượng thấp, điều đó có nghĩa là giá trị sức lao động trong sản phẩm chiếm tỷ lệ cao hơn so với sản phẩm mà người lao động tạo ra từ những tư liệu sản xuất có chất lượng cao. Để có thể thu được cùng sản lượng lương thực trên cùng một đơn vị diện tích, người lao động làm việc trên thửa ruộng màu mỡ sẽ không phải vất vả bằng người canh tác trên thửa ruộng bạc màu. Máy móc, thiết bị tốt giúp cho việc tăng năng suất lao động và chất lượng sản phẩm. Chất lượng tư liệu sản xuất có vai trò lớn và ngày càng lớn trong sản xuất, tỷ lệ giá trị của tư liệu trong sản phẩm ngày càng cao hơn. Nhưng điều này không có nghĩa là giá trị sức lao động trong sản phẩm cần phải định giá thấp. Về bản chất, giá trị của tư liệu bao gồm giá trị tài nguyên thiên nhiên và giá trị sức lao động của con người. Giá trị sức lao động trong tư liệu sản xuất do lao động quá khứ tạo nên. Giá trị sức lao động quá khứ được chuyển hoá vào sản phẩm trong suốt quá trình người lao động sử dụng tư liệu sản xuất, nhưng nó được trả giá một phần và một lần khi chúng được chuyển quyền sử dụng hoặc sở hữu. Phần chênh lệch còn lại có thể làm cơ sở cho việc nâng sự định giá giá trị sức lao động của sức lao động hiện tại. Nhưng trong thực tế chúng thường bị chiếm hữu bởi những người sở hữu tư liệu sản xuất.

Quan hệ giữa người lao động với tư liệu sản xuất vừa mang tính bù trừ, vừa mang tính tương hỗ. Có nghĩa là có sự chuyển hoá giá trị sức lao động thành giá trị của tư liệu sản xuất và ngược lại, nhưng cũng có thể cả hai cùng hỗ trợ nhau để cùng làm tăng lượng giá trị. Một người lái xe sử dụng một chiếc xe tải có trọng tải năm tấn để chuyên chở vật liệu. Nếu anh ta sử dụng chiếc xe có trọng tải bốn mươi tấn thì khối lượng mà anh ta thực hiện được tăng lên nhiều lần. Điều này không có nghĩa là phần giá trị công việc tăng lên thuộc hoàn toàn về người lái xe, và cũng không thuộc hoàn toàn về tư liệu sản xuất là chiếc xe tải bởi lái chiếc xe tải nặng khó hơn chiếc xe tải nhẹ, người lái xe phải nâng cao trình độ của mình cho thực hiện công việc. Người lái xe đã phát huy giá trị của chiếc xe trọng tải bốn mươi tấn và chiếc xe phát huy giá trị sức lao động của người lái xe bằng việc phát huy trình độ của anh ta. Nói chung, trong điều kiện kinh tế phát triển, năng suất lao động cao thì tỷ trọng giá trị sức lao động trong sản phẩm là không cao, nhưng giá trị sức lao động được định giá cao nhờ tăng số lượng sản phẩm thực hiện.

