Khảo cứu cổ sử Việt Nam thời Bắc thuộc : từ sau khởi nghĩa Hai Bà trưng

Đặng Thanh Bình

TIẾN TRÌNH LỊCH SỬ

Sau cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng, Cổ Việt chính thức nằm dưới sự cai trị của nhà Đông Hán, tuy nhiên suốt nhiều năm, vùng đất nằm giữa triều đình phương bắc với thuộc địa phương nam là Vũ Lăng và Linh Lăng, dân chúng nổi lên làm phản không ngừng.           

Hậu Hán thư chép: “Quang Vũ nổi lên giữa chừng, người Man Di ở quận Vũ Lăng lớn mạnh. Năm Kiến Vũ thứ hai mươi ba(năm 47), bọn Tinh phu Đan Trình chiếm chỗ hiểm yếu của quận, cướp chiếm quận huyện. Sai Vũ Uy Tướng quân Lưu Thượng phát binh ở Nam Quận, Trường Sa, Vũ Lăng hơn vạn người, cưỡi thuyền đi ngược sông Nguyên, vào huyện Vũ Khê đánh chúng. Thượng khinh thường quân địch, vào đất hiểm trở, nước trong khe núi chảy xiết, thuyền bè không thể đi lên. Người Man biết Thượng vào nơi xa, lương thực ít, lại không biết rõ đường lối, bèn đóng đồn tụ tập ở chỗ hiểm trở. Lương thực của Thượng hết, dẫn quân trở về, người Man chặn đường hiểm đón đánh, quân của Thượng thua to, đều bị giặc giết. Năm thứ hai mươi tư(năm 48), bọn Tương Đan Trình xuống đánh huyện Lâm Nguyên, sai Yết giả Lí Tung, Trung Sơn Thái thú Mã Thành đánh chúng, không thắng được. Mùa xuân năm sau(năm 49), sai bọn Phục Ba Tướng quân Mã Viện, Trung lang tướng Lưu Khuông, Mã Vũ, Tôn Vĩnh đem binh đến huyện Lâm Nguyên, đánh phá chúng. Bọn Đan Trình khốn cùng, xin hàng, gặp lúc Viện bệnh chết, Yết giả Tông Quân nghe thấy đều xin hàng, đặt ra quan lại, các bộc lạc người Man đều dẹp yên.

Năm Kiến Sơ đầu tiên thời Túc Tông(năm 76), người Man ở giữa vùng sông Lễ, quận Vũ Lăng là bọn Trần Tòng làm phản, vào giữa biên giới của người Man ở huyện Linh Dương. Mùa đông năm đó, Tinh phu người Ngũ Lí Man ở huyện Linh Dương theo quận đánh phá Trần Tòng, bọn Tòng đều hàng. Mùa đông năm thứ ba(năm 78), người Man ở giữa vùng sông Lâu là bọn Đàm Nhi Kiện lại làm phản, đánh đốt biên giới huyện Linh Dương, Tác Dung, Sàn Lăng. Mùa xuân năm sau(năm 79), phát quan quân ở bảy quận của Kinh Châu cùng bọn thỉ hình ở quận Nhữ Nam, Dĩnh Xuyên hơn năm nghìn người, đến giữ huyện Linh Dương, chiêu mộ thêm người Ngũ Lí Man ở huyện Sung bốn nghìn người, đánh giặc ở sông Lễ. Mùa xuân năm thứ năm(năm 80), bọn Đàm Nhi Kiện xin hàng, không cho. Quận nhân đó đem binh đi lên, đánh với giặc ở Hoành Hạ, đại phá chúng, chém đầu Nhi Kiện, còn lại đều bỏ trại chạy về giữa vùng sông Lâu, lại sai người đến xin hàng, mới cho. Do đó bỏ việc đóng đồn binh ở quận Vũ Lăng, ban thưởng đều có thứ bậc. 

Mùa đông năm Vĩnh Nguyên thứ tư thời Hòa Đế(năm 92), người Man ở giữa vùng sông Lễ, sông Lâu là bọn Đàm Nhung làm phản, đốt phá bưu đình, giết hại quan dân, quân ở quận đánh phá chúng. Năm Nguyên Sơ thứ hai thời An Đế(năm 115), người Man giữa vùng sông Lễ vì quận huyện bắt lao dịch, nộp thuế không yên ổn, mang lòng oán giận, bèn tụ tập các bộ lạc ở huyện Sung hơn hai nghìn người, đánh thành giết trưởng lại. Châu quận chiêu mộ người Ngũ Lí Man, binh ở Lục Đình đuổi đánh, phá chúng, đều tan chạy, xin hàng. Ban cho cừ súy của người Ngũ Lí, Lục Đình vàng, lụa, đều có thứ bậc. Mùa thu năm sau(năm 116), người Man ở giữa vùng sông Lâu, sông Lễ bốn nghìn người đều làm giặc cướp. Lại có người Man ở huyện Linh lăng là bọn Dương Tôn, Trần Thang hơn nghìn người, đội khăn đỏ, xưng là Tuớng quân, đốt dinh quan, cướp chiếm trăm họ. Châu quận chiêu mộ người Man đánh dẹp chúng”.

Trong khi đó, ở Giao Chỉ, Cửu Chân và Nhật Nam dân chúng lại rất thuần phục triều đình. Chỉ có duy nhất cuộc nổi loạn, ở Tượng Lâm, Nhật Nam năm 100, nơi cực nam của lãnh thổ.

Hậu Hán thư chép: “Năm Nguyên Hòa đầu tiên thời Túc Tông(năm 84), người Man Di ở ngoài cõi Nhật Nam là Cứu Bất Sự Nhân dâng tê giác, chim trĩ trắng. Tháng tư mùa hạ năm Vĩnh Nguyên thứ hai mươi thời Hòa Đế(năm 100), hơn hai nghìn người Man Di ở Tượng Lâm, Nhật Nam cướp bóc trăm họ, đốt cháy chùa quan, quận huyện phát binh đánh dẹp, chém cừ súy của chúng, bọn còn lại bèn hàng. Do đó đặt trưởng sử, tướng binh ở Tượng Lâm để ngăn ngừa nạn ở đất này. Năm Vĩnh Sơ đầu tiên (năm 107) thời An Đế, người Man Di Dạ Lang ở ngoài cõi Cửu Chân đưa cả bộ lạc nội thuộc, mở đất một nghìn tám trăm bốn mươi dặm. Năm Nguyên Sơ thứ hai(năm 115), người Man Di ở Thương Ngô làm phản. Năm sau(năm 116), liền chiêu dụ mấy nghìn người người Man, Hán ở Úc Lâm, Hợp Phố đánh quận Thương Ngô. Đặng Thái hậu sai Thị ngự sử Nhậm Trác nhận mệnh tha kẻ có tội, giặc đều hàng, tan vỡ. Năm Diên Quang đầu tiên(năm 122), người Man ở ngoài cõi Cửu Chân cống nạp, nội thuộc. Năm thứ ba(năm 124), người Man ở ngoài cõi Nhật Nam lại đến nội thuộc. Năm Vĩnh Kiến thứ sáu thời Thuận Đế(năm 131), Diệp Điều Vương ở Nhật Nam kiếu ngoại tiện sai sứ giả đến cống nạp, Hoàng đế ban cho ấn vàng dây thao đỏ”. 

