Các thành phần đàn ong

Thành phần đàn như sau: có đặc tính sống thành xã hội, đàn ong là một đơn vị sinh học hoàn chỉnh bao gồm 3 loại hình ong là ong chúa, ong đực và ong thợ.

Mỗi loại hình có một vị trí sinh học nhất định trong đàn nhưng gắn bó với nhau và ảnh hưởng lẫn nhau rất chặt chẽ.

Ong chúa

Ong chúa là ong cái duy nhất có cơ quan sinh dục phát triển hoàn chỉnh để giao phối với các ong đực. Nhiệm vụ chủ yếu của ong chúa là đẻ trứng duy trì nòi giống bảo đảm sự tồn tại của cả đàn ong.

Cơ thể ong chúa lớn, cánh ngắn, bụng thon dài, bên trong chứa hai buồng trứng phát triển. Trọng lượng cơ thể ong chúa lúc mới nở tỉ lệ thuận với số lượng và chiều dài ống trứng. Đây là chỉ tiêu quan trọng để đánh giá chất lượng ong chúa mới nở. Các giống ong khác nhau thì chỉ tiêu này khác nhau.

Ví dụ : Ong Apis cerana, Trọng lượng cơ thể ong chúa lúc mới nở trung bình khoảng 150mg. Số lượng ống trứng trung bình (ở một nhánh buồng trứng) khoảng 90 – 110.

Ong A. mellifera: trọng lượng cơ thể ong chúa lúc mới nở trung bình 180 – 210mg. Số lượng ống trứng (một nhánh) trung bình là 110 – 180.

Sau khi nở từ trứng đã thụ tinh, ấu trùng ong chúa được ong thợ non nuôi dưỡng bằng một loại thức ăn đặc biệt (sữa chúa). Ấu trùng lớn rất nhanh và mầm mống buồng trứng trong ấu trùng ong chúa cũng phát triển rất nhanh. Các nhà khoa học đã chứng minh rằng trong giai đoạn ấu trùng và nhộng buổng trứng ong chúa phát triển dến mức ổn định. Như vậy có nghĩa là con ong chúa sau này đẻ tốt hay không thì một trong những điều kiện quan trọng là thức ăn nuôi ấu trùng chúa đến khi thành nhộng có tốt hay không.

Từ trứng đến khi nở ong chúa trưởng thành trải qua 15 ngày. Ong chúa mới nở rất mập mạp nhưng sau vài ngày do bị ong thợ hạn chế khẩu phần nên ong chúa giảm bớt trọng lượng cơ thể thon nhỏ lại chuẩn bị cho chuyến bay “trăng mật”. Trước chuyến bay trăng mật, ong chúa có vài lần bay ra khỏi tổ tập bay và định hướng tổ. Nếu thời tiết đẹp thì sau khi nở 3-5 ngày ong chúa bay đi giao phối. Ong chúa giao phối với chừng 10 – 20 con ong đực trên không trung. Việc giao phối với nhiều ong đực là quá trình tiến hoá nhằm làm cho ong chúa tiếp nhận những tinh trùng ong đực từ nhiều nguồn gốc, tránh được cận huyết. Sau khi giao phối, ong chúa về tổ và được ong thợ chăm sóc đầy đủ, cơ thể ong chúa nở nang dần đặc biệt là phần bụng, sau đó vài ba ngày ong chúa bắt đầu đẻ trứng.

Một con ong chúa trong đàn 6 – 7 cầu đầy đủ thức ăn có thể đẻ 700 – 900 trứng một ngày đêm, nhưng vẫn con chúa ấy nếu nuôi ở đàn 2-3 cầu, thức ăn không đầy đủ thì chỉ đẻ được 300 – 400 trứng một ngày đêm. Như vậy thường xuyên nuôi đàn ong mạnh thì tốc độ phát triển đàn càng nhanh.

Một đặc điểm quan trọng và cũng là một khả năng đặc biệt của ong chúa là chúng tiết chất có mùi đặc biệt mà chúng ta gọi là “chất chúa”. Các nhà khoa học gọi chất này là “pheromon” để dẫn dụ ong đực khi bay đi giao phối, dẫn dụ ong thợ trong lúc chia đàn tự nhiên, bốc bay đi nơi khác và cũng dùng chất này duy trì “trật tự xã hội” trong đàn ong. Ong chúa càng già chất phcronion càng giảm nên tác dụng của ong chúa cũng giám sút, lúc này ong thợ phải xây mũ chúa để thay chúa tự nhiên.

Nhiệm vụ chủ yếu của ong chúa là đẻ trứng và duy trì trật tự đàn ong.

Các trường hợp ong chúa ra đời

– Đàn ong chia đàn tự nhiên: Trong điều kiện ngoại cảnh thuận lợi (thời tiết tốt,nguồn thức ăn phong phú) và điều kiện chủ quan: đàn ong phát triển mạnh đến mức lực lượng giao động dư thừa, đàn ong thợ quá đông, đàn ong chật chội, nóng bức, nhiều ong non, đàn ong sẽ xây khoảng 3 – 8 mũ chúa để chia đàn tự nhiên. Chia đàn tự nhiên là bản năng của chúng để duy trì nòi giống.

Do có quá trình chuấn bị trong điều kiện ngoại cảnh thuận lợi như vậy, cho nên ong chúa ra đời trong trường hợp này có chất lượng cao. Mũ chúa ong chia đàn tự nhiên

– Đàn ong thay thế tự nhiên: Trong điều kiện ong chúa già không còn khả năng duy trì đàn hoặc ong chúa non nhưng bị tàn tật, ong thợ xây mũ chúa để thay thế tự nhiên. Trường hợp này đàn ong thường xây 1 – 2 mũ chúa (khác chia đàn tự nhiên). Ong chúa ra đời trong trường hợp thay thế có chất lượng tốt vì đàn ong chủ động bồi dục ong chúa:

Trường hợp thay thế tự nhiên, chúa cơ vẫn song song tồn tại với chúa mới đến khi chúa mới trưởng thành (giao phối, đẻ trứng) thì chúa cũ bị đàn ong thải loại.

– Đàn ong khẩn cấp tạo chúa: đàn ong mất chúa đột ngột, trong tổ còn trứng và ấu trùng, ong thợ khẩn cấp cải tạo lỗ tổ ong thợ có sẵn ấu trùng, cho ấu trùng ăn sữa chúa để bồi dục thành ong chúa gọi là ong chúa cấp tạo. Ong chúa ra đời trong trường hợp này chất lượng kém vì đàn ong không chủ động bổi dục và có thể gập điều kiện ngoại cảnh không thuận lợi.

– Tạo chúa nhân tạo (xem thêm Tạo chúa và nhân đàn):

Ong đực

Ong đực sinh ra từ trứng không thụ tinh và trong điều kiện bình thường chúng chỉ xuất hiện trong mùa sinh sản. Nhiệm vụ duy nhất của ong đực từ là giao phối với ong chúa.Với chức năng đó nên ong đực có cơ quan sinh dục rất phút triển, thể lực tốt, cánh to khoẻ và thính giác nhạy cảm với chất kích thích (pheromon dẫn dụ) do ong chúa phát ra khi bay đi giao phối.

Các trường hợp ra đời của ong đực

+ Vào mùa sinh sản, đàn ong phát triển mạnh, có nhu cầu chia đàn tự nhiên nên đàn ong bồi dục ong đực.

+ Ong chúa đã già hoặc ong chúa non nhưng bị bệnh hoặc tàn tật không đủ khả năng duy trì phát triển nên đàn ong phải thay ong chúa tự nhiên thì đàn ong cũng bồi dục ong đực để giao phối với ong chúa.

+ Ong chúa già kém không khống chế được van túi chứa tinh nên có những trứng không được thụ tinh và nở ra ong đực.

+ Ong thợ đẻ trứng, trứng nở ra ong đực.

Đời sống ong đực

Sự phát triển từ trứng đến trưởng thành:

Khác với ong chúa và ong thợ, ong đực được phát triển từ trứng không thụ tinh. Cũng giống như ong thợ, trong 2,5 – 3 ngày đầu tiên ấu trùng ong đực được ăn bằng thức ăn ấu trùng nhưng thành phần có khác gọi là “sữa ong đực”. Hàm lượng đường của sữa ong đực cho ấu trùng 1 – 2 ngày tuổi ăn là 7,5% và khi ấu trùng được 3 – 5 ngày tuổi là 24,9%. Sau 3 ngày tuổi, ấu trùng ong đực được ăn thêm mật và phấn hoa. Giai đoạn ấu đùng ong đực kéo dài 7 ngày nên tiêu tốn thức ăn gấp hai lần ấu trùng ong thợ và kích thước của nó cũng tăng lên nhiều hơn. Tuy nhiên tỉ lệ chết của ong đực ở giai đoạn ấu trùng cao hơn tỉ lệ chết của ong thợ rất nhiều. Theo Woykc. 1977:

Theo Levent 1956 để nuôi 1000 ong đực A. mellifera từ trứng đến trưởng thành cần 750g mật ong và 450g phấn hoa, và trong suốt cuộc sống của mình số ong đực trên tiêu thụ hết khoảng 6,32kg mật ong. Theo tính toán của những nhà nuôi ong thực tế để tạo 1000 ong đực trong đàn thì giảm mất 7kg mật. Tuy nhiên theo số liệu tính toán ngày nay thì số lượng mật ong tiêu tốn cho một ấu trùng còn lớn hơn nhưng thực tế những đàn ong có nhiều ong đực năng suất mật vẫn không giảm, bởi vì trong đàn ong có nhiều mối tương tác mà chúng ta vẫn chưa hiểu hết.

Sau 7 ngày, ong nuôi dưỡng ngừng cho ăn và vít nắp lỗ tổ lại. Lỗ tổ ong đực thường nằm ở các góc phía dưới của bánh tổ. Nắp vít lỗ lổ ong đực nhô cao hơn nắp vít tổ ong thợ. Sau khi vít nắp lỗ tổ được 2 – 3 ngày, trên nắp vít lỗ tổ ong đực A. cerana xuất hiện một lỗ thủng nhỏ ở chính giữa do ong thợ lấy hết sáp đi. Lí do hình thành lỗ nhỏ đó còn chưa được rõ (Ruttner, 1988). Thời gian phát triển từ trứng đến trưởng thành của ong đực là 24 ngày đối với ong A. mellifera và 22 – 23 ngày đối với ong A. cerana.

Ong đực trưởng thành và sự bay giao phối

Sau khi nở ong đực thường đậu trên các cầu bánh tổ có ấu trùng, nơi có nhiệt độ cao 35°C để thúc đẩy sự hình thành tinh tử. Suốt 3 – 4 ngày đầu tiên nó không tự lấy thức ăn được mà phải nhờ ong thợ nuôi dưỡng bằng phấn hoa và mật ong. Dần dần nó có thể tự lấy thức ăn trong các lỗ tổ không vít nắp. Ong đực dành 70 – 80% thời gian để nghỉ ngơi hoàn toàn. Thời gian còn lại nó bò đi đây đó trong tổ. Khi được 6 – 10 ngày tuổi, ong đục thực hiện những chuyến bay đầu tiên để bài tiết và định hướng vị trí tổ. Ở tuổi 12 – 14 ngày ong đực thành thục về mặt sinh dục và sẽ hay đi giao phối vào tuổi 15 – 18 ngày (hejltnnamek, 1962).

Ong đực A. mellifera bắt đầu tập bay định hướng ở tuổi trẻ hơn ong A. cerana. Ong đực của cả hai loài A. mellifera và A. cerana thường hay ra khỏi tổ từ 12 – 18h và nhiều nhất vào lúc 14 – 16h. Trung bình một chuyến bay kéo dài 20 – 25 phút. Ong đực thường bay cách tổ 1 – 3km đôi khi đến 6km. Tầm bay của ong đực cao hơn tầm bay của ong thợ. Người ta thấy ong đực bay đến những địa điểm nhất định, mà ở đó có nhiều ong đực khác gọi là “điểm hội tụ ong đực”. Ở điểm này có từ vài chục đến vài trăm và có khi tới vài nghìn ong đực thành thục và chưa thành thục về mặt sinh dục. Khi trại ong A. cerana đặt gần trại ong A. mellifera thì thấy ở điểm hội tụ có cả ong đực của 2 loài (Riittner, 1973). Tại điểm hội tụ các ong đực tiết ra pheromon để hấp dẫn nhau và hấp dẫn ong chúa bay tới. Điểm hội tụ ong đực thường cách xa tổ 700  – 800m cho đến 2000m. Nó thường ở vị trí cố định từ năm này qua năm khác.

Sự giao phối giữa ong đực và ong chúa

Khi ong chúa tơ bay đến điểm hội tụ ong đực có rất nhiều ong đực bay theo nó giống như một cái đuôi sao chổi ở phía sau ong chúa. Một trong số ong đực đuổi kịp ong chúa, dùng chân trước và chân giữa ôm lấy lưng còn chân sau ôm lấy bụng của ong chúa. Tiếp theo nó cong bụng lộn cơ quan giao cấu vào buồng ngòi đốt đã mở của ong chúa, rồi nó trở nên tê liệt, chân rời ra và cánh không vẫy nữa cuối cùng nó lật về phía sau. Ong chúa tiếp tục bay mang theo ong đực bị tê liệt. Lúc này tinh trùng sẽ đi vào ống dẫn trứng chung và đôi ống dẫn trứng đơn. Sau đó ong đực rời ra nhưng để lại các nút hình thành từ phần còn lại của dương vật và chất nhày của ong đực đông lại khi gặp không khí, ngăn không cho tinh dịch thoát ra. Chỉ vài giây sau con ong đực khác lại bám vào ong chúa để giao phối như con ong đực trước và tất nhiên nó phải gạt bỏ chất nhầy do con ong đực trước để lại. Các con ong đực sau khi giao phối thì bị chết.

Khi thấy lượng tinh trùng đã đủ, ong chúa bay về tổ với dấu hiệu do ong đực để lại gọi là “dấu hiệu giao phối”. Nó tự bỏ dấu hiệu giao phối trong vòng 3 – 5 phút bằng cách bò trên bánh tổ để thành tổ gạt vào dấu hiệu giao phối làm nó tụt ra. Đôi khi ong thợ giúp chúa loại bỏ dấu hiệu giao phối này.

Ong thợ

Ong sinh ra từ trứng được thụ tinh, nhưng được ong chúa đẻ vào lỗ tổ hình lục giác đều và ấu trùng ong thợ chỉ được ăn sữa chúa trong ba ngày đầu. Từ ngày thứ tư trở đi ấu trùng chỉ được ăn lương ong. Do đó tuy là ong cái, nhưng nó không phát đục hoàn chỉnh mà chỉ phái triển các cơ quan phù hợp với chức năng của ong thợ.