Các mối đe dọa đối với đa dạng sinh học của Việt Nam

Việc khai thác quá mức các nguồn tài nguyên thiên nhiên ở Việt Nam liên quan đến nhiều hoạt động trong đó có săn bắt, đánh cá, khái thác gỗ và thu thập động vật và thực vật không bền vững. Khai thác quá mức đã trở thành một mối đe dọa nghiêm trọng đối với đa dạng sinh học của Việt Nam và ngày càng mở rộng ra nhiều loài động thực vật khác trong khi đã có hàng trăm loài bị ảnh hưởng. Hoạt động săn bắt và thu thập nhằm phục vụ nhiều loại nhu cầu và các lĩnh vực kinh tế khác nhau, từ phục vụ nhu cầu sinh sống của người dân địa phương đến các hoạt động buôn bán (chủ yếu là bất hợp pháp) tại các thị trường trong nước và quốc tế. Việc buôn bán diễn ra ở mức độ rất lớn, cả về phạm vi lẫn mức độ đe dọa của nó đối với đa dạng sinh học toàn cầu. Những ước tính hiện nay cho rằng giá trị buôn bán động vật hoang dã ở châu Á nằm trong khoảng 5 tỉ đến 10 tỉ đôla một năm, đã cho thấy đây là một thị trường quốc tế bất hợp pháp chỉ đứng sau buôn bán ma túy và vũ khí.

Nhu cầu dẫn tới việc khai thác động vật hoang dã có nguồn gốc văn hóa sâu xa được hình thành từ 2000 năm trước. Các giá trị truyền thống của người châu Á đối với việc tiêu thụ động vật hoang dã được dựa trên sự kết hợp phức tạp giữa các yếu tố về dinh dưỡng và thuốc. Ăn động vật hoang dã được cho là bổ, có tác dụng hồi phục sức khỏe cũng như kích thích vì người ăn lấy được vào người loại năng lượng đặc biệt trước đây có trong cơ thể động vật. Các loài khỏe mạnh hoặc trông khác thường như tê tê (giống Manis) có lẽ có nhiều năng lượng hơn. Nhiều người cũng tin rằng các đặc tính và sức mạnh đặc trưng cho các loại động vật có thể chuyển sang người bằng cách ăn chúng và giúp điều chỉnh sự thiếu cân bằng được cho là gây ra ốm đau hay bệnh tật. Ví dụ các đặc tính tự nhiên của rắn – sự linh hoạt và khả năng lột da định kỳ – được cho là có khả năng chữa thấp khớp và bệnh về da.

Khu hệ thực vật bị khai thác ở khắp nơi. Quả cây, hoa, vỏ cây, rễ, nhựa, gỗ và toàn bộ cây được thu thập vì nhiều mục đích, từ làm thức ăn và thuốc cho đến làm thủ công mỹ nghệ, dệt và sản xuất đồ đạc và phục vụ việc buôn bán cây cảnh. Hai trong số các nhóm thực vật bị đe dọa nhiều nhất của Việt Nam, tuế và phong lan, không phải ngẫu nhiên, được buôn bán rất nhiều.

Mây, bao gồm xấp xỉ 600 loài cọ dạng dây leo thuộc phân họ Calamoidea phân bố trên khắp vùng nhiệt đới của cựu lục địa, là một nhóm thực vật đã bị khai thác trong một thời gian dài để phục vụ thị trường quốc tế dưới dạng đồ đạc thành phẩm hoặc dưới dạng nguyên liệu thô để sản xuất chúng. Được đánh giá cao và được ưa thích do sự kết hợp của độ bền và tính dẻo dai, gần như toàn bộ cành mây (thân mây) tiếp tục được khai thác từ tự nhiên trên khắp vùng phân bố của chúng. Việt Nam là nơi phân bố của (ít nhất) 21 loài và trong số đó 5 loài được xếp vào loại bị đe dọa toàn cầu. Rất ít hoặc không có thông tin cụ thể về tình trạng của các quần thể trong tự nhiên ngoài việc chúng gần bị khai thác kiệt quệ. Thay vào đó, các nhu cầu trong nước và xuất khẩu được đáp ứng bằng các hoạt động nhập khẩu trái phép từ Lào (và có thể từ Campuchia) và khai thác mây vẫn là mối đe dọa nghiêm trọng đối với các vườn quốc gia có nhiều rừng ở miền Bắc (Pù Mát và Vụ Quang) và miền Trung của Trường Sơn (Kôn Ka Kinh và Chư Mom Ray). Ngoài ra, việc trồng cây do những hộ gia đình có ít đất thực hiện đã bắt đầu từ hơn 1 thế kỷ trước và nhiều người dựa vào các sản phẩm của rừng để kiếm tiền.

