Đạo đức Tin lành và tinh thần chủ nghĩa tư bản của Max Weber

Diễn trình phương pháp luận mà Weber tiến hành trong quyển ĐĐTL gần như đối lập, hay đúng hơn là khác hẳn, so với quan điểm mà Emile Durkheim đã trình bày cách đó hơn 10 năm trong quyển Những qui tắc của phương pháp xã hội học (1894). Theo nhà xã hội học người Pháp này, người ta chỉ có thể giải thích một hiện tượng xã hội này bằng một hiện tượng xã hội khác, và do đó cần tập trung chú ý tới các “sự kiện xã hội” (fait social) khách quan ở bên ngoài chứ không cần quan tâm tới những động cơ hay ý định chủ quan của các cá nhân. “Mỗi lần mà một hiện tượng xã hội được trực tiếp giải thích bằng một hiện tượng tâm lý, người ta có thể chắc chắn rằng lối giải thích này là sai lầm.” ^[25]Durkheim nêu ra một trong những nguyên tắc phương pháp luận xã hội học như sau : “Phải đi tìm nguyên nhân quyết định của một sự kiện xã hội nơi các sự kiện xã hội xảy ra trước đó, chứ không phải nơi các trạng thái ý thức cá nhân.”^[26]

Theo mạch suy nghĩ của Max Weber, không thể nhận diện các sự kiện xã hội giống như các sự kiện vật lý, bởi lẽ các sự kiện xã hội luôn luôn được hình thành hay được xây dựng “từ bên trong” (construits de façon endogène) bởi những tác nhân xã hội, và chính do sự tự xây dựng này (autoconstruction) mà các sự kiện xã hội mới có thể hiện hữu, mới có thể xảy ra ; và cũng do vậy mà chúng ta cần hiểu được “ý nghĩa nội sinh” (sens endogène) của các hành động xã hội.^[27] Ở đây, chúng ta cần lưu ý rằng “loại hình-lý tưởng”, theo phương pháp luận của Weber, không nhằm đến những cấu trúc đã được vật hóa (structures chosifiées), mà là nhằm đến những mối quan hệ ý nghĩa (rapports de signification) ^[28] – tức là những mối quan hệ giữa các hành động xã hội có ý nghĩa của các cá nhân. Nói cách khác, cái “loại hình-lý tưởng” của chủ nghĩa tư bản ở xã hội Âu châu cận đại theo Weber trước hết cần được đi tìm nơi những tâm thế, lối sống hay “hành vi kinh tế tư bản chủ nghĩa” của những con người sống trong xã hội này.

Trong quyển Wirtschaft und Gesellschaft (Kinh tế và xã hội), Weber phát biểu rõ rằng chỉ có thể giải thích được các cấu trúc xã hội nếu hiểu được và giải thích được cách ứng xử của các cá nhân – một quan điểm mà giới khoa học xã hội ngày nay thường gọi là “phương pháp luận [qui về] cá nhân” (methodological individualism) –, mặc dù ông vẫn không phủ nhận vai trò nhận thức luận cần thiết của những “cấu trúc xã hội” (soziale Gebilde). Ông viết : “(…) đối với việc lý giải hành động theo hướng thông hiểu mà bộ môn xã hội học tiến hành, những cấu trúc ấy ^[29] chỉ là những kết quả [Abläufe] và những tập hợp kết nối [Zusammenhänge] của những hành động đặc thù của những con người cá thể [einzelner Menschen], bởi lẽ những con người này mới chính là những tác nhân duy nhất [mà chúng ta] có thể hiểu được – [những tác nhân] của một hành động hướng đến ý nghĩa. Nhưng dù vậy, ngành xã hội học, kể cả vì mục đích riêng của mình, vẫn không thể bỏ qua những khái niệm tập thể ấy [kollektiven Gedankengebilde] vốn xuất phát từ những lối tiếp cận khác.”^[30]