I – LÂM ẤP VÀ HỌ CHU

Hậu Hán thư chép: “Năm Vĩnh Hòa thứ hai(năm 137), người Man Di ở vùng Kiếu Ngoại huyện Tượng Lâm, quận Nhật Nam là bọn Khu Liên mấy nghìn người đánh huyện Tượng Lâm, đốt sở quan, giết trưởng lại. Giao Chỉ Thứ sử Phàn Diễn phát binh ở hai quận Giao Chỉ, Cửu Chân hơn vạn người cứu huyện Tượng Lâm. Quân sĩ sợ đi thú nơi xa, bèn làm phản, đánh phủ của quận. Hai quận tuy đánh phá kẻ làm phản, nhưng thế của giặc chuyển thêm mạnh. Gặp lúc Thị ngự sử Hạ Xương đi sứ đến quận Nhật Nam, liền cùng châu quận hợp sức đánh chúng, không lợi, rồi bị giặc đánh. Vây hơn một năm mà lương thực của quân không chở đến, Hoàng đế lấy làm lo lắng. Năm sau(năm 138), gọi trăm quan hàng công khanh cùng quan Duyện ở bốn phủ, hỏi kế sách của họ, đều bàn sai Đại tướng, phát binh ở các châu Kinh, Dương, Duyện, Dự bốn vạn người đến đánh giặc. Đại tướng quân Tòng sự Trung lang Lí Cố bác đi nói: 

“Nếu châu Kinh, Dương không có việc gì, có thể phát binh. Nay giặc cướp ở hai châu tụ tập không tan, người Man Di ở quận Vũ Lăng, Nam Quận chưa phá được, người ở quận Trường Sa, Quế Dương nhiều lần bị bắt đi đánh dẹp, lại thêm nhiễu động, hẳn càng sinh hại. Đó là không nên thứ nhất. Lại thêm quân dân ở châu Duyện, Dự bị bắt đi đánh dẹp, đi xa vạn dặm, không có ngày về, chiếu lệnh bức bách, sẽ dẫn đến phản loạn. Đó là không nên thứ hai. Phương nam đất nước nóng ẩm, có thêm khí độc, đến nơi thì kẻ chết đến bốn năm phần mười. Đó là không nên thứ ba. Lội vào nơi xa vạn dặm, quân sĩ khổ sở, nếu đến Lĩnh Nam, không thể đánh nhau. Đó là không nên thứ tư. Quân đi ba mươi dặm một ngày, mà đi quận Nhật Nam hơn chín nghìn dặm, ba trăm ngày mới đến, tính ra mỗi người nhận năm thăng, dùng gạo sáu mươi vạn hộc, không kể thức ăn cho quan lại, tướng suý, lừa ngựa, chỉ mang áo giáp tự cấp, phí tổn như vậy. Đó là không nên thứ năm. Đem quân đến nơi đó, người chết rất nhiều, đã không đủ để chống giặc, nên đổi lại, đấy là cắt tim bụng để bổ vá bốn tay chân. Đó là không nên thứ sáu. Quận Cửu Chân, Nhật Nam cách nhau nghìn dặm, phát quan dân nơi này đi mà còn không chịu được, huống chi quân sĩ ở bốn châu, đi đến nơi xa vạn dặm sao! Đó là không thể thứ bảy. Trung lang tướng Doãn Tựu trước kia đánh dẹp người Khương làm phản ở Ích Châu, ngạn ngữ Ích Châu nói: “Giặc đến còn được, Doãn đến giết ta”. Sau Tựu trở về, đem binh giao phó cho Thứ sử Trương Kiều. Kiều dựa vào quan tướng của Tựu, trong một tháng, phá hết quân giặc. Đấy là phát Tướng đi thì không có hiệu quả, châu quận làm việc thì có hiệu quả vậy. Nên chọn người dũng lược làm làm tướng suý, lấy làm Thứ sử, Thái thú, sai hết cùng đến quận Giao Chỉ. Nay quân ở Nhật Nam lẻ loi không có thóc gạo, giữ đã không đủ, đánh lại không được. Nên trước hết đến gần quan dân của quận ấy, phía bắc dựa vào quận Giao Chỉ, sau khi việc yên, lại ra lệnh trở về đất cũ. Lại chiêu mộ người Man Di, sai chúng tự đánh nhau, chuyển chở vàng, vải đến để cấp cho chúng làm của riêng. Có thể chia rẽ kẻ đứng đầu, hứa sẽ phong tước Hầu, thưởng cho kẻ dũng cảm. Tinh Châu Thứ sử Chúc Lương ngày trước là người quận Trường Sa, tính quyết đoán, lại có Trương Kiều ở quận Nam Dương nữa, trước ở Ích Châu có công phá giặc, đều có thể làm việc. Xưa Thái Tông phong Ngụy Thượng làm Vân Trung Thái thú, Ai Đế lại phong Cung Xá làm Thái Sơn Thái thú. Nên phong cho bọn Lương, nhanh đến nhận chức quan”. 

Bốn phủ đều theo lời bàn của Cố, liền phong Chúc Lương làm Cửu Chân Thái thú, Trương Kiều làm Giao Chỉ Thứ sử. Kiều đến, trước tiên ra cáo thị vỗ về, giặc đều hàng, tan rã. Lương đến quận Cửu Chân, một mình ngồi xe vào trong quân giặc, đặt ra kế sách, chiêu dụ dùng uy tín, kẻ hàng mấy vạn người, đều được Lương đưa đi xây dựng dinh quan. Do đó đất Lĩnh Ngoại lại yên”.

Theo như Hậu Hán thư thì, cuộc nổi dậy khởi phát từ vùng kiếu ngoại Tượng Lâm, Thứ sử Phàn Diễn phát binh ở Giao Chỉ và Cửu Chân, nhưng ngược lại bị lính ở hai quận ấy, làm phản đánh trị quận. Rồi cả Thị ngự sử Hạ Xương, sau đó tiến đánh nhưng vẫn không dẹp được, cuối cùng đành phải theo lời Lý Cố. Kết quả Thứ sử Trương Kiều đã hàng được giặc ở Giao Chỉ, Thái thú Chúc Lương làm tan giặc ở Cửu Chân. Nhưng còn giặc ở quận Nhật Nam thì sao?

Xét kỹ lời bàn của Cổ để thấy Nhật Nam ra sao? “Nay quân ở Nhật Nam lẻ loi không có thóc gạo, giữ đã không đủ, đánh lại không được. Nên trước hết đến gần quan dân của quận ấy, phía bắc dựa vào quận Giao Chỉ, sau khi việc yên, lại ra lệnh trở về đất cũ. Lại chiêu mộ người Man Di, sai chúng tự đánh nhau, chuyển chở vàng, vải đến để cấp cho chúng làm của riêng. Có thể chia rẽ kẻ đứng đầu, hứa sẽ phong tước Hầu, thưởng cho kẻ dũng cảm”. Vậy, lính ở Nhật Nam, lẻ loi lại không có thóc gạo, không thể giữ được, nên lệnh trở về, đồng thời chiêu dụ, hòa thuận với Giao Chỉ, Cửu Chân, sau khi việc yên, mới chiêu mộ người Man Di, sai chúng tự đánh nhau, đồng thời ban tặng, phong hầu nhằm chia rẽ kẻ đứng đầu. Theo như kế của Cố thì Kiều và Lương mới chỉ yên được Giao Chỉ và Cửu Chân. Nên Nhật Nam do thủ lĩnh Khu Liên kiểm soát. Việc làm theo kế hoạch của Cố cũng bởi hoàn cảnh, vì:

Hậu Hán thư chép: “Năm Vĩnh Hòa đầu tiên thời Thuận Đế(năm 136), Vũ Lăng Thái thú gửi thư lên nói là người Man Di thần phục, có thể xem là người Hán, tăng thêm tô thuế của họ. Người bàn bạc đều cho là có thể. Chỉ có Thượng thư lệnh Ngu Hủ dâng tấu nói: “Bậc Vương thánh hiền từ xưa, không thần phục tục khác, không có đức thì không thể đến, uy không thể thêm, biết lòng họ tham lam, khó có thể dùng lễ. Cho nên lấy sự ràng buộc lỏng lẻo mà vỗ vỗ họ, hàng phục thì nhận mà không chống lại, làm phản thì bỏ mà không đuổi theo. Phép tắc xưa của Tiên Đế, cống thuế bao nhiêu, ghi rõ lâu rồi. Nay bỗng nhiên tăng thêm, hẳn sẽ giận mà làm phản. Xét cái được của việc này, không bù đủ cho cái mất, sẽ để mối hại sau này”. Hoàng đế không theo. Mùa đông năm đó, người Man ở giữa vùng sông Lâu, sông Lễ quả nhiên nói là việc cống vải khác với phép tắc lúc trước, rồi giết quan lại ở địa phương, dấy quân chúng các bộ lạc làm phản. Mùa xuân năm sau(năm 137), người Man hai vạn người vây thành huyện Sung, tám nghì người cướp huyện Di Đạo. Sai Vũ Lăng Thái thú Lí Tiến đánh phá chúng, chém mấy trăm thủ cấp, còn lại đều hàng phục. Tiến bèn cắt giảm việc chọn quan lại, được ý muốn hòa thân của họ. Ở quận được chín năm, Lương Thái hậu nắm chính sự ở triều đình, chiếu lệnh phong thêm thứ bậc cho Tiến, bổng đến hai nghìn thạch, ban cho tiền hai mươi vạn”.

Rõ ràng, sự nhiễu loạn không dừng lại ở Bộ Giao Chỉ mà xuất hiện ở bốn châu Kinh, Dương, Duyên, Dự. Cho thấy bầu không khí nặng nề bao trùm toàn bộ xã hội, dân chúng đang trong trạng thái kích động.