Nhiều loài thực vật bị đe dọa do mức độ khai thác lớn để cung cấp cho các hoạt động buôn bán thuốc. Sâm Việt Nam (Panax vietnamensis) là một loài hiếm của chi bao gồm cả sâm Mỹ (P. quinquefolius) và sâm châu Á (P. ginseng). Các loài sâm này được sử dụng để chữa bệnh và làm thuốc bổ ở cả phương Đông và phương Tây. Được các nhà khoa học phát hiện vào năm 1973 tại núi Ngọc Linh thuộc tỉnh Kon Tum, sâm Việt Nam đã được người dân tộc địa phương Xô Đang sử dụng từ lâu để chữa nhiều loại bệnh và để làm thuốc tăng lực. Cuối cùng nó được mô tả là một loài thực vật mới vào năm 1985 và có phân bố trong các khu rừng thường xanh ở các độ cao giữa 1.700-2.000m ở hai tỉnh nằm ở miền Trung của dãy Trường Sơn. Các tác dụng về mặt dược phẩm của sâm Việt Nam bao gồm việc kích thích tinh thần và thể chất nói chung, các đặc tính gây tê và khả năng chống lại các viêm nhiễm cục bộ và lây nhiễm do vi khuẩn và nấm gây ra. Do các nhu cầu mang tính truyền thống cùng với việc xuất hiện ngày càng nhiều trong các hoạt động buôn bán cây thuốc trong nước và việc thiếu các nguồn trồng thay thế, nó bị đe dọa nghiêm trọng do việc khái thác quá mức trái phép. Sâm Việt Nam hiện là một trong số 250 loài hiếm, bị đe dọa và nguy cấp được đưa vào sách đỏ thực vật của Việt Nam.

Một trong những sản phẩm phi gỗ có giá trị cao nhất lấy từ rừng được khai thác ở Đông Nam Á là trầm hương. Trầm hương là lõi gỗ có nhiều nhựa phát triển bên trong một số loài cây thuộc chi Aquilaria, có lẽ là một loại phản ứng với các vết thương, bệnh lây nhiễm do nấm gây ra hoặc cả hai. Nó được khai thác bằng cách chặt cả cây và cắt lấy các phần gỗ có nhựa. Tuy nhiên, không phải tất cả các loài thuộc chi Aqualaria đều chứa trầm hương; theo các ước tính trong một quần thể nhất định lượng trầm hương thường thay đổi từ 0 đến 10%. Vì sự xuất hiện của nó không thể dự đoán một cách chắc chắn, rất nhiều cây bị chặt mà không mang lại lợi ích gì vì bản thân loại gỗ nay quá mềm cho việc xây dựng hoặc sử dụng vào những mục đích khác. Ở Việt Nam, loài cây tạo ra trầm hương là A. crassna, đây là loài có phân bố ở châu thổ sông Mê Kông và ở dưới độ cao 800m và về phía Bắc dọc theo các khu vực ven biển đến điểm tận cùng về phía Đông Bắc của Việt Nam. Trầm hương được sử dụng để chữa trị nhiều loại bệnh trong y học của Hindu, Tây Tạng và y học truyền thống của vùng Đông Á, mùi thơm của nó được đánh giá cao tại vùng Trung Đông và được những người theo đạo Hồi, đạo Hinđu và đạo Phật đốt như hương. Trầm hương loại 1 được bán ở Việt Nam với giá 3.500 đôla/kg và trầm hương làm thuốc (kỳ nam) có nguồn gốc từ các rễ cây có nhựa có thể được bán với giá 15.000 đôla/kg. Khó có thể biết được chính xác lượng trầm hương được xuất khẩu từ Việt Nam hàng năm; lượng xuất khẩu hàng năm được biết đã giảm xuống 10 tấn từ 50 tấn vào giữa những năm 1980 mặc dù con số thực tế có lẽ cao hơn nhiều. Bao nhiêu trong số này có nguồn gốc từ Lào và Campuchia hiện vẫn chưa được biết. IUCN xếp A. crassna vào loại cực kỳ nguy cấp vì quần thể của nó bị biến mất một cách nhanh chóng vượt quá con số 90% trong thập kỷ trước.