Quan hệ với đồng nghiệp

Quan hệ với đồng nghiệp ở đây được hiểu là quan hệ giữa những người làm việc trong cùng một bộ phận, cùng một tổ chức có liên quan và hợp tác với nhau để tạo ra một hoặc một số sản phẩm cho xã hội chứ không phải đơn thuần là cùng nghề. Có nghĩa là họ có thể làm những nghề khác nhau, những phần việc khác nhau trong một quy trình sản xuất và quản lý sản xuất, tiêu thụ sản phẩm. Do có các mối liên hệ với nhau trong sản xuất nên giữa họ cũng nảy sinh các mối quan hệ về giá trị sức lao động. Họ có thể hỗ trợ lẫn nhau, học hỏi lẫn nhau, trao đổi kinh nghiệm làm việc để nâng cao năng lực cá nhân trong lao động. Năng lực lao động tăng lên làm tăng giá trị sức lao động và làm tăng giá trị thu được trong sản xuất. Điều này có thể mang lại lợi ích cho từng người lao động và lợi ích cho người sở hữu tư liệu sản xuất trên cơ sở một phương án phân phối nào đó. Trong quan hệ đồng nghiệp còn có thể xảy ra quá trình di chuyển giá trị sức lao động từ người lao động này sang người lao động khác và thông thường là sự di chuyển từ người có giá trị sức lao động cao sang người có giá trị sức lao động thấp. Một người lao động có một sáng kiến về phương pháp làm việc và vì vậy nâng cao được năng suất lao động. Những người khác cũng áp dụng sáng kiến đó và nâng cao được thu nhập cá nhân. Những người làm việc ở phía trước trong dây truyền sản xuất có trình độ cao sẽ nâng cao chất lượng thực hiện công việc và tạo được điều kiện thuận lợi cho những người thực hiện công việc tiếp theo, ngược lại, nếu họ có trình độ thấp thì những người thực hiện phần việc tiếp theo sẽ phải mất thêm thời gian khắc phục những sai sót do họ để lại. Nếu không có sự định giá đúng hoặc biện pháp phân phối phù hợp thì trong trường hợp thứ nhất, người sử dụng lao động được hưởng lợi, còn trong trường hợp thứ hai, những người phía sau dây chuyền sẽ không được hưởng đúng giá trị sức lao động của mình.

Trong mối quan hệ đồng nghiệp còn dễ xảy ra việc định giá không đúng giá trị sức lao động khi người lao động được quyền tham gia biểu quyết định giá giá trị sức lao động của các đồng nghiệp. Sự định giá sai xuất hiện khi sự định giá không được đặt trên sự công tâm mà dựa vào mối quan hệ mang tính tình cảm hoặc nâng đỡ lẫn nhau theo kiểu hai bên đều được lợi hoặc do không vừa ý mà hạ thấp giá trị sức lao động của nhau. Đây là mối nguy hiểm thực sự bởi nó dẫn đến không chỉ định giá sai về giá trị sức lao động mà cao hơn, đó là sự định giá sai về giá trị của con người, định giá sai về khả năng lao động và do đó dẫn đến sử dụng sai sức lao động.

Quan hệ với người quản lý

Quan hệ giữa người lao động với người quản lý là quan hệ giữa người bị hoặc được lãnh đạo với người lãnh đạo, giữa người lao động với người sử dụng lao động. Mối quan hệ này có thể chịu ảnh hưởng của mối quan hệ khác như mối quan hệ về sở hữu tư liệu sản xuất hoặc quan hệ huyết thống, thân thuộc. Mối quan hệ giữa người lao động với người vừa sở hữa tư liệu sản xuất vừa là người sử dụng lao động là mối quan hệ chủ thợ, người sở hữu tư liệu sản xuất mở ra việc làm, thuê người lao động nên có xu hướng định giá thấp giá trị sức lao động của người lao động nhằm thu được nhiều giá trị cho mình. Khi người sử dụng lao động và người lao động đều là người bán sức lao động thì mối quan hệ có thể là là mối quan hệ nguyên tắc, nhưng cũng có thể là mối quan hệ chứa đựng tình cảm. Khi mối quan hệ chỉ đơn thuần là dựa trên nguyên tắc làm việc thì nó không có ảnh hưởng đến việc định giá giá trị sức lao động. Nhưng khi mối quan hệ chịu sự chi phối của tình cảm thì việc định giá giá trị sức lao động sẽ bị sai lệch. Tình cảm đã cầm lái con thuyền định giá giá trị sức lao động.

Quan hệ với sản phẩm

Quan hệ giữa người lao động với sản phẩm thể hiện ở hai dạng: với các sản phẩm do họ tạo ra và với các sản phẩm cùng loại do những người lao động khác tạo ra. Việc người lao động tạo ra sản phẩm được hiểu là họ có sự tác động trực tiếp hay gián tiếp, toàn bộ hay một phần. Trong thực tế có nhiều sản phẩm trải qua nhiều công đoạn, nhiều giai đoạn, vì vậy có thể có người lao động tham gia vào việc tạo ra nhiều sản phẩm khác nhau như những người lao động sản xuất nguyên vật liệu cung cấp cho các nhà sản xuất khác. Do đó mối quan hệ này chỉ xét đến lúc người lao động kết thúc việc tác động lên sản phẩm và chuyển giao cho người khác sử dụng hoặc tiếp tục quá trình tạo sản phẩm.