Hậu Hán thư chép: “Năm Kiến Khang đầu tiên(năm 144), hơn nghìn người Man Di ở quận Nhật Nam lại đánh đốt huyện ấp, rồi khích động quận Cửu Chân, cùng liên kết với nhau. Giao Chỉ Thứ sử Hạ Phương là người quận Cửu Giang dùng ân chiêu dụ, giặc đều hàng phục. Lúc Lương Thái hậu nắm chính sự ở triều đình, khen công của Phương, chuyển làm Quế Dương Thái thú”.

Bảy năm sau, người Man Di ở quận Nhật Nam lại nổi loạn. Căn cứ vào số người tham gia đánh đốt huyện ấp, chúng ta biết được quy mô của cuộc bạo loạn là tương đối nhỏ. Thế nhưng lại có thể kích động được quận Cửu Chân. Thì hẳn là, địa điểm khởi phát phải ở khu vực biên giới của Nhật Nam và Cửu Chân.

Phán đoán: Chúng ta nhận thấy là, những cuộc nổi dậy của người Man Di sau khởi nghĩa Hai Bà, đều bị Đông Hán đem binh đàn áp. Có duy nhất trường hợp năm 138 ở Giao Chỉ và Cửu Chân, tuy nhiên đó là vì hai cuộc tấn công trước bằng quân sự của bắc triều không có tác dụng gì và tại thời điểm đó nhà Đông Hán không thể dùng sức mạnh quân sự. Do đó, việc Thứ sử Hạ Phương sử dụng hình thức chiêu dụ, mà có hơn ngàn người Man Di khiến chúng ta không thể không nghi vấn. Thêm đó, trong khi Lương thái hậu khen Phương, thì lại chuyển Phương từ chức Thứ sử sang làm chức Thái thú. Nên chúng ta đưa ra phán đoán rằng: Có thể, Khu Liên đã tổ chức cuộc tấn công ở ven biên giới Nhật Nam và kích động dân chúng quận Cửu Chân.

Tổng kết: Vùng lãnh thổ ban đầu mà Khu Liên kiểm soát vượt ra ngoài huyện Tượng Lâm, chiếm phần nhiều lãnh thổ quận Nhật Nam.

Tấn thư chép: “Năm Vĩnh Hòa thứ sáu thời Thuận Đế(năm 141), Giao Chỉ Thái thú Chu Xưởng xin lập làm châu, triều đình bàn bạc không cho phép, liền bái Xưởng làm Giao Chỉ Thứ sử. Hoàn Đế chia ra lập nên quận Cao Hưng, Linh Đế đổi tên là Cao Lương”.

Như vậy: Phàn Diễn làm Thứ sử tới năm 138, cũng năm này Trương Kiều lên thay, Chúc Lương làm Thái thú Cửu Chân. Năm 141 Thái thú Giao Chỉ tên Chu Xưởng xin lập thành châu, triều đình không cho phép, nhưng bái Xưởng làm Thứ sử. Năm 144 có loạn ở Nhật Nam và Cửu Chân, sau đó Hạ Phương thôi chức Thứ sử.

Lưu ý: Việc Chu Xưởng xin lập châu cũng như được bái làm Thứ sử cho thấy thế lực của vị Thái thú này.

Hậu Hán thư chép: “Tháng mười một năm Vĩnh Thọ thứ ba(năm 157), người Man ở quận Trường Sa làm phản, đóng đồn ở huyện Ích Dương. Đến mùa thu năm Diên Hi thứ ba(năm 160), bèn cướp chiên ở ven quận, quân chúng đến hơn vạn người, giết hại trưởng lại. Lại có người Man ở quận Linh Lăng vào quận Trường Sa. Mùa đông, người Man ở quận Vũ Lăng hơn sáu nghìn người cướp quận Giang Lăng, Kinh Châu Thứ sử Lưu Độ, Yết giả Mã Mục, Nam Quận Thái thú Lí Túc đều bỏ chạy. Quan Chủ bạ của Lí Túc là Hồ Sảng kéo cương ngựa cúi đầu căn ngăn nói: “Người Man Di thấy quận không đề phòng, cho nên dám thừa lúc sơ hở mà đến. Minh Phủ là đại thần của nước, thành dài nghìn dặm, giương cờ đánh trống, nói phao lên là mười vạn người, cớ sao giao phó quyền giữ phủ, lại làm người trốn chạy vậy!”. Túc rút đao chĩa vào Sảng nói: “Quan Duyện vội vã bỏ đi! Thái thú nay nguy cấp, sao nhàn rỗi mưu tính việc này”. Sảng ôm lấy ngựa cố ngăn lại, Túc bèn giết Sảng mà chạy. Hoàng đế nghe tin, chém Túc bêu ở chợ, bắt giết cả bọn Độ, Mục, đưa thây Sảng về đến cổng làng, phong cho một người nhà làm quan Lang. Do đó lấy Hữu Hiệu lệnh Độ Thượng làm Kinh Châu Thứ sử, đánh giặc ở quận Trường Sa, dẹp yên. Lại sai Quân Kị Tướng quân Phùng Cổn đánh người Man ở quận Vũ Lăng, giặc đều hàng, tan vỡ. Quân trở về, giặc lại cướp quận Quế Dương, Thái thú Sưu Tích bỏ chạy. Người Man ở quận Vũ Lăng cũng đến đánh quận này, Thái thú Trần Phụng thống lĩnh quan quân đánh phá chúng, chém hơn ba nghìn thủ cấp, kẻ hàng hơn hai nghìn người”.

Và Hậu Hán thư chép: “Năm Vĩnh Thọ thứ hai thời Hoàn Đế(năm 156), Cư Phong Lệnh tham lam, tàn bạo không có độ lượng, người trong huyện là Chu Đạt cùng người Man Di tụ tập, đánh giết huyện lệnh, quân chúng có đến bốn năm nghìn người, tiến đánh quận Cửu Chân, Cửu Chân Thái thú Nghê Thức chết trong trận. Chiếu lệnh ban cho sáu mươi vạn tiền, ban cho hai con làm quan Lang. Sai Cửu Chân Đô úy Ngụy Lãng đánh phá chúng, chém hai nghìn thủ cấp, cừ súy vẫn đồn đóng ở quận Nhật Nam, quân chúng thêm lớn. Năm Diên Hi thứ hai(năm 159), chiếu lệnh phong lại Hạ Phương làm Giao Chỉ Thứ sử. Ân uy của Phương vốn có từ trước, quân giặc ở Nhật Nam nghe tin, hơn hai vạn người cùng nhau đến gặp Phương xin hàng”.

Chúng ta lại thấy thêm, sự nổi dậy của người Man Di, trên toàn vùng lĩnh ngoại, qua đó thấy được vị trí của cuộc khởi nghĩa tại Cổ Việt trong tổng thể. Và Hạ Phương được tái chức Thứ sử Giao Chỉ, cũng như lại dùng ân uy mà chiêu dụ giặc. Tất nhiên là sau khi nhà Đông Hán sử dụng biện pháp quân sự nhưng không đạt được mục đích.

Qua chuyện Trương Kiều, Chúc Lương, Lý Tiến, Hạ Phương, chúng ta nhận thấy nhà Đông Hán phong chức quan trước, sau đó sai đi dẹp giặc, nên có thể Ngụy Lãng cũng vậy. Được phong làm Đô úy quận Cửu Chân, rồi được sai đi đánh Chu Đạt.

Theo như Hậu Hán thư chép thì, Chu Đạt khởi binh ở Cửu Chân, nhưng sau rút lui và đồn trú tại Nhật Nam quân binh ngày càng thêm mạnh, nhưng cuối cùng hàng nhà Đông Hán. Qua đó, thấy được tầm ảnh hưởng của Chu Đạt.

Lưu ý: Chúng ta biết thêm một nhân vật họ Chu nữa, có tầm ảnh hưởng. Nhưng nhân vật Chu Đạt này với Thứ sử Giao Chỉ tên Chu Xưởng có mối quan hệ không? Thủ lĩnh cuộc nổi dậy người ở đâu? Xét thêm:

Tam quốc chí chép: “Cửu Chân Thái thú Đam Manh vì cha vợ là Chu Kinh mà đặt ra nguời chủ, đều mời quan lớn, lúc uống rượu say thì bày nhạc, quan Công tào Ngu Hâm đứng dậy múa kéo lấy Kinh, Kinh không đứng lên, Hâm vẫn bức bách, Manh giận sai lấy gậy đánh Hâm, chết ở trong quận. Em của Hâm là Miêu thống lĩnh quân chúng đánh phủ, lấy tên độc bắn Manh, Manh ngã xuống chết. Giao Chỉ Thái thú Sĩ Tiếp sai binh đến đánh, nhưng không thắng được”.

Sĩ Tiếp làm Thái thú từ thời Thứ sử Lý Tiến, khoảng giữa năm Trung Bình đời Hán Linh Đế, vậy Đam Manh cũng làm Thái thú khoảng thời gian ấy trở đi. Do đó, rất có thể cha vợ của Manh tên Kinh sống cùng thời với Đạt. Cả hai đều cùng họ Chu lại cùng sống ở Cửu Chân. Giữa hai nhân vật này có mối quan hệ không?

Qua việc Đam Manh giết Công tào Ngu Hâm, cũng như bị em của Hâm là Ngu Miên thống lĩnh quân chúng đánh phủ, giết Manh, sau lại bị Tiếp sai binh đánh, nhưng không thắng được. Cho thấy, tại Cửu Chân không độc tôn thế lực quân sự.

Hậu Hán thư chép: “Năm Kiến Ninh thứ ba thời Linh Đế(năm 170), Úc Lâm Thái thú Cốc Vĩnh dùng uy tín dụ hơn mười vạn người Ô Hử nội thuộc, đều trao cho dải mũ, đặt ra mười bảy huyện. Tháng mười hai mùa đông năm Hi Bình thứ hai(năm 173), người ở vùng Kiếu Ngoại quận Nhật Nam qua nhiều lần phiên dịch cống nạp. Năm Quang Hòa đầu tiên(năm 178), người Ô Hử Man ở quận Giao Chỉ, Hợp Phố làm phản, chiêu dụ người Cửu Chân, Nhật Nam, tụ hội mấy vạn người, đánh chiếm quận huyện. Năm thứ tư(năm 181), Thứ sử Chu Tuấn đánh phá chúng. Năm thứ sáu(năm 183), người ở vùng Kiếu Ngoại quận Nhật Nam lại đến cống nạp”. 

Cuộc khởi nghĩa năm 178, cho thấy quy mô cũng như mối quan hệ đặc biệt giữa Cổ Việt với Hợp Phố. Đồng thời cũng cho biết vị Thứ sử người quận Cối Kê họ Chu tên Tuấn. Đến năm 184, Chu Tuân tham gia dẹp giặc Khăn Vàng.

Bách Việt tiên hiền chí chép: “Sai Lí Tiến làm Vũ Lăng Thái thú đem binh đến đánh, đại phá chúng. Tiến cắt giảm tuyển chọn tướng súy, quan lại, được lòng dân chúng. Tại quận chín năm, Lương Thái hậu nắm việc triều đình, ban chiếu lệnh tặng Tiến chức quan phẩm trật hai ngàn thạch, ban cho hai trăm ngàn tiền. Giữa năm Trung Bình, nối tiếp Giả Tông làm Giao Châu Thứ sử, dâng tấu xin đặt phép tắc tuyển chọn Cống sĩ sánh nganh với Trung Châu. Sau đó Nguyễn Cầm làm Mậu tài, nhậm quan đến chức Tư lệ Hiệu úy. Người tài của Giao Chỉ được tuyển chọn ngang hàng với Trung Châu thực là bắt đầu từ Tiến. Con cháu của ông ta sinh sôi ra khắp vùng Giao Quảng, phần nhiều nhậm chức quan to”.

Như vậy: Rất có thể, sau khi Chu Tuấn thôi chức Thứ sử, thì Giả Tông được cử sang thay, tiếp sau là Lý Tiến. Cuối thời Đông Hán, xã hội rối loạn, liên tiếp là các cuộc khởi nghĩa của dân chúng. Tồn tại đồng thời 3 cuộc đấu tranh chính: Độc lập cho các tộc người, Quyền lợi của nông dân, Tranh giành quyền lực. Nếu trước cuộc khởi nghĩa Khăn vàng, chủ yếu là đấu tranh giành tự chủ của các tộc người, thì khởi nghĩa Khăn vàng là cuộc nổi dậy của nông dân, báo hiệu sự lung lay tại căn đế của xã hội nhà Đông Hán. Trong suốt thời gian vận động của hai hình thức đấu tranh ấy, sự tranh giành quyền lực cũng vận động không ngừng và tại thời điểm cuộc khởi nghĩa Khăn vàng, sự tuyên bố chính thức được nhận diện. Sau đó, trên vũ đài, nó độc diễn cho tới khi nhà Tấn thiết lập lại quyền lực thống nhất, các hình thức đấu tranh khác tồn tại mờ nhạt.

Tam quốc chí chép: “Đổng Trác làm loạn, Nhất trốn về làng ấp. Giao Châu Thứ sử Chu Phù giặc người Di giết, châu quận nhiễu loạn. Tiếp bèn dâng biểu xin Nhất lĩnh chức Hợp Phố Thái thú, em thứ làm Từ Văn Lệnh tên là Hoàng Hữu làm Cửu Chân Thái thú, em của Hoàng Hữu là Vũ, lĩnh chức Nam Hải Thái thú”. Và

Tam quốc chí chép: “Sau khi Chu Phù chết, nhà Hán sai Trương Tân làm Giao Châu Thứ sử, Tân sau bị tướng của mình là Khu Cảnh giết, cho nên Kinh Châu Mục Lưu Biểu sai người quận Linh Lăng là Lại Cung kế chức Tân. Bây giờ Thương Ngô Thái thú Sử Hoàng chết, Biểu lại sai Ngô Cự kế chức Hoàng, cùng Lại Cung cùng đến”.

Như vậy: Sau khi Lý Tiến thôi chức Thứ sử thì người quận Cối Kê Họ Chu tên Phù tiếp chức. Tuy nhiên vị Thứ sử này bị giặc người Di giết. Nên triều đình cử Trương Tân đến thay. Không rõ Chu Phù có mối quan hệ với Chu Tuấn không?

Tam quốc chí chép: “Lại có Thứ sử Chu Phù là người quận Cối Kê, phần nhiều lấy người cùng làng là bọn Ngu Bao, Lưu Ngạn chia ra làm trưởng lại, cướp bóc trăm họ, ngang ngược với dân, một con cá vàng thu lúa một hộc, trăm họ tức giận, làm phản, giặc trong núi đều ra, đánh châu phá quận. Phù chạy vào biển, trôi nổi mà chết”.

Theo như Tam quốc chí thì rõ ràng Chu Phù đã trở thành thể lực nhất Bộ Giao Chỉ. Tuy nhiên nhân vật quyền lực họ Chu này, chết trước khi nhà Đông Hán sụp đổ, nên chúng ta không  biết được, liệu rằng: Nếu còn sống nhân vật này có xưng đế, để tranh thiên hạ với họ Tào, Lưu và Viên hay không? Cái chết của vị Thứ sử này cũng chỉ ra, không những con đường tranh giành quyền lực và con đường tự chủ các tộc người không cùng chung mà còn trái ngược nhau. Chu Phù đã không nhìn thấy cơ hội trong đấu tranh tự chủ.

Tổng kết: Tuy rằng không có tính liên tục, nhưng rõ ràng những người mang họ Chu[những người quê ở vùng Ngô – Cối] đã trở thành thế lực nhất, tác động không nhỏ trong sự vận động của Cổ Việt, thế kỷ thứ hai.

II – TỰ CHỦ VÀ HỌ SĨ

Tấn thư chép: “ Năm Kiến An thứ tám(203), Trương Tân làm Thứ sử, Sĩ Tiếp làm Giao Chỉ Thái thú, cùng dâng biểu xin lập làm châu, bèn bái Tân làm Giao Châu Mục. Năm thứ mười lăm(năm 210), dời đến ở thành Phan Ngu, chiếu lệnh lấy châu ở biên giới cầm cờ tiết, quận cấp cho chiêng trống, để coi trọng việc giữ thành, ban thêm kiểu múa cửu tích, lục dật”.

Thứ sử Giao Châu tên Tân cùng quê, cùng họ với Trương Kiều làm Thứ sử năm 138. Sĩ Tiếp làm Thái thú Giao Chỉ cùng thời với Lý Tiến, sau khi Chu Phù chết, Tiếp trở thành nhân vật quyền lực nhất ở Giao Chỉ bộ. Anh em của Tiếp cũng là Thái thú quận Nam Hải, Hợp Phố và Cửu Chân. Thái thú họ Sĩ đã nhận thấy điều mà Chu Phù không thấy. Ông đã kéo léo tận dụng, ủng hộ phong trào tự chủ của tộc Man Di, đồng thời khôn ngoan trong ngoại giao.

Tam quốc chí chép: “Sĩ Tiếp tự Uy Ngạn, người huyện Quảng Tín, quận Thương Ngô. Tổ tiên của ông ta vốn là người huyện Vấn Dương, nước Lỗ, đến thời loạn Vương Mãng, tránh nạn đến đất Giao Châu. Qua sáu đời đến cha của Tiếp là Tứ, thời Hoàn Đế(năm 147 – năm 167) làm Nhật Nam Thái thú. Tiếp lúc nhỏ đến học ở kinh sư, theo thờ người quận Dĩnh Xuyên là Lưu Tử Kì, sửa sách Tả tị Xuân thu. Xét làm Hiếu liêm, làm chức Thượng thư lang, Công sự miễn. Sau khi hết tang cha là Tứ, đề cử làm Mậu tài, thêm làm Vu lệnh, chuyển làm Giao Chỉ Thái thú”.

Sau khi Chu Phù chết, Trương Tân đến nhận chức Thứ sử. Rồi cùng với Tiếp gửi thư, xin đổi thành châu. Triều đình đồng ý, bái Tân làm Giao Châu Mục. Tân thành thế lực ở các quận phía bắc bộ Giao Chỉ. Tiếp thành thế lực ở các quận phía nam bộ Giao Chỉ. Tuy nhiên, không lâu sau cái chết của Tân do tướng dưới quyền là Khu Cảnh gây ra.

Chúng ta đã biết năm 137 thủ lĩnh người Man là Khu Liên đã nổi dậy, đánh phá huyện ấp. Thế nhưng nhân vật Khu Liên này là ai? Đó là tên riêng cụ thể hay là tên gọi chung cho thủ lĩnh? Đến đây chúng ta biết thêm, một nhân vật ở Giao Chỉ cũng họ Khu tên Cảnh. Ngoài ra theo

Tam quốc chí chép: “Bầy giờ giặc Trường An là Khu Tinh tự xưng là tướng quân, quân hơn vạn người, đánh vây thành ấp, bèn lấy Kiên làm Trường Sa Thái thú, đem quân tự thống lĩnh tướng sĩ, sắp đặt sách lược, trong vòng một tháng đánh thắng bọn Tinh” và “Chu Triều, Quách Thạch cũng đem quân đảng nổi dậy ở Linh Lăng, Quế Dương cùng Tinh giúp nhau”.

Tấn thư chép: “Cuối thời Hậu Hán, quan Công tào ở huyện họ Khu, có con gọi là Liên, giết quan Lệnh tự lập làm Vương, con nhau nối tiếp nhau. Hậu Vương của nước này không có con nối nghiệp, cháu ngoại là Phạm Hùng nối tiếp lập. Hùng chết, con là Dật lập”.

Như vậy là ngoài Cảnh mang họ Khu thì còn có nhân vật tên Tinh cũng mang họ Khu. Bên cạnh đó, có thêm tài liệu nữa là Tấn thư cho biết Khu Liên là tên riêng của một nhân vật.

Tam quốc chí chép: “Nhà Hán nghe tin Trương Tân chết, ban ấn, thư cho Tiếp nói: “Đất Giao Châu ngăn trở, phía nam liền với sông biển, ân của Nhà vua không nhiều, nghĩa nhỏ tắc nghẽn, biết giặc phản nghịch Lưu Biểu lại sai Lại Cung dòm ngó phía nam, nay lấy Tiếp làm Tuy nam Trung lang tướng, coi sóc bảy quận, lĩnh chức Giao Chỉ Thái thú như cũ”. Sau Tiếp sai Trương Mân dâng cống đến kinh đô”.

Như vậy rõ ràng triều đình nhà Đông Hán đã không còn quản lý được Giao Châu nữa. Thế nhưng Tiếp lại vẫn dâng cống. Kinh Châu Mục Lưu Biểu lệnh Ngô Cự làm Thái thú Thương Ngô và Lại Cung làm Thứ sử Giao Chỉ.

Tam quốc chí chép: “Sau đó Ngô Cự và Lại Cung mất lòng nhau, dấy binh đuổi Lại Cung, Cung chạy về Linh Lăng. Năm Kiến An thứ mười lăm(năm 210), Tôn Quyền sai Bộ Chất làm Giao Châu Thứ sử. Chất đến, Tiếp thống lĩnh anh em nhận cờ tiết. Nhưng Ngô Cự mang lòng khác, Chất chém Cự. Quyền phong thêm cho Tiếp làm Tả Tướng quân. Cuối năm Kiến An, Tiếp sai con là Hâm vào làm con tin, Quyền lấy làm Vũ Xương Thái thú, các con của Tiếp, Nhất ở phương nam đều bái làm Trung lang tướng”.

Tam quốc chí chép: “Cự là kẻ vũ dũng cứng khỏe, không chịu kính phục, do đó oán giận nhau, xua đuổi Cung, xin cứu với Bộ Chất. Bấy giờ tướng cũ của Tân là bọn Di Liệu, Tiền Bác còn nhiều, do đó Chất đến sửa trị, lập lại phép tắc, vùa lúc lại gọi về. Rồi đó Lữ Đại đến, có cuộc biến của họ Sĩ, đem quân đánh phía nam, đến ngày dẹp xong, đặt lại quan lại, nêu rõ kỷ cương, diễu oai vạn dặm, lớn nhỏ cúi phục”.

Tam quốc chí chép: “Năm Kiến An thứ mười lăm(năm 210), ra làm Bà Dương Thái thú. Trong năm đó, chuyển làm Giao Châu Thứ sử, Lập vũ trung lang tướng, đem hơn nghìn quân Vũ xạ lại tiện đường đi xuống phía Nam. Năm sau(năm 211), bái thêm chức Sứ trì tiết, Chinh nam trung lang tướng, quan Thương Ngô Thái thú Ngô Cự mà Lưu Biểu sắp đặt ngầm mang lòng khác, ngoài thì theo mà trong thì phản. Chất nhún ý vỗ về, xin được gặp, nhân đó chém đầu để thị chúng, do đó oai danh lừng lẫy”.

Như vậy sau khi Lưu Biểu mất(năm 208), Cự và Cung oán giận nhau, Cự xua đuổi Cung. Cung chạy về Linh Lăng, xin cứu với Bộ Chất. Năm 210, Tôn Quyền cử Chất làm Thứ sử Giao Châu, đem hơn nghìn quân xuống phía nam. Châu Giao lúc này, trị sự ở Phan Ngu, có Ngô Cự ở Thương Ngô, tướng cũ của Tân là Di Liệu, Tiền Bác ở Hợp Phố, Sĩ Tiếp ở Giao Chỉ. Năm 211, khi Chất đến Tiếp thống lĩnh anh em nhận cờ tiết, còn Cự mang lòng khác nên trúng kế, rồi bị chém. Cho thấy binh sĩ của Ngô Cự cũng không đáng kể, quyền lực cũng chỉ ở Thương Ngô. Đồng thời khẳng định sự kiên trì cũng như khôn khéo của Tiếp trong ngoại giao.

Tam quốc chí chép: “Em là Nhất, lúc đầu làm Đốc bưu ở quận. Thứ sử Đinh Cung được gọi về kinh đô, Nhất theo chăm sóc bảo vệ ân cần, Cung cảm khái, đến lúc từ biệt nói: “Thứ sử nếu ở lại thì mắc tội ba điều, nên phải giúp vua vậy”. Sau Cung làm Tư đồ, mời Nhất. Sắp đến, Cung đã bị miễn chức, Hoàng Uyển nối tiếp làm Tư đồ, lấy lễ đối đãi Nhất”.

Chúng ta thấy không chỉ có Tiếp mà anh em của vị Thái thú này cũng rất kiên trì, chính trị trên con đường quan lộ. Phán đoán: Đinh Cung làm Thứ sử trong khoảng thời gian từ  sau năm 160 đến trước năm 178.

Tam quốc chí chép: “Năm Diên Khang nguyên niên(năm 220), Đại lên thay Bộ Chất làm Thứ sử Giao Châu. Lúc đến châu tên đầu lĩnh của giặc ở Cao Lương là Tiền Bác xin hàng, Đại nhân đó thừa chế, lấy Bác làm Cao Lương tây bộ Đô úy.  Lại có giặc người Di ở quận Uất Lâm đánh vây quận huyện, Đại đánh phá chúng. Bấy giờ giặc Vương Kim ở huyện Trinh Dương, quận Quế Dương tụ hợp quân chúng ở trên cõi quận Nam Hải, đứng đầu làm loạn gây hại, Quyền lại chiếu lệnh cho Đại đánh Vương Kim, bắt sống Kim, giải về kinh đô, chém đầu, bắt sống cả thảy hơn vạn người. Chuyển làm An Nam Tướng quân, cầm cờ tiết, phong Đô Hương Hầu.”.

Tam quốc chí chép: “Tiếp ở quận hơn bốn mươi năm, năm Hoàng Vũ thứ năm(năm 226), lúc chín mươi tuổi thì chết. Quyền cho là quận Giao Chỉ xa xôi, bèn chia quận Hợp Phố về phía bắc đặt làm Quảng Châu, lấy Lữ Đại làm Thứ sử; quận Giao Chỉ về phía nam đặt làm Giao Châu, lấy Đái Lương làm Thứ sử. Lại sai Trần Thì kế chức Tiếp làm Giao Chỉ Thái thú. Đại ở lại quận Nam Hải, Lương cùng Thì đều trước tiên đến Hơp Phố, nhưng con của Tiếp là Huy tự đặt làm Giao Chỉ Thái thú, phát binh sĩ họ hàng chống Đái Lương. Lương ở lại Hợp Phố. Người quận Giao Chỉ là Hoàn Lân được Tiếp cử làm quan cúi đầu can ngăn Huy, nên sai người ngênh đón, Huy giận, đánh chết Lân. Anh của Lân là Trị Tử lại hội họp binh sĩ họ hàng đánh Huy, Huy đóng cửa giữ thành, bọn Trị đánh đến mấy tháng không thể chiếm được, lại hẹn hòa thân, đều bãi binh trở về. Cho nên Lữ Đại được sai đi đánh Huy, từ Quảng Châu đem binh ngày đêm đi nhanh vào, quá quận Hợp Phố, cùng Lương đều tiến lên. Con của Nhất là Trung lang tướng Khuông với Đại có quan hệ bạn bè, Đại cho Khuông làm Sư hữu Tòng sự, trước tiên đưa thư đến Giao Chỉ, nói rõ họa phúc, lại sai Khuông gặp Huy, thuyết phục nhận tội, tuy mất chức Quận thú, vẫn vẹn toàn không có lo lắng gì khác. Đại theo Khuông đến sau, sáu người bọn anh của Huy là Chi, em là Cán, Tụng cởi trần nghênh đón. Đại từ tạ sai mặc áo trở lại, trước tiên đến dưới quận. Ngày sau bày màn trướng, mời anh em của Huy theo thứ tự đi vào, tân khách ngồi đủ. Đại đứng dậy cầm cờ tiết, đọc chiếu lệnh, mắng tội lỗi của Huy, sai tả hữu bắt trói lại, dẫn ra, liền đều giết hết, gửi đầu về quận Vũ Xương. Nhất, Hoàng Hữu, Khuông sau đó được thả ra, Quyền tha tội cho họ, còn con của Tiếp là Hâm đều phế truất làm dân thường. Được mấy năm, Nhất, Hoàng Hữu mắc tội bị giết. Hâm bị bệnh chết, không có con, vợ góa chồng, chiếu lệnh hàng tháng cấp cho lúa gạo, tiền bốn mươi vạn”.

Tam quốc chí chép: “Giao Chỉ Thái thú Sĩ Tiếp chết, Quyền lấy con của Tiếp là Huy làm An Viễn Tướng quân, lĩnh chức Cửu Chân Thái thú, lấy Hiệu úy Trần Thì kế chức Tiếp. Đại dâng biểu xin chia ba quận ở phía nam cõi đặt làm Giao Châu, lấy Tướng quân Đái Lương làm Thứ sử, bốn quận ở phía đông cõi làm Quảng Châu, Đại tự làm Thứ sử. Sai Lương và Thì vào phía nam, nhưng Huy không theo mệnh lệnh, dấy binh giữ ở cửa biển để chống bọn Lương. Đại do đó dâng sớ xin đánh Huy, thống lĩnh quân ba nghìn người ngày đêm vuợt biển. Có người bảo Đại nói: “Huy dựa vào ân đời trước, được người một châu nương dựa, không dễ vào vậy”. Đại nói: “Nay Huy dù mang lòng phản nghịch, nhưng chưa lo lắng quân sĩ của ta đến, nếu ta ngầm đem quân đi nhanh đến, đánh úp chỗ không phòng bị, sẽ phá được chúng vậy. Ở lại ngưng trệ mà không nhanh chóng, khiến cho giặc sinh lòng nghi ngờ, vây thành cố giữ, người Man ở bảy quận hội họp hưởng ứng, lúc đó dù là người có trí, ai có thể đánh được?”. Rồi đi, quá quận Hợp Phố, cùng bọn Lương đều tiến lên. Huy nghe tin Đại đến, quả nhiên rất kinh hãi, không biết chỗ ra, liền thống lĩnh sáu người anh em cởi trần đón Đại. Đại liền chém, chuyển đầu của họ về kinh. Đại tướng của Huy là bọn Cam Lễ, Hoàn Trị thống lĩnh quan dân đánh Đại, Đại dũng mãnh đại phá chúng, tiến phong làm Phan Ngu Hầu. Do đó giữ chức ở Quảng Châu, lại làm Giao Châu Thứ sử như cũ. Đại đã dẹp yên Giao Châu, lại đến đánh quận Cửu Chân, bắt chém đến mấy vạn người. Lại sai quan Tòng sự bảo rõ phong hóa của nhà nước, truyền đến các bậc Vương của các nước Phù Nam, Lâm Ấp, Đường Minh ở ngoài vùng biên giới, đều sai sứ giả nạp cống. Quyền khen công lao của Đại, bái làm Trấn Nam Tướng quân”.

Tam quốc chí chép: “Sĩ Tiếp đã dựa theo Tôn Quyền, gọi Tống đến làm Ngũ quan Trung lang, bái làm Hợp Phố, Nam Hải Thái thú. Bấy giờ Giao Châu mới mở, Thứ sử Lữ Đại đem quân đánh dẹp, Tống cùng đi theo, vượt biển xuống phía nam, kịp đến Cửu Chân. Xong việc về kinh, làm Yết giả Bộc xạ”

Theo như Tam quốc chí, thì sau khi Tiếp chết, Tôn Quyền chia châu Giao thành Quảng Châu và Giao Châu, đặt Đái Lương làm thứ sử, Trần Thì kế chức Tiếp, tuy nhiên Sĩ Huy tự đặt làm Thái thú Giao Chỉ. Nên Lương và Thì ở lại Hợp Phố. Anh của Lân là Hoàn Trị Tử hội binh sĩ đánh Huy mấy tháng liền nhưng không thắng, nên hòa rồi bãi binh. Cuối cùng Huy nghe anh là Khuông khuyên, nên đã đầu hàng. Qua đó cho thấy, binh lực của họ Sĩ ở Giao Chỉ cũng rất mạnh. Tuy nhiên, vượt ra ngoài Giao Chỉ thì giảm. Do Tiền Bác ở Hợp Phố, người Di ở Uất Lâm, Vương Kim ở Nam Hải. Sau khi Đại diệt được Huy và tướng Cam Lễ, Hoàn Trị. Đại cùng Tiết Tống tiến đánh Cửu Chân, bắt chém đến mấy vạn người. Rồi truyền đến các nước Phù Nam, Lâm Ấp, Đường Minh.

Nhưng mấy vạn người bị bắt chém ở quận Cửu Chân là giặc nào? Là Hoàng Hữu hay là Ngu Miêu hay là giặc Man Di. Theo như trình tự nhân vật được Tiết Tống kể trong thư gửi nhà Ngô thì Ngu Miêu, Thái thú Cửu Chân tên Đam Manh được nhắc sau Thái thú Nhật Nam tên Hoàng Cái, trước Thứ sử Chu Phù và cùng thời với Thái thú Giao Chỉ tên Sĩ Tiếp. Do đó mà Ngu Miêu xuất hiện trước khi Chu Phù chết và sau khi Tiếp làm Thái thú, nghĩa là Ngu Miêu giữ Cửu Chân trước khi Hoàng Hữu được phong làm Thái thú. Vì Tiếp đánh Miêu nhưng không thắng được. Vậy Hoàng Hữu có thực làm Thái thú Cửu Chân(thực quyền ở Cửu Chân).

Khi được Khuông khuyên hàng. Huy đã đồng ý. Thế nên hẳn là Hoàng Hữu cũng đồng thuận. Đồng thời việc Hoàng Hữu và Nhất không bị giết. Cho thấy khả năng Hoàng Hữu xin hàng. Vậy nếu Hữu đã hàng, thì việc Đại đánh Cửu Chân, hẳn do, người khác thống lĩnh quận này. Có thể vì quận Cửu Chân rộng, nên Hữu chỉ thực quyền ở một số huyện ấp, các huyện ấp khác do những thủ lĩnh khác nắm quyền.

Tam quốc chí chép: “Anh em của Tiếp đều giữ các quận, làm hùng trưởng một châu, ở chỗ xa vạn dặm, uy quyền không ai hơn. Ra vào thì gõ chuông khánh, đều đủ uy nghi, thổi sáo đánh trống, xe ngựa đầy đường, người Hồ đi gần bánh xe đốt hương thường có mấy chục người. Vợ cả, nàng hầu ngồi xe truy bình, con em cuỡi quân kị, lúc ấy tôn qúy vang dội đến trăm bộ tộc người Man, Úy Tha (Úy Đà) không đủ hơn vậy”.

Rõ ràng là họ Sĩ mà Tiếp là thống lĩnh, giữ Cổ Việt tự chủ khoảng ba thập niên, quan trọng hơn là sự khôn ngoan trong ngoại giao, nên “giữ gìn đất Nam Việt, suốt đời tốt đẹp”.

Tổng kết: Trong thời loạn, họ Sĩ đã tự chủ Giao Chỉ, lại hòa hiếu để yên đất nam, xét về toàn cục, là thượng sách.

III – KHỞI NGHĨA BÀ TRIỆU

Chúng ta đã biết năm 156, Chu Đạt người Cửu Chân thống lĩnh người Man, đánh trị sự quận. Sau bị Đô úy tên Ngụy Lãng đánh, phải lui về Nhật Nam. Cuối cùng thì hàng Thứ sử tên Hạ Phương. Năm 178, Lương Long ở Giao Chỉ cùng Khổng Chi ở Hợp Phố nổi dậy, người ở Cửu Chân và Nhật Nam hưởng ứng. Sau Thứ sử Chu Tuấn đánh dẹp. Những năm 190, Thái thú Cửu Chân tên Đam Manh bị Ngu Miêu giết. Sĩ Tiếp đem quân đánh Miêu nhưng không thắng. Hoàng Hữu được xin làm Thái thú Cửu Chân. Năm 226, Lữu Đại và Tiết Tống tiến đánh Cửu Chân. Thông giao với các nước Lâm Ấp, Phù Nam, Đường Minh.

Tam quốc chí chép: “Tháng giêng mùa xuân năm thứ mười(năm 247), Hữu đại tư mã Toàn Tông chết. Tháng hai, Quyền đến Nam cung. Tháng ba, đổi dựng cung Thái sơ, các tướng và châu quận đều cùng làm.

Giang biểu truyện chép chiếu của Quyền rằng: “Cung Kiến Nghiệp là dinh phủ tướng quân mà trẫm từ kinh đến dựng, cột chống hơi nhỏ, lại đều đã mục nát, thường sợ đổ vỡ. Nay chưa về lại miền tây, nên dời ngói gỗ của cung Vũ Xương đến để sửa lại”.

Tháng năm mùa hạ. Thừa tướng Bộ Chất chết. Tháng mười mùa đông, tha người tử tội. Tháng giêng mùa xuân, năm thứ mười một(năm 248). Chu Nhiên đắp thành ở Giang Lăng. Tháng hai đất vẫn rung”.

Tam quốc chí chép: “Thần là Tùng Chi xét: Năm Xích Ô thứ mười(năm 247), Quyền hạ chiếu dời gạch ngói của cung Vũ Xương để dựng sửa cung Kiến Khang, như thế vẫn còn điện trong cửa Đoan Môn”.

Như vậy là năm 247, Tôn Quyền cho dựng sửa cung Kiến Khang, huy động các tướng và châu quận đều cùng làm.

Tam quốc chí chép: “Tháng tư mùa hạ năm thứ sáu(năm 263). Người huyện Tuyền Lâm nói là có rồng vàng xuất hiện. Tháng năm, quan lại của quận Giao Chỉ là bọn Lữ Hưng làm phản, giết Thái thú Tôn Tư. Lúc đầu Tư bắt hơn nghìn thợ khéo trong quận đưa lên Kiến Nghiệp, vừa lúc quan Sát chiến đến, sợ lại bị bắt, cho nên bọn Hưng nhân đó phát động quân dân, chiêu dụ người rợ vậy”.

Tam quốc chí chép: “Năm Xích Ô thứ mười một(năm 248), người rợ ở quận Giao Chỉ, Cửu Chân đánh dẹp thành ấp, Giao Châu nhiễu động. Lấy Dận làm Giao Châu Thứ sử, An nam hiệu úy. Dận vào miền nam, dùng ân tín để dụ, ưa việc chiêu nạp, hơn ba nghìn người phe đảng của bọn cừ súy Hoàng Ngô ở huyện Cao Lương đều ra hàng. Dẫn quân xuống phía nam, tuyên bố rất thật, đem tiền của để trao tặng. Hơn trăm tướng giặc, năm vạn người dân ở nơi sâu xa khó quản, chẳng ai không cúi đầu, do đó Giao Châu yên bình. Liền bái chức An nam tướng quân. Lại đánh giặc ở ở huyện Kiến Lăng quận Thương Ngô, phá chúng, trước sau đem hơn tám nghìn quân để cấp vào quân đội”.

Rất có thể, khi Quyền dựng sửa cung Kiến Khang, Thái thú Giao Chỉ tên Tôn Tư đã bắt hơn nghìn thợ khéo trong quận đưa lên Kiến Nghiệp. Do đó đã khiến người rợ ở quận Giao Chỉ, Cửu Chân nổi dậy chống đối, đánh dẹp thành ấp.

Thái Bình ngự lãm chép: “Sách “Giao Châu kí” của Lưu Hân Kì nói: Triệu Ẩu, vũ dài mấy thước, không lấy chồng, vào núi tụ tập bọn giặc cướp. Rồi làm phản lại quận thường đi guốc vàng, lúc đánh trận rút lui liền giương màn trướng, giao cho người trẻ khỏe truyền lệnh, để mấy chục người gái hầu ở bên. Thứ sử Lục Dận đánh dẹp cô ta”.

Giao Châu ký chép: “Triệu Ẩu, là người con gái huyện Quân An, quận Cửu Chân. Vú dài mấy thước, không ở nhà, vào núi tụ tập bọn trộm cướp, thường đi guốc mui cong”. 

Như vậy thủ lĩnh của người rợ tên là Triệu Ẩu, người huyện Quân An, quận Cửu Chân. Cuộc nổi dậy rộng khắp hai quận Giao Chỉ và Cửu Chân, khiến Giao Châu nhiễu động. Cuộc nổi dậy bằng vũ lực, đánh dẹp thành ấp. Trong cuộc nổi dậy này không có sự hiện diện của quận Nhật Nam. Cho thấy quận này do người Man Di kiểm soát.

Tam quốc chí chép: “Tính Dận vốn thông đạt, tài lược trong sách, xưa làm Tuyển tào, công lao đáng ghi. Trở về tại Giao Châu, ban bố ân đức của triều đình, dân ly tán nương dựa, góc biển yên ổn” và “chưa có ai như Dận chỉ dùng ân tín mà thôi. Nhận lệnh ở châu, được hơn mười năm, làm khách đất lạ”

Lục Dận được lấy làm Thứ sử Giao Châu. Dận vào miền nam, dùng ân tín để dụ, ưa việc chiêu nạp, nên hơn ba ngàn người của cừ súy Hoàng Ngô ở huyện Cao Lương quận Hợp Phố ra hàng. Chưa bao giờ, nhà Ngô cai trị yên ổn ở Cao Lương. Từ Bộ Chất tới Lữu Đại và giờ tới Lục Dận. Hãy xem cái cách mà người được coi là dẹp giặc Cao Lương tốt nhất như thế nào.

Tam quốc chí chép: “Năm Diên Khang nguyên niên(năm 220), Đại lên thay Bộ Chất làm Thứ sử Giao Châu. Lúc đến châu tên đầu lĩnh của giặc ở Cao Lương là Tiền Bác xin hàng, Đại nhân đó thừa chế, lấy Bác làm Cao Lương tây bộ Đô úy”.