Việc lấy các loài cây gỗ có giá trị cao để sự dụng tại địa phương, phục vụ việc buôn bán nội địa và xuất khẩu đã tạo ra sức ép rất lớn lên một số các loài cây của Việt Nam. Hai loài cây lá kim ở miền Bắc Việt Nam đang phải chịu sức ép ở mức độ địa phương: bách tán Đài Loan (Taiwania cryptomerioides), một loài chỉ phân bố ở hai nơi hoàn toàn cách biệt khác ở Châu Á (ở Đài Loan và biên giới Trung Quốc-Myanmar), và loài bách tán vàng Việt Nam đặc hữu (Xanthocyparis vietnamensis) được mô tả vào năm 2002. Cả hai cùng có các quần thể rất nhỏ và bị đe dọa do sự xuống cấp của môi trường sống và việc khai thác trực tiếp loại gỗ nhiều nhựa và có mùi thơm để phục vụ xây dựng, làm áo quan và đồ thủ công mỹ nghệ (bách tán vàng Việt Nam cũng có thể được khai thác để làm hương). IUCN xếp các loài cây này vào loại cực kỳ nguy cấp. Những người khai thác gỗ cũng khai thác các loài cẩm lai thuộc chi Dallbergia với mức độ cực kỳ cao và không bền vững. Lõi của gỗ này có màu đỏ sẫm đến màu đỏ nâu và có sọc do các tầng nhựa đen tạo nên. Mặc dù cứng, gỗ có nhựa này bóng và được sử dụng để làm đàn, tủ và các dụng cụ bằng gỗ khác. IUCN xếp 7 loài cẩm lai của Việt Nam vào lại gần nguy cấp hoặc nguy cấp do bị khai thác gỗ quá mức.

Việc khai thác trực tiếp là một vấn đề nổi cộm đối với nhiều loài động vật có xương sống của Việt Nam. Mặc dù các loài động vật không xương sống đẹp và hiếm cũng bị bắt để bán cho khách du lịch ở các địa điểm nổi tiếng như Vườn Quốc gia Tam Đảo, phần lớn những loài không có giá trị kinh tế bị đe dọa ở mức độ cao hơn nhiều do sự xuống cấp và mất môi trường sống so với khai thác quá mức. Đối với động vật có xương sống, các nhu cầu thúc đẩy việc săn và bắt động vật sống nằm trong phạm vi từ các nhu cầu thiết yếu về thức ăn và thuốc đến các thị trường ngày càng mở rộng tại địa phương và trong nước và cuối cùng là các hoạt động buôn bán quốc tế đang tăng vọt. Nhu cầu này được đáp ứng thông qua rất nhiều phương pháp và hình thức buôn bán khéo léo khác nhau. Đi săn bằng súng đã giảm sau khi chính phủ cấm và thu giữ các loại súng do tư nhân sở hữu vào đầu những năm 1990. Đáng tiếc là, các kỹ thuật đi săn khác như đánh bẫy bằng dây, lưới, súng cao su và đôi khi bằng hầm bẫy công phu không thể đánh bẫy một cách chọn lọc và vô tình bắt nhiều loài không định bắt. Hầm bẫy để bắt thú thường có một hàng rào được làm chắn ngang đường mà chúng thường đi và hướng chúng đi tới một cái hầm được ngụy trang bằng cây. Ở đáy của hầm có các cọc nhọn để đâm vào người con thú rơi xuống. Các loại bẫy không phân biệt đặc biệt ảnh hưởng đến các loài chim trên cạn có kích thước lớn sống trong rừng như gà lôi mào trắng (Lophura edwardsi) có phân bố hẹp, gà tiền mặt đỏ (Polyplectron germaini) và trĩ sao (Rheinardia ocellata). Trong một số trường hợp, mức độ sâu và rộng của việc săn bắt động vật hoang dã được thể hiện qua việc một số loài được phát hiện lần đầu tiên ở Việt Nam là tại các chợ (di đầu trắng Việt Nam, Lonchura maja vietnamensis) và trên thế giới (thỏ vằn, Nesolagus timminsi).