Với các sản phẩm do người lao động tạo ra hoặc sẽ tạo ra được xét ở các mức độ: sản phẩm quen làm và chưa quen làm, sự phù hợp giữa trình độ, năng lực với độ phức tạp của sản phẩm. Với sản phẩm cũ, người lao động đã làm quen với các thao tác, các quy trình, các thủ thục, các phương pháp tiến hành cho nên năng xuất lao động tăng, các chi phí khác có thể hạ xuống, giá trị thu được tăng lên. Đây là biểu hiện của sự chuyển hoá kinh nghiệm và sự thành thục thành giá trị sức lao động. Với các sản phẩm mới, người lao động có thể cần chi phí đạo tạo hay làm quen, năng suất lao động thấp, các chi phí khác cao trong khi không thể tăng được giá trị sản phẩm. Trong giai đoạn này, giá trị sức lao động là thấp.

Nếu trình độ của người lao động tương ứng với độ phức tạp của sản phẩm thì mối quan hệ giữa người lao động với sản phẩm không ảnh hưởng tới việc định giá giá trị sức lao động. Nếu trình độ của người lao động cao hơn độ phức tạp của sản phẩm thì giá trị sức lao động trong mỗi sản phẩm cao hơn bình thường do người lao động tăng được năng suất lao động và do đó có thể giảm được nhiều chi phí khác. Ngược lại, nếu người lao động phải tạo ra các sản phẩm có độ phức tạp cao hơn trình độ của mình thì năng suất lao động thấp và nhiều chi phí khác tăng lên. Nếu đặt vấn đề so sánh thì giá trị sức lao động của người có trình độ cao trong cùng một loại sản phẩm cao hơn những người có trình độ thấp.

Khi trong một khu vực xuất hiện nhiều sản phẩm cùng loại nhưng do nhiều người hoặc nhiều tổ chức tạo ra thì ngoài việc định giá giá trị sức lao động căn cứ vào nhu cầu, còn có sự định giá chứa đựng yếu tố cạnh tranh. Yếu tố cạnh tranh xuất hiện làm cho việc định giá giá trị sức lao động đi theo hướng hạ thấp giá trị sức lao động để hạ giá thành sản phẩm. Người lao động phải nhường lại một phần giá trị sức lao động của mình cho người tiêu dùng để thu hút họ sử dụng sản phẩm của mình. Điều này là ngược lại với trường hợp người lao động tạo ra các sản phẩm đơn độc. Người tạo ra các sản phẩm đơn độc mà xã hội có nhu cầu cao thường có xu hướng định giá giá trị sức lao động của mình cao hơn giá trị sức lao động thực để thu hút giá trị của người dùng sản phẩm của mình. Cũng cần phân biệt rõ sản phẩm đơn độc và sản phẩm độc quyền. Sản phẩm độc quyền thường phải trải qua một quá trình nghiên cứu và nếu nó đáp ứng tốt cho nhu cầu xã hội thì việc trả giá cao cũng chỉ là việc định giá hợp lý giá trị sức lao động. Còn sản phẩm đơn độc là các sản phẩm mà vì những lý do nào đó mà không có nhiều người tạo ra và cung cấp cho xã hội. Người tạo ra sản phẩm lợi dụng tính đơn độc để áp dụng việc định giá độc quyền nhằm thu được nhiều giá trị.

Quan hệ với người tiêu dung

Quan hệ với người tiêu dùng ở đây được hiểu là quan hệ chung giữa người tạo ra sản phẩm với khách hàng sử dụng sản phẩm đó. Mối quan hệ này thể hiện ở hai dạng: cần duy trì khách hàng và khách hàng buộc phải sử dụng sản phẩm của mình. Trong trường hợp cần duy trì khách hàng thì người tạo ra sản phẩm thường phải nhường lại một phần lợi ích của mình cho khách hàng. Mà phần lợi ích đó là từ giá trị sức lao động của người lao động. Điều này có nghĩa là giá trị sức lao động phải hoặc bị định giá thấp. Ngược lại, khi người lao động buộc phải sử dụng sản phẩm thì giá trị sức lao động được định giá cao lên, khách hàng sẽ chịu thiệt thòi so với giá trị của sản phẩm.