Tuy nhiên, phương pháp luận cá nhân của Weber hoàn toàn không có liên quan gì với lý thuyết về sự chọn lựa thuần lý (rational choice theory) trong ngành kinh tế học vốn hình dung cá nhân như con người đơn lẻ (atome) và ích kỷ, cũng “không phải là một bước lùi trở lại tình trạng trước Hegel với một quan niệm cá nhân chủ nghĩa-nguyên tử về xã hội” ^[31]. Mặt khác, trong số ba nghĩa của khái niệm “individualisme” (cá nhân luận) mà nhà xã hội học người Pháp Raymond Boudon phân biệt, chỉ có nghĩa thứ ba mới đúng là phương pháp luận của Max Weber : (a) cá nhân luận “xã hội học” (individualisme “sociologique”) là khái niệm dùng để chỉ lối ứng xử của các cá nhân trong lòng một xã hội vận hành dựa trên nguyên tắc bình đẳng (chẳng hạn những xã hội “cá nhân chủ nghĩa” [sociétés “individualistes”] đối lập với những xã hội “đẳng cấp” [sociétés “hiérarchiques”]) ; (b) cá nhân luận “đạo đức” (individualisme “éthique”) là khái niệm dùng để chỉ một học thuyết cho rằng cá nhân là điểm qui chiếu tối hậu của các chuẩn mực, các định chế và các chọn lựa giá trị trong xã hội (đối lập chẳng hạn với “chủ nghĩa tập thể” [“collectivisme”]) ; và (c) cá nhân luận “về phương pháp” (individualisme “méthodologique”) (ở đây chúng tôi dịch là “phương pháp luận [qui về] cá nhân”) là lối tiếp cận được dùng để giải thích các quá trình xã hội bằng cách xuất phát từ các cá nhân (đối lập với khuynh hướng “tổng thể luận” về phương pháp [“holisme” méthodologique]).^[32]

Theo Weber, các nhà khoa học xã hội trước hết cần tiến hành việc qui giản (reduction) những hiện tượng tập thể (nhìn bên ngoài tưởng chừng như là một thực tại độc lập) vào những hành động của những con người cá thể. Ông cho rằng, đối với ngành xã hội học, khi nói đến “nhà nước” chẳng hạn thì hiện tượng này “không nhất thiết chỉ bao gồm hay chủ yếu bao gồm những yếu tố quan trọng xét về mặt pháp lý”. Ông viết tiếp : “Và trong bất cứ trường hợp nào, đối với [ngành xã hội học], không hề có nhân cách tập thể nào ‘hành động’ [‘handelnde’ Kollektivpersönlichkeit]. Khi [xã hội học] nói tới ‘nhà nước’, ‘dân tộc’, ‘công ty cổ phần’, ‘gia đình’, ‘lực lượng quân đội’ hay những ‘cấu trúc’ tương tự, thì ngược lại, nó chỉ đơn giản nhắm đến một kết quả nào đó của những hành động xã hội đã xảy ra hay được kiến tạo là có thể xảy ra của những [con người] cá thể.”^[33]

Trong một bức thư gởi cho R. Liefmann vào tháng 3-1920, Weber khẳng định lập trường của mình như sau : “Nếu cuối cùng tôi trở thành một nhà xã hội học, thì đó chủ yếu là nhằm đặt một dấu chấm hết đối với những cách thực hiện đặt nền tảng trên các khái niệm tập thể vốn vẫn luôn ám ảnh. Nói khác đi, ngay cả ngành xã hội học cũng chỉ có thể được tiến hành bằng những hành động của một, hay vài, hay nhiều cá nhân riêng biệt. Chính vì thế, nó phải áp dụng một cách chặt chẽ những phương pháp cá nhân.”^[34]

Nhưng chúng ta không nên ngộ nhận rằng thao tác qui giản về hành động cá nhân này mang một ý nghĩa bản thể luận, vì nó chỉ mang ý nghĩa phương pháp luận : theo Weber, “con người cá thể” hay cá nhân được xem xét ở đây không hề được quan niệm như là những đơn vị đơn lẻ, biệt lập nhau, mà chỉ được coi như những dữ kiện cuối cùng mà chúng ta có thể và cần phải “thông hiểu” và lý giải để có thể giải thích được các hiện tượng xã hội. ^[35] Và chính Weber còn nói rõ thêm rằng “cần phải loại bỏ sự ngộ nhận khủng khiếp cho rằng phương pháp ‘cá nhân luận’ [‘individualistische’ Methode] cũng có cùng một nghĩa như một sự đánh giá cá nhân chủ nghĩa [‘individualistische’ Wertung]”.^[36]

III. Khái niệm Beruf và tư duy duy lý khổ hạnh của đạo Tin lành

Hãy trở lại với câu hỏi là tại sao chủ nghĩa tư bản Âu châu chỉ ra đời và phát triển trong xã hội Tây phương thời cận đại, chứ không ở bất cứ nơi nào khác. Giả thuyết mà Weber đề xướng là : có một số yếu tố của đạo Tin lành đã tạo ra được những động cơ thuận lợi cho sự hình thành của chế độ tư bản chủ nghĩa. Weber cho rằng chính cái thái độ đặc trưng đối với lao động – một thái độ vốn chịu ảnh hưởng quyết định bởi nền đạo đức Tin lành, và điều này chỉ có ở phương Tây – có khả năng giải thích diễn tiến lịch sử đặc thù ấy của phương Tây, khác với tất cả các nơi khác trên thế giới.