Các loài động vật được săn bắt để tiêu thụ tại địa phương bao gồm nhiều kích cỡ và thuộc các nhóm phân loại khác nhau và có thể cung cấp một lượng protein đáng kể cho cộng đồng khi các nguồn thức ăn khác khan hiếm. Các loài được tiêu thụ gồm có: các loài ếch lớn thuộc giống ếch gai Paa và giống ếch nhái Rana, mặc dù một số loài ếch cần phải chú ý vì các chất độc tiết ra ở da; các loài gặm nhấm, trong đó có sóc đen (Ratufa bicolor) có thể nặng tới 3kg, nhím đuôi ngắn (Hystrix brachyura) và don (Atherurus macrourus); rắn độc và rắn không độc; nhiều loài chim, đặc biệt là các loài chim có kích thước lớn như gà so và gà lôi (họ Phasianidae), các loài chim nước lớn như diệc và cò (họ Ardeidae), cu và bồ câu (họ Columbidae), quạ và giẻ cùi (phân họ Corvinae) và tất cả các loại chim sẻ có kích thước trung bình như hoét (phân họ Turdinae), chào mào (họ Pycnonotidae) và khướu (phân họ Garrulacinae); kỳ đà hoa (Varanus salvator), là loài bò sát sống nửa nước nửa cạn có trọng lượng 1-7kg; các động vật trên cạn có kích thước trung bình trong đó có lửng lợn (Arctonyx collaris), tê tê vàng (Manis pentadactyla) và tê tê Java (M. javanica); nhiều loài cầy (họ Viverridae) và linh trưởng (bộ Primates) của Việt Nam; và tất cả những loài thú lớn như những loài guốc chẵn trong đó có hoẵng (Muntiacus muntjak), nai (Cervus unicolor), sơn dương (Naemorhedus sumatraensis), lợn rừng (Sus scrofa), gấu ngựa (Ursus thibetanus) và gấu chó (U. malayanus). Việc tiêu thụ các loài hiếm và có giá trị cao như các loài rùa của Việt Nam cho các nhu cầu thiết yếu có lẽ thấp hơn nhiều so với trước đây vì giá trị kinh tế cao trong một mạng lưới buôn bán được thiết lập chặt chẽ. Chỉ khoảng 10% các loài rùa có mặt tại các chợ buôn bán động vật hoang dã của Việt Nam được tiêu thụ trong nước; 90% còn lại được đưa đến Trung Quốc và Hồng Kông.

Khi giá trị của động vật trên các thị trường leo thang do nhu cầu tăng lên và lượng cung cấp giảm xuống, việc đi săn phục vụ các hoạt động buôn bán nhiều hơn hẳn so với đi săn đi săn để lấy thức ăn. Xu hướng này ảnh hưởng không chỉ tới Việt Nam mà còn tới các nước láng giềng là Lào và Campuchia, nơi dân số ít hơn, có nhiều tài nguyên thiên nhiên hơn và có nguồn dự trữ tài nguyên lớn hơn để khai thác. Phần lớn các thành phố và thị trấn lớn ở Việt Nam có chợ buôn bán động vật hoang dã nơi có rất nhiều loài động vật sống đại diện cho tất cả các nhóm động vật có xương sống chính, từ tắc kè, rùa và ếch đến tê tê, hươu và linh trưởng. Các quán ăn đặc sản thường xuyên phục vụ động vật hoang dã, đôi khi quảng cáo các món ăn với các danh sách giá đặt cạnh áp phích được in nhằm phục vụ mục đích giáo dục bảo tồn. Những người đến ăn có thể thường xuyên xem các động vật nhốt trong chuồng (trong đó có các loài bị đe dọa toàn cầu) như cầy và rắn. Cùng với các động vật hoang dã và thịt để tiêu thụ, những người bán hàng còn tiếp thị rất nhiều loại chim sống ở các chợ lớn nhất ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh. Nhiều người coi chim hót là vật làm cảnh vì bộ lông đẹp và tiếng hót hay và việc trưng bày những con chim quí cho thấy sự giàu có và địa vị trong cộng đồng. Những loài chim hót được bán nhiều nhất gồm có vẹt (giống Psittacula), bồ cầu và cu, sáo và yểng (họ Sturnidae), khướu (họ Timallidae) và vành khuyên (giống Zosterops). Các con chim được thuần hóa được dạy hót nhờ tiếp xúc với chim tự nhiên hoặc qua băng thu tiếng hót có giá trị cao hơn. Yểng (Gracula religiosa) nói được có thể bán với giá 200 đôla một con hoặc hơn nữa.