Tam quốc chí chép: “Lữ Đại đi đến, có biến loạn của họ Sĩ. Đem quân đánh phía nam, ngày ngày đánh dẹp, đổi đặt trưởng lại, nêu rõ phép tắc, uy phong đến vạn dặm, lớn nhỏ chịu phục. Do đó nói rằng, vỗ về biên giới, thực là có người này. Dùng quan đi cai trị thì nên dùng người trong sạch, có khả năng, vùng ngoài cõi hoang phục thì họa phúc rất khác thường. Ngày nay cõi Giao Châu tuy tiếng là yên ổn, vẫn có giặc cướp huyện Cao Lương; bờ cõi bốn quận Nam Hải, Thương Ngô, Uất Lâm, Châu Quan của châu ấy chưa yên, dựa vào đó làm cướp bóc, giặc chuyên làm phản trốn chạy đến tụ tập. Nếu Đại không ở lại phương nam, thì quan Thứ sử mới phải kĩ càng như Đại, coi sóc tám quận, bày ra phương lược, kế sách, mới có thể dần dần sửa trị giặc Cao Lương, mượn uy đức của ông ta, nhờ uy quyền của ta, lấy lòng thật thà, dân thường mới có thể sửa lại. Còn như người thường chỉ dùng phép tắc thường để giữ, không có mưu kế kì lạ thì bọn giặc thêm nảy nở, lâu ngày thêm gây hại. Cho nên việc an nguy của nước nhà là do người làm việc tại đấy, không thể không xem xét vậy”.

Qua đó thấy Đại được coi là người dẹp loạn Giao Châu thuộc hạng nhất. Khi đến là giặc Cao Lương tên Tiền Bác xin hàng, nhưng khi ông còn tại vị chức Thứ sử thì vẫn có giặc cướp huyện Cao Lương. Việc này chỉ cho chúng ta thấy: Các vị quan cai trị ở Giao Châu, cũng chỉ đủ sức quân tâm tới những nơi trung tâm mà thôi. Ở những nơi khác “sâu xa khó quản” vẫn có giặc.

Dận tiếp tục dẫn quân xuống phía nam, tới Giao Chỉ tuyên bố rất thật, đem tiền của để trao tặng, hơn trăm tướng giặc, năm vạn người ở vùng sâu xa khó quản đều cúi đầu. Nếu như ở Cao Lương chỉ có hơn ba nghìn người thì ở Giao Chỉ có tới trăm tướng giặc và năm vạn người. Nếu ở Cao Lương là ân tín chiêu dụ thì ở Giao Chỉ là đem tiền của để trao tặng. Qua việc dẹp loạn kỳ lạ của Dận, chúng ta phán đoán: Khi Tôn Tư bắt dân đưa lên Kiến Nghiệp, người rợ ở Giao Châu và Cửu Chân nổi dậy, đánh dẹp thành ấp. Tư phải đóng giữ thành. Dận sang dùng tiền của trao tặng. Người rợ lại hòa thuận, thôi không đánh dẹp huyện ấp. Tự trị ở vùng sâu xa khó quản.

Nếu Dận chỉ biết dùng ân tín chiêu dụ thì không phải. Dận còn đánh phá giặc ở huyện Kiến Lăng quận Thương Ngô. Như vậy, chúng ta phán đoán: Bản thân Dận cũng thấy khó mà thắng được giặc ở Giao Chỉ, Cửu Chân vì, giặc đông, lại tụ tập ở vùng núi, nơi sâu xa khó quản. Nên đã dùng kế chiêu dụ là thượng sách, có thể yên được Giao Châu. Người rợ thì làm phản, mấy lần đánh nhưng không công được những nơi trọng yếu của địch. Nay địch xin hòa, đem tiền của trao tặng. Do đó người rợ lấy hòa thuận. Tự trị ở vùng núi sâu xa. Qua việc “để mấy chục người gái hầu ở bên” cho thấy đã lập chính quyền nơi vùng tự trị.

Tổng kết: Khi phía bắc đang trong thời kỳ tranh giành quyền lực, miền phương nam cũng theo đó mà biến động. Các quan cai trị ở Giao Châu, tự coi bờ cõi, chủ yếu là dựa vào nội tại của quận huyện. Kết nối giữ chính quyền cơ sở ở phương nam với chính quyền trung ương ở phương bắc không khớp tuyệt đối. Nên sự cai trị của chính quyền cơ sở ở Giao Chỉ và Cửu Chân càng bị hạn chế. Chủ yếu ở những trung tâm(vùng đồng bằng). Còn ở những nơi xa trung tâm(chủ yếu là đồi núi) vùng tự trị được hình thành. Bà Triệu đã thiết lập vùng tự trị như thế.

IV – GIAO CHỈ BINH BIẾN

Sau khi Lục Dận hòa được với rợ Giao Chỉ, Cửu Chân. Lại dẹp giặc ở Thương Ngô nên Giao Châu yên bình. Dận làm khách đất lạ hơn 10 năm. Trong suốt thời gian đó ở Giao Chỉ và Cửu Chân, chính quyền cơ sở quản lý trung tâm. Vùng tự trị xa xôi do người rợ giữ. Người rợ không tấn công quan cai trị mà đại diện bắc triều cũng không làm tổn hại những lợi ích của người bản địa. Cả hai tạm sống hòa thuận.

Tam quốc chí chép: “Năm đó(năm 262), sai quan Sát chiến đến quận Giao Chỉ thu chim khổng tước, heo lớn” và “Tháng tư mùa hạ năm thứ sáu(năm 263). Người huyện Tuyền Lâm nói là có rồng vàng xuất hiện. Tháng năm, quan lại của quận Giao Chỉ là bọn Lữ Hưng làm phản, giết Thái thú Tôn Tư. Lúc đầu Tư bắt hơn nghìn thợ khéo trong quận đưa lên Kiến Nghiệp, vừa lúc quan Sát chiến đến, sợ lại bị bắt, cho nên bọn Hưng nhân đó phát động quân dân, chiêu dụ người rợ vậy”.

Tấn thư chép: “Thời Tôn Hạo, Giao Chỉ Thái thú Tôn Tư tham bạo, bị trăm họ chán ghét. Gặp lúc Sát chiến Đặng Tuân đến, tự ý đem ba ngàn con chim trĩ, sai người chở đến huyện Mạt Lăng, người đi bị khổ vì lao dịch nơi xa, có ý làm loạn. Quan lại trong quận là Lữ Hưng giết Tư và Tuân, đem quân nội thuộc”.

Theo đó khi quan Sát chiến đến quận Giao Chỉ thu chim và heo năm 262, quan lại của Thái thú là Lữu Hưng đã phát động quân dân, chiêu dụ người rợ giết Tôn Tư và quan Sát chiến Đặng Tuân. Vậy tính ra Tôn Tư làm Thái Thú quận Giao Chỉ hơn 15 năm.

Tam quốc chí chép: “Hưu hoăng(năm 264), bấy giờ nước Thục vừa mất, lại nữa quận Giao Chỉ phản loạn, người trong nước lo lắng, mong có được vua giỏi”

Tấn thư chép: “Năm Vĩnh An thứ bảy(năm 264), lại lấy ba quận lúc trước lập ra Quảng Châu”.

Như vậy cuộc binh biến ở Giao Chỉ do Lữ Hưng thực hiện, đã gây tiếng vang lớn. Chia đất Châu Giao 7 quận thành 2 vùng. Phía bắc nhà Ngô quản lý, đặt thành Quảng Châu sau cuộc binh biến gồm 4 quận. Phía nam do Lữ Hưng đứng đầu.

Tam quốc chí chép: “Lữ Hưng đã giết Tôn Tư, sai sứ đến nước Ngụy, xin Thái thú và quân sĩ đến. Thặng tướng Hưng dâng tấu chọn vạn người làm ruộng cho làm quân sĩ”.

Tấn thư chép: “Quan lại trong quận là Lữ Hưng giết Tư và Tuân, đem quân nội thuộc. Vũ Đế bái Hưng làm An nam Tướng quân, Giao Chỉ Thái thú. Rồi bị Công tào Lí Thống giết, Đế lại lấy người huyện Kiến Ninh là Lí Cốc làm Giao Chỉ Thái thú, Cốc lại chết, lại sai người quận Ba Tây là Mã Dong thay chức. Dong bệnh chết”.

Tam quốc chí chép: “Năm đó(năm 264), nhà Ngụy đ