Nền đạo đức Tin lành mà Weber phân tích trong quyển sách này chủ yếu là quan niệm giáo thuyết của phái Calvin mà sau đây là tóm tắt năm điểm chính, dựa trên bản Tuyên tín Westminster năm 1647 :

– Có một đấng Thiên Chúa tuyệt đối, siêu việt, đã tạo nên và cai trị trời đất, nhưng nằm ngoài khả năng hiểu biết của trí tuệ hữu hạn của con người.
– Đấng Thiên Chúa toàn năng và huyền bí này đã tiền định sự cứu độ hay sự kết án đối với mỗi con người chúng ta, và chúng ta không thể thay đổi gì được điều này bằng các sự nghiệp của mình.
– Thiên Chúa đã tạo dựng ra thế giới vì sự vinh quang của chính Người.
– Con người, cho dù được cứu độ hay bị kết án, đều có nghĩa vụ lao động cho sự vinh quang của Thiên Chúa và tạo dựng nên vương quốc của Người ngay trên thế gian này.
– Những công việc trần thế, bản tính con người, và thân xác, tất cả đều thuộc về trật tự của tội lỗi và của sự chết, và đối với loài người, sự cứu độ chỉ có thể là một món quà tặng không của ân huệ Thiên Chúa.

Theo Weber, thực ra những yếu tố trên đây cũng xuất hiện tản mạn trong giáo thuyết của các tôn giáo khác, nhưng chỉ duy nhất trong đạo Tin lành mới có sự nối kết của tất cả các yếu tố này ; và điều này sẽ dẫn đến những hệ quả hết sức quan trọng. Người tín đồ theo giáo phái Calvin không thể biết được là mình sẽ được cứu độ hay sẽ bị kết án, và đây là điều làm cho họ cảm thấy lo âu, khắc khoải. Để thoát ra khỏi nỗi lo âu này, do xu hướng tâm lý tự nhiên, họ sẽ đi tìm trong thế giới này những dấu hiệu chứng tỏ mình được chọn. Weber cho rằng chính vì thế mà một số tông phái Calvin cuối cùng đã tìm ra chứng cớ rằng mình được Thiên Chúa chọn thông qua thành quả và sự nghiệp của mình trong thế gian, trong đó có sự thành công về mặt kinh tế. Do vậy, cá nhân bị thúc đẩy đến chỗ phải cần cù làm việc để vượt qua nỗi khắc khoải là không biết mình có được cứu rỗi hay không.

Weber viết : “Thay vào chỗ của những kẻ tội lỗi đầy lòng khiêm hạ vốn được Luther hứa hẹn ân sủng nếu họ tự phó thác mình cho Thiên Chúa trong một lòng tin sám hối, xuất hiện ‘các vị thánh’ tự tin mà chúng ta có thể bắt gặp nơi các thương gia Puritanist với ý chí sắt thép của thời kỳ anh hùng của chủ nghĩa tư bản, và kể cả ngày nay nơi một số gương mặt điển hình. Mặt khác, để đạt tới sự tự tin này, cách thức thích hợp nhất được khuyến khích là hãy làm việc không ngơi nghỉ trong một nghề [rastlose Berufsarbeit]. Điều này, và chỉ điều này thôi, mới xua tan được nỗi hoài nghi về mặt tôn giáo và đem lại sự tin chắc về ân sủng.”^[37] Khái niệm Beruf mà Weber sử dụng ở đây, theo ông, do xuất phát từ quan niệm thần học của đạo Tin lành, không phải chỉ có nghĩa đơn giản là “nghề nghiệp” (như chữ “profession” hay “job” trong tiếng Anh, chỉ một loại lao động để kiếm sống), mà còn mang ý nghĩa “thiên chức” – ông nhắc tới từ “calling” trong tiếng Anh (đồng nghĩa với chữ “Berufung” [sự kêu gọi] trong tiếng Đức) – hay một “phận sự” (Aufgabe) do Thiên Chúa chỉ định, và vì thế nó đi đôi với khái niệm “bổn phận” (Pflicht). Weber cho rằng đây chính là sản phẩm hết sức mới mẻ của cuộc Cải cách của đạo Tin lành, khác hẳn so với quan niệm của đạo Công giáo truyền thống về “đời này” (đối lập với “đời sau”) và về các công việc trần gian. Ông viết : “(…) cho rằng bổn phận được thực hiện thông qua các nghề nghiệp trần thế, rằng bổn phận ấy là hoạt động đạo đức cao nhất mà con người có thể đảm nhiệm ở đời này – đó chắc chắn là điều mới mẻ. Như vậy, một cách tất yếu, hoạt động thường ngày mang một ý nghĩa tôn giáo, chính từ đó mà khái niệm ‘Beruf’ mang ý nghĩa [thiên chức] ấy. Ý nghĩa này biểu lộ tín điều trung tâm của tất cả các giáo phái Tin lành vốn bác bỏ sự phân biệt các điều răn đạo đức nơi người Công giáo thành các praecepta [mệnh lệnh] và các consilia [lời khuyên].”^[38]