Chim sống cũng được các tín đồ đạo Phật mua để thả trong các dịp lễ hội vì họ tin rằng việc làm này sẽ mang lại cho họ may mắn và sống lâu. Các loài sống thành đàn, phổ biến ở vùng đồng bằng có thể bị bắt với số lượng nhiều trong đó có chim di (giống Lonchura), rồng rộc (giống Ploceus), sẻ đồng (họ Fringillidae) và sẻ (họ Passeridae). Bị bắt ở các vùng nông thôn và được vận chuyển đến các thành phố hoặc xuất khẩu, các con chim còn sống sót thường ở trong tình trạng rất yếu khi chúng được thả. Một nhóm chim cuối cùng được buôn bán dưới dạng chim sống bao gồm các loài chim lớn, như hồng hoàng (họ Bucerotidae) và chim ăn thịt (họ Accipitridae và Falconidae) được mua làm chim cảnh hoặc trưng bày trong vườn thú.

Các bộ phận và sản phẩm của động vật hoang dã cũng xuất hiện nhiều tại các chợ. Được tiêu thụ chủ yếu để làm dược phẩm và thuốc bổ, các mặt hàng phụ này bao gồm: xương hổ và cao làm từ xương hổ; mật gấu và cả túi mật; nhiều loại gạc hươu, đặc biệt là loại chưa trưởng thành được bọc trong lớp nhung; vảy tê tê; các tuyến xạ từ hươu và cầy; thịt khô và xương của linh trưởng được sử dụng làm cao thuốc và các loại thành phần chế biến khác; sừng tê giác; và rượu thuốc lam bằng cách ngâm động vật (thường là rắn độc bắt trong tự nhiên nhưng đôi khi là linh trưởng) vào trong rượu gạo. Các loài động vật hiếm hơn như Saola (Pseudoryx nghetinhensis) và hổ (Panthera tigris) gần như không bao giờ được buôn bán lúc còn sống nhưng thay vì đó xuất hiện trên thị trường dưới dạng da, xương và sừng hoặc đã được chế biến thành cao. Động vật hoang dã cũng được chế biến để phục vụ khách du lịch, cả trong nước và quốc tế. Các sản phẩm được bán rộng rãi bao gồm các loại hộp và đũa được làm từ các loại cây gỗ cứng hiếm ở vùng nhiệt đới, cá ngựa (họ Syngnathidae) và sao biển (họ Stelleroidae), các sản phẩm làm từ mai của đồi mồi (Eretmochelys imbricata) như quạt, lược và hộp đựng thuốc lá, rượu rắn và các chiến lợi phẩm từ động vật săn được (hình 62). Không phải tất cả các bộ phận và thành phần chế biến đều là đồ thật, đặc biệt là những mặt hàng có giá trị cao hơn và hiếm hơn như xương hổ, sừng tê giác và ngà voi. Thậm chí rượu rắn thường chứa các loại rắn trông giống rắn độc như rắn sọc xanh (Elaphe prasina) có màu trông rất giống các loài rắn lục sống trên cây có màu xanh lá cây và độc thuộc giống Trimeresurus.

Động vật hoang dã của Việt Nam còn được cung cấp cho các thị trường rộng lớn bên ngoài lãnh thổ. Các đối tác buôn bán quan trọng gồm có Thái Lan, Singapore, Hàn Quốc, Trung Quốc và các nước khác nơi nhiều người vẫn duy trì thói quen truyền thống là sử dụng các loài động thực vật hoang dã. Khi người châu Á di cư đến các nước khác, họ mang theo các văn hóa ẩm thực và cách chế biến thuốc truyền thống. Những sở thích đặc biệt về thức ăn có nguồn gốc từ văn hóa là những thói quen rất khó có thể bỏ được trong quá trình hội nhập với một nền văn hóa mới. Bên cạnh sức ép của việc khai thác phục vụ các mục đích làm tăng sức khỏe là ý thích được phục vụ các loài hiếm, ngoại nhập và đắt tiền tại các buổi lễ kỷ niệm và là bằng chứng của sự giàu có. Rất nhiều trong số các truyền thống này tiếp tục tồn tại trong các cộng đồng châu Á bỏ đất nước ra đi sau khi họ không còn hợp thời ở đất nước của họ.

Trong vòng 20 năm trước, Trung Quốc đã trở thành một khách hàng ngày càng lớn tiêu thụ động vật hoang dã bắt nguồn từ Việt Nam và ở các nơi khác trong khu vực. Khi nền kinh tế phát triển, ngày càng có nhiều người Trung Quốc có khả năng mua được động và thực vật hoang dã và các sản phẩm mà họ coi là các sự ràng buộc quan trọng về văn hóa và nhờ đó họ có thể cho thấy sự thành công và thịnh vượng thông qua việc sử dụng rộng rãi những sản phẩm này. Các mối quan hệ dần dần được thiết lập lại giữa Trung Quốc và Việt Nam dẫn tới việc mở lại cửa biên giới vào năm 1989. Cùng với việc tiền của Trung Quốc ngày càng dễ chuyển đổi, mở cửa biên giới dẫn đến việc vận chuyển trái phép động vật hoang dã vào Trung Quốc tăng lên nhanh chóng để đáp ứng nhu cầu đang tăng lên ở đây.

Rất khó có thể ước tính được khối lượng động vật hoang dã được vận chuyển trái phép qua biên giới Việt Nam vào Trung Quốc hoặc giá trị của các hoạt động buôn bán này. Một điều chắc chắn là tất cả các con số đều thấp hơn so với thực tế. Cuộc khảo sát vào năm 1993-1996 tập trung vào việc vận chuyển động vật hoang dã từ Việt Nam đến tỉnh Quảng Tây lân cận của Trung Quốc vẫn là một trong số ít những nghiên cứu toàn diện nhằm liệt kê loại động vật buôn bán, khối lượng và các động lực tiêu thụ. Vì các phương tiện giao thông của Quảng Tây tốt hơn, 95% hoạt động buôn bán động vật hoang dã qua biên giới Việt-Trung diễn ra qua cửa khẩu này; khối lượng buôn bán qua biên giới giữa Việt Nam và tỉnh Vân Nam thấp hơn nhiều và chủ yếu cung cấp cho nhu cầu tiêu thụ tại địa phương. Khối lượng nhập khẩu động vật hoang dã hàng ngày từ Việt Nam qua 3 cửa khẩu của Trung Quốc (2 nằm trong đất liền, 1 nằm trên biển) từ 2,3 đến 29,3 tấn, trong số đó rùa (61%), rắn (13%) và thằn lằn (11%) chiếm đa số. Hầu hết các loài động vật sống nhập khẩu đều được dùng làm thức ăn và một phần nhỏ hơn nhiều được dùng làm thuốc truyền thống. Các cuộc khảo sát ở 4 thành phố của tỉnh Quảng Tây (trong đó có thủ phủ Nanning, là nơi nổi tiếng về các món ăn được làm từ động vật hoang dã có giá tương đối rẻ) đã cho thấy phần lớn (63%) các quán ăn chất lượng cao đều phục vụ động vật hoang dã, hoặc có trên thực đơn hoặc theo yêu cầu. Các món ăn này luôn luôn đắt hơn, giá cao hơn từ 2 đến 20 lần so với các loại thức ăn thông thường và được tiêu thụ bởi những người giàu, trong đó có những khách du lịch chỉ đến đây để thưởng thức những món ăn này. Mặc dù nghiên cứu này đã phát hiện ra ít nhất 55 loài trong 4 ngày đi khảo sát ở chợ, các nghiên cứu khác đã ghi nhận 190 loài động vật có xương sống được buôn bán qua khu vực biên giới Việt-Trung.