Và Weber tóm tắt quan niệm đạo đức của giáo phái Calvin như sau :“Cách duy nhất để có một cuộc sống đẹp lòng Thiên Chúa không phải là vượt lên trên nền đạo đức của đời sống trần thế bằng lối sống khổ hạnh trong tu viện, mà chính là chu toàn trong thế gian các bổn phận tương ứng với chức phận mà cuộc sống dành cho mỗi người trong xã hội – chính vì thế mà các bổn phận trở thành ‘thiên chức’ [Beruf] của mỗi người.”^[39] Đặc trưng tư tưởng của giáo thuyết Calvin là nhấn mạnh tới nỗ lực của cá nhân chứ không coi trọng vai trò của các định chế, và loại trừ những xu hướng huyền bí, những xu hướng nặng về nghi thức – nói khác đi, đây chính là lối tư duy dẫn đến quá trình “giải ma thuật” (Entzauberung) và quá trình lý tính hóa lối sống của người tín đồ Calvin.

Chính ở điểm này mà, theo Weber, có một sự gặp gỡ hết sức quan trọng giữa một số yêu cầu trong lôgic thần học Calvin với một số yêu cầu của lôgic tư bản chủ nghĩa – hay giữa tư duy duy lý khổ hạnh Calvin với tư duy duy lý của nhà kinh doanh tư bản chủ nghĩa. ^[40] Nền đạo đức Tin lành khuyến cáo các tín đồ của mình phải cảnh giác và dè chừng đối với của cải thế gian và phải có một lối sống khổ hạnh (Askese). Trong khi đó, làm việc một cách duy lý nhằm tạo ra doanh lợi và không tiêu xài hoang phí doanh lợi này – đây chính là lối ứng xử cần thiết cho sự phát triển của chủ nghĩa tư bản, bởi nó có nghĩa là không ngừng tái đầu tư số lợi nhuận mới được tạo ra. Chủ nghĩa tư bản cần lối tổ chức thuần lý đối với lao động, và giả định rằng phần lớn lợi nhuận không được tiêu xài hết mà phải được tiết kiệm nhằm có thể tiếp tục phát triển các phương tiện sản xuất. Chính đây là nơi bộc lộ sự “tương hợp chọn lọc” giữa quan niệm và lối sống của đạo Tin lành với “tinh thần” của chủ nghĩa tư bản.

Theo Talcott Parsons, khái niệm “tinh thần của chủ nghĩa tư bản” – một cụm từ đặc trưng mà Weber sử dụng thường xuyên – không phải chỉ nói về sự chiếm hữu hay hành động chiếm hữu đơn thuần như nhiều tác giả thường lầm tưởng, mà trước hết và chủ yếu bao hàm “tính lý tính” (Rationalität) hay tư duy lý tính (Rationalismus) – hiểu như là một tâm thế mở luôn hướng đến những cách giải quyết vấn đề mới, đối lập với óc thủ cựu (Traditionalismus) ; một thái độ tận tâm và chuyên cần đối với công việc vì chính công việc chứ không vì mục đích nào khác, thái độ mà Weber diễn giải trong một khái niệm kép là nghề nghiệp-thiên chức (Beruf trong tiếng Đức, hay calling trong tiếng Anh).^[41]

Weber viết như sau : “Một trong các bộ phận cấu thành của tinh thần tư bản chủ nghĩa hiện đại, và không chỉ của tinh thần này, mà cả của chính nền văn hóa hiện đại, tức là lối sống thuần lý dựa trên ý tưởng Beruf, đã được phát sinh từ tinh thần của nền khổ hạnh Ki-tô giáo – đó chính là điều mà các trình bày của chúng tôi muốn chứng minh.”^[42]

Ở đây, để hiểu rõ hơn ý tưởng của Weber, chúng ta có thể đọc thêm đoạn văn sau đây trong một công trình khác của ông, khi ông so sánh giáo thuyết Puritanist (Thanh giáo) ở châu Âu với tư tưởng Nho giáo (Khổng giáo) ở Trung Hoa : “Sự đối lập giữa [tư tưởng] Nho giáo và [tư tưởng] Puritanist cũng làm cho chúng ta hiểu rằng sự tiết độ và óc tiết kiệm, kết hợp với ‘ham muốn doanh lợi’ và ‘óc quí trọng của cải’ còn lâu mới có thể đại diện hay có thể làm nảy sinh được ‘tinh thần tư bản chủ nghĩa’. Nhà Nho điển hình chi tiêu những khoản tiết kiệm ấy lẫn những khoản tiết kiệm của gia đình để có được một nền học thức, để dùi mài kinh sử nhằm trải qua các kỳ thi và nhờ đó đảm bảo cho mình cơ sở xã hội của một cuộc sống giàu sang. Người tín đồ Puritanist điển hình kiếm được nhiều tiền, tiêu xài ít, và do bị thúc bách phải tiết kiệm bởi tư tưởng khổ hạnh, nên tái đầu tư các khoản lợi nhuận của mình dưới hình thức tư bản vào các doanh nghiệp tư bản chủ nghĩa thuần lý. ‘Tư duy duy lý’ – và đây là bài học thứ hai đối với chúng ta – chi phối cả hai nền đạo đức ấy. Nhưng chỉ có nền đạo đức duy lý của phái Puritanist, vốn hướng đến một đời sau, mới dẫn đến chỗ hình thành một tư duy duy lý kinh tế ở ngay trong đời này với tất cả những hệ quả cuối cùng của nó, chính là bởi vì tự nó, không còn có gì là xa lạ đối với nó nữa, chính là bởi vì lao động trong thế gian này đối với nó chỉ là biểu hiện sự theo đuổi một mục tiêu siêu việt. (…) Tư duy duy lý Nho giáo hàm nghĩa là một sự thích nghi duy lý với thế gian ; còn tư duy duy lý Puritanist là một sự làm chủ duy lý đối với thế gian.” ^[43] Theo Weber, sở dĩ ở Trung Hoa không phát triển được chủ nghĩa tư bản là do thiếu những điều kiện và tâm thế thuận lợi cho quá trình này, hay nói chính xác hơn là do khuôn khổ quá cứng nhắc và tù đọng của các nghi thức và tập tục, nói khác đi là do xu hướng bảo thủ của tư tưởng Nho giáo.^[44]

IV. Lý thuyết của Weber về mối liên hệ nhân quả

Theo Raymond Aron, không ít người ngộ nhận rằng Max Weber đã tìm cách bác bỏ chủ nghĩa duy vật lịch sử khi ông ta giải thích những nhân tố kinh tế bằng những nhân tố tôn giáo. Aron cho rằng hoàn toàn không phải như vậy. Trong công trình ĐĐTL, Weber chỉ muốn minh chứng rằng người ta chỉ có thể hiểu được các ứng xử của con người trong các xã hội khác nhau nếu đặt chúng trong khuôn khổ nhân sinh quan hay thế giới quan của họ. Các tín điều tôn giáo và cách giải thích các tín điều này là một bộ phận nằm trong nhân sinh quan và thế giới quan ấy, và vì thế chúng ta cần phải hiểu chúng để có thể hiểu được ứng xử của các cá nhân và của các nhóm xã hội, nhất là ứng xử kinh tế của họ. Max Weber muốn chứng minh rằng những quan niệm tôn giáo thực sự là một nhân tố có ảnh hưởng quan trọng đối với các lối ứng xử kinh tế, và do đó, là một trong những nguyên nhân của những chuyển biến kinh tế của các xã hội.^[45]

Weber nói rõ rằng mục tiêu của ông trong quyển sách này chỉ giới hạn vào chỗ lý giải vai trò của nhân tố tinh thần, trong “vô số” những động lực khác, đối với quá trình phát triển của chủ nghĩa tư bản. Ông viết :“Như vậy công cuộc nghiên cứu sau đây có lẽ cũng là một đóng góp khiêm tốn vào việc cho thấy bằng cách nào các ‘ý tưởng’ trở thành những sức mạnh hữu hiệu trong lịch sử. (…) Chúng tôi chỉ muốn làm sáng tỏ cái phần của các động lực tôn giáo trong vô số những động lực cá biệt trong lịch sử vốn đã góp phần vào sự phát triển của nền văn minh hiện đại của chúng ta, vốn đặc biệt hướng về đời này. Vấn đề chúng tôi đặt ra chỉ nhằm định rõ, trong một số nội dung đặc biệt của nền văn minh này, những nội dung nào có thể được quy kết là do tác động của cuộc Cải cách [Tin lành] với tính cách là nguyên nhân lịch sử.”^[46]

Câu hỏi mà Weber nêu ra là “một số niềm tin tôn giáo đã quyết định như thế nào đối với sự hình thành của một ‘não trạng kinh tế’, hay nói khác đi là ‘ethos’ của một hình thái kinh tế ?” Để trả lời cho câu hỏi này, ông nói “chúng tôi đã dùng làm thí dụ những mối liên hệ giữa cái ethos của đời sống kinh tế hiện đại với đạo đức thuần lý của đạo Tin lành khổ hạnh.” Và ông khẳng định “như vậy, chúng tôi sẽ chỉ quan tâm tới một phương diện mà thôi của mối liên hệ nhân quả.”^[47]

Điều mà chúng ta cần lưu ý ở đây là Max Weber không hề có một quan điểm cực đoan và đơn-nguyên nhân (monokausal) về mối liên hệ nhân quả khi giải thích thực tại xã hội, và ông cũng chưa bao giờ nghĩ một cách giản đơn rằng chủ nghĩa tư bản chỉ là “sản phẩm” của nền đạo đức Tin lành. Ông viết rõ như sau : “(…) cũng tuyệt nhiên không có chuyện bảo vệ cho một luận điểm giáo điều và phi lý như là cho rằng ‘tinh thần của chủ nghĩa tư bản’ (…) chỉ có thể ra đời như là kết quả của một số tác động nhất định của cuộc Cải cách [Tin lành], hay thậm chí còn khẳng định rằng chủ nghĩa tư bản với tư cách là một hệ thống kinh tế là một sản phẩm của cuộc Cải cách [Tin lành]. Ngay sự kiện một số hình thức quan trọng của doanh nghiệp tư bản chủ nghĩa đã có trước cuộc Cải cách [Tin lành] khá lâu cũng đã đủ để bác bỏ luận điểm này. Ngược lại, mối quan tâm duy nhất của chúng tôi sẽ là định rõ trong mức độ nào các tác động tôn giáo đã góp phần tham gia vào việc gây dấu ấn về chất và sự bành trướng về lượng của ‘tinh thần’ này trên thế giới ; ngoài ra, định rõ những phương diện cụ thể nào của nền văn minh dựa vào cơ sở tư bản chủ nghĩa đã nảy sinh từ đó.”^[48]

Trong một bài viết vào năm 1910 mang tên là “Chống lại sự phê phán liên quan tới ‘tinh thần’ của chủ nghĩa tư bản” nhằm phản bác lại những lời công kích của nhà sử học người Đức Felix Rachfahl (1867-1925), Max Weber nhắc lại rằng ông quan niệm những động lực tinh thần xuất phát từ nền đạo đức Calvin “chỉ là một yếu tố cấu thành của ‘tinh thần’ của chủ nghĩa tư bản”. Ông viết : “Tôi đã từng nói một cách hết sức quyết liệt rằng tôi không hề chịu tránh nhiệm gì về việc các tác giả khác đã tuyệt đối hóa các nhân tố tôn giáo ấy – những nhân tố mà tôi đã gọi một cách rõ ràng và nhấn mạnh tối đa như là một thành tố đặc thù –, và về việc họ đồng hóa chúng [tức là các nhân tố tôn giáo ấy – N.D.] với ‘tinh thần của chủ nghĩa tư bản’ nói chung hay thậm chí còn coi chủ nghĩa tư bản như là xuất phát từ chúng.”^[49]

Cũng giống như trường phái mác-xít, Max Weber luôn nhìn nhận “vai trò quan trọng căn bản của kinh tế” và ông luôn “chú ý trước hết” tới các điều kiện kinh tế khi tìm cách giải thích các thực tại xã hội. Tuy nhiên, và đây là điểm độc đáo trong lối tiếp cận của Weber, ông nhấn mạnh rằng cũng phải đồng thời lưu tâm tới “những mối tương quan nhân quả ngược lại” – nói khác đi, tác động nhân quả theo Weber không phải là tác động một chiều, đơn giản, mà thực ra là một sự tương tác vô cùng phức tạp trong thực tại xã hội mà nhiệm vụ của nhà nghiên cứu là phải làm sáng tỏ. Ông phát biểu điều này khi bàn về chuyện đi tìm nguồn gốc của tư duy duy lý (Rationalismus) Tây phương hiện đại : “Mọi nỗ lực giải thích theo chiều hướng này đều sẽ phải nhìn nhận vai trò quan trọng căn bản của kinh tế, và chú ý trước hết tới các điều kiện kinh tế. Nhưng đồng thời, cũng phải chú ý tới những mối tương quan nhân quả ngược lại. Bởi lẽ, nếu tư duy duy lý kinh tế, trong sự ra đời của nó, phụ thuộc vào nền kỹ thuật thuần lý và luậ̣t pháp thuần lý, thì nó cũng phụ thuộc nói chung vào năng lực và tâm thế của con người khi họ chọn những lối sống thuần lý nào đó trong thực tế.”^[50]

Raymond Aron cho rằng toàn bộ tư duy về mối tương quan nhân quả của Weber được thể hiện trên cơ sở xác suất hay “khả năng xảy ra”. Đối với Weber, không thể có một yếu tố nào đó có thể quyết định một cách đơn-nguyên nhân (monokausal) hay một chiều đối với toàn bộ đời sống xã hội, cho dù đấy là yếu tố kinh tế, yếu tố chính trị hay yếu tố tôn giáo. Aron giải thích rằng Weber quan niệm các mối tương quan nhân quả trong ngành xã hội học chỉ như là những mối tương quan “cục bộ” và “có khả năng xảy ra” (“relations partielles et probables”). Nói cách khác, một bộ phận này của thực tại xã hội có thể là, hay không là, nguyên nhân của một bộ phận khác của thực tại xã hội – chứ không bao giờ có thể là nguyên nhân của toàn bộ thực tại xã hội. Và những mối tương quan nhân quả này luôn luôn mang tính chất xác suất, nghĩa là có thể xảy ra hay không xảy ra – chứ chúng không bao giờ mang tính chất quyết định tất yếu. Và chính tính chất bất định này trong thực tại xã hội là điều mà các nhà nghiên cứu khoa học xã hội phải quan tâm^[51], để có thể đi đến chỗ giải thích được rằng tại sao một hiện tượng xã hội lại xảy ra ở nơi này, trong xã hội nà̀y, chứ không xảy ra ở nơi khác, trong các xã hội khác.

Theo Raymond Aron, lý thuyết về tương quan nhân quả của Weber chính là một nỗ lực nhằm phản bác lại cách hiểu máy móc và thô thiển về chủ nghĩa duy vật lịch sử. Chẳng hạn, khi so sánh các dữ kiện lịch sử, Weber đã từng đặt vấn đề như sau : tại sao tại ngay những trung tâm phát triển tư bản chủ nghĩa như Florentia (Ý) vào các thế kỷ XIV và XV, lại không thể xuất hiện quan niệm về việc kiếm tiền thông qua nghề nghiệp như một mục đích tự thân, hay như một “chức phận”, một “thiên chức” (Beruf), vốn là đặc trưng quan trọng nhất của “tinh thần” của chủ nghĩa tư bản ? Trong khi đó, tại sao điều này lại có thể xảy ra ở những khu rừng của Pennsylvania (Mỹ) vào thế kỷ XVIII, nơi mà các hoạt động kinh doanh lúc ấy vẫn còn hết sức lạc hậu ? Từ đó, ông nhận định rằng “ở đây mà nói đến sự ‘phản ánh’ các điều kiện ‘vật chất’ lên trên ‘thượng tầng kiến trúc tư tưởng’ thì là điều hoàn toàn vô nghĩa”.^[52] Weber cho rằng chính bối cảnh tư tưởng của giáo thuyết Calvin “đã dẫn tới chỗ coi loại hoạt động xem ra chỉ nhằm tới lợi nhuận này như là một thiên chức [Beruf] mà đối với nó, cá nhân cảm thấy mình có bổn phận luân lý”, “đã tạo ra nền tảng và sự biện hộ về đạo đức cho lối ứng xử ‘kiểu mới’ của nhà kinh doanh”^[53] , và chính nhờ đó mà nó đã góp phần tạo ra những động lực tinh thần và những lối ứng xử thích hợp và cần thiết cho tiến trình phát triển của chủ nghĩa tư bản.

Theo nhà xã hội học người Mỹ Robert Nisbet (1913-1996), vấn đề mà Max Weber đặt ra không phải là đi tìm nguồn gốc tuyệt đối và tối hậu của sự chuyển biến xã hội, ông không tìm cách xây dựng một lý thuyết theo đó chỉ có một nhân tố duy nhất mang tính chất quyết định toàn bộ đời sống xã hội.^[54] Weber không phủ nhận vai trò quan trọng của các tiến bộ kỹ thuật và kinh tế trong sự phát triển của chủ nghĩa tư bản, nhưng ông là người đặc biệt chú tâm tới vai trò của động lực cá nhân trong các quá trình chuyển biến xã hội. Nói cách khác, ông đã nỗ lực đưa những yếu tố như các giá trị xã hội, các động lực ứng xử và các cấu trúc tinh thần vào trong một khuôn khổ lý thuyết giải thích sự chuyển biến xã hội. Mặt khác, cũng cần nhắc lại rằng Weber không tìm cách “giải thích” chủ nghĩa tư bản xét một cách tổng thể bằng giáo thuyết Calvin, mà thực ra ông chỉ tìm hiểu cái “tâm thế” của nền đạo đức Calvin vốn cho rằng lao động, của cải và lợi nhuận không những được chấp nhận và được đề cao, mà thậm chí còn trở thành một sức mạnh thúc bách về mặt đạo đức và thống trị về mặt luân lý^[55] – điều mà ông cho là có một sự “tương hợp chọn lọc” (Wahlverwandtschaften) với “tinh thần” của chủ nghĩa tư bản, hay với những yêu cầu về mặt phẩm chất và tính cách của một nhà kinh doanh tư bản chủ nghĩa. Khái niệm “quan hệ tương hợp chọn lọc” là một khái niệm độc đáo mà Weber sử dụng khi ông nhận định về mối quan hệ tương tác giữa nền đạo đức Tin lành với tinh thần của chủ nghĩa tư bản^[56].

Ở cuối công trình của mình, Weber minh định lập trường phương pháp luận của mình như sau : “Dù có thiện chí đến đâu, bản thân con người hiện đại, nhìn chung, thường không đủ khả năng hình dung hết tầm quan trọng của các ý tưởng tôn giáo đối với các cách ứng xử, văn hóa và tính cách dân tộc. Nhưng lẽ tất nhiên chúng tôi không hề có ý định thay thế một lối lý giải nhân quả ‘duy vật’ phiến diện [einseitig] bằng một lối lý giải duy linh [spiritualistische] về văn hóa và lịch sử, thực ra cũng không kém phần phiến diện. Cả hai [lối lý giải này] đều có thể làm được, nhưng nếu cả hai không tự xem mình như là bước sơ khởi của sự tìm tòi mà lại có tham vọng cho rằng mình mang lại kết luận [của sự tìm tòi], thì cả hai đều không phục vụ tốt cho chân lý lịch sử.”^[57]

Ngay sau khi ra đời, tác phẩm ĐĐTL đã được các nhà thần học đồng tình rộng rãi, nhưng lại bị các sử gia và các nhà kinh tế học phê phán mạnh mẽ : nhiều bài điểm sách đã lập tức ngộ nhận rằng Weber đưa ra một lối lý giải “duy tâm chủ nghĩa” và “tâm lý học” về lịch sử. Các phê phán sau đây còn ảnh hưởng đến hiện nay, dù Weber đã trả lời nghiêm túc và cặn kẽ.

Karl Heinrich Fischer (1879-1975) (nhà triết học về lịch sử) viết bài“Kritische Beiträge zu Professor Max Webers Abhandlung ‘Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus’ ” (Các đóng góp phê phán về công trình ĐĐTL của GS Max Weber)^[58], trong đó ông xem công trình của Weber nói chung là một cống hiến, nhưng phê phán Weber đã có một cách lý giải lịch sử “duy tâm chủ nghĩa và tâm lý học” : việc Weber xem đạo đức Tin lành là cơ sở tư tưởng cho Beruf [nghề nghiệp-thiên chức] là không có sức thuyết phục và sự trùng hợp giữa đạo Tin lành và chủ nghĩa tư bản không phải ở đâu cũng có về mặt lịch sử (Max Weber đã trả lời ngay trong tập XXV ấy, tr. 243-249). Sau đó, Fischer lại viết thêm một bài đăng trong số kế tiếp : “Replik auf Herrn Professor Max Webers Gegenkritik” (Đáp lại lời phản-phê phán của GS Max Weber)^[59] để chứng minh rằng luận điểm của Max Weber chỉ đúng nếu có thể “loại trừ hết mọi yếu tố khác của sự ra đời của chủ nghĩa tư bản”.

Felix Rachfahl (sử gia) trong bài “Kalvinismus und Kapitalismus” (Giáo thuyết Calvin và chủ nghĩa tư bản)^[60] đã chủ yếu phê phán khái niệm “tinh thần tư bản chủ nghĩa” là không thích hợp để nắm bắt động lực kinh tế dẫn đến chủ nghĩa tư bản, và, chủ nghĩa tư bản vẫn có mặt ở những nơi không có “tinh thần” này.

Nhìn chung, cả hai cách phê phán khá tiêu biểu ấy đều có đặc điểm chung là không hiểu rõ và ngộ nhận về khái niệm Idealtypus (loại hình-lý tưởng) được Max Weber trình bày trong bài về “Tính khách quan…” nói trên. Rachfahl phê phán đúng vào điểm mà Weber lấy làm nguyên tắc cho việc nghiên cứu : chỉ nghiên cứu một yếu tố của sự phát triển của chủ nghĩa tư bản, và các “loại hình-lý tưởng” – được xây dựng nên để tìm hiểu yếu tố này – không nhất thiết phải có thật trong thực tế lịch sử. Vì thế, trong một bài trả lời ngắn, Weber trách Rachfahl là “đã phạm nhiều sai lầm thô bạo do đọc một cách hời hợt”.^[61]

“Loại hình-lý tưởng” là một công cụ phương pháp luận đặc thù của Max Weber, xuất phát từ yêu cầu thấu hiểu về “hành động xã hội” hơn là về “cấu trúc xã hội”, bởi, như đã nói, theo ông, hành động xã hội là trung tâm của việc nghiên cứu xã hội học, và chỉ có nhờ sự thấu hiểu những ý đồ, ý tưởng, giá trị và lòng tin đã thúc đẩy con người hành động, ta mới hiểu được xã hội cũng như cấu trúc của nó. Nhận thức này bắt đầu từ khi Max Weber đọc được hai tác phẩm quan trọng của Heinrich Rickert (“Die G