Một cuộc khảo sát sau đó (từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2002) về tình hình buôn bán trái phép động vật hoang dã và các loại thịt của chúng đã ước tính khối lượng buôn bán hàng năm là 3.050 tấn, xấp xỉ một nửa khối lượng này được tiêu thụ trong nước. Có doanh thu 66,5 triệu đôla, các hoạt động buôn bán trái phép này thu được 21 triệu đôla tiền lợi nhuận hàng năm, gấp 3 lần ngân sách tổng số ngân sách dành cho Cục Kiểm lâm, là cơ quan đầu não của chính phủ Việt Nam chịu trách nhiệm thi hành luật về buôn bán động vật hoang dã. Hơn nữa, phần lớn khối lượng động vật hoang dã đưa qua biên giới Việt Nam không có nguồn gốc từ trong nước và thay vào đó được vận chuyển đến từ Lào, Campuchia và Myanmar (hình 63). Việt Nam đóng vai trò là hành lang buôn bán quan trọng của khu vực và nhờ vào những mạng lưới được thiết lập chặt chẽ nó có thể đáp ứng các đơn đặt hàng từ những thương gia Trung Quốc ở dọc biên giới phía Bắc gần như là chỉ trong vài ngày đến một tuần nhờ những người thợ săn ở Đông Dương và những nơi khác. Động vật hoang dã có nguồn gốc từ Việt Nam chủ yếu được săn bắt từ các khu bảo vệ nằm trong dãy Trường Sơn với các loài bò sát nước ngọt cũng được bắt từ châu thổ sông Mê Kông.

Những người buôn bán trái phép sử dụng nhiều con đường và phương tiện khác nhau để vận chuyển động vật hoang dã qua các vùng biên giới quốc tế, đặc biệt là biên giới Việt-Trung. Vùng biên giới này còn có nhiều sơ hở ở cả hai phía với nhiều con đường qua lại gần những con đường chính. Hàng lậu được vận chuyển trái phép bằng người, xe riêng và các phương tiện giao thông công cộng; chúng có thể được giấu trong hàng hóa hợp pháp, được dán nhãn sai (rùa nước ngọt được dán nhãn là đồ hải sản) hoặc giấy tờ giả mạo; và gần như thường xuyên có sự bảo vệ nhờ các mối quan hệ được thiết lập chặt chẽ giữa một số ít những nhân vật có ảnh hưởng lớn và những người quan trọng trong chính quyền, như các quan chức và lính biên phòng thông đồng với họ. Việc sử dụng điện thoại di động tràn lan càng làm giảm hiệu quả của việc thi hành luật, vì nó cho phép những kẻ buôn lậu gọi điện trước và tránh những khu vực được tăng cường kiểm tra.

Các hoạt động buôn bán có lợi nhuận cực kỳ cao, đặc biệt đối với những loài hiếm và có giá trị cao. Thậm chí đối với thợ săn là những người có lẽ là được hưởng lợi ít nhất từ mạng lưới này thì bắt được một cá thể có giá trị cao như vượn có thể giúp họ thu được số tiền bằng thu nhập trong nhiều tháng hoặc thậm chí cả năm. Động vật hoang dã từ lâu đã là một nguồn thức ăn quan trọng ở các vùng xa xôi hẻo lánh nơi không có động vật nuôi để cung cấp thịt và những người ở vùng núi phải dựa vào các sản phẩm rừng để có thu nhập và từ đó mua các hàng hóa cần thiết trong đó có gạo. Các cộng đồng sống biệt lập tại vùng núi ở miền Bắc và miền Trung của Việt Nam hàng năm phải chịu đựng 4 tháng thiếu thực phẩm hoặc lâu hơn. Vì nhiều loài trở nên ngày càng khan hiếm, những người thợ săn đã chuyển từ những loài ưa thích nhưng không sẵn có sang các lựa chọn thứ yếu mà trước đây khó được chấp nhận hơn. Điều này chuyển áp lực săn bắt từ các loài bị suy giảm đến điểm gần bị tuyệt chủng sang những loài mới mà gần như chắc chắn cũng sẽ bị suy giảm do bị khai thác quá nhiều để phục vụ các nhu cầu trên thị trường.

Cho đến tháng 6 năm 2001, việc xuất khẩu tất cả các động vật bắt trong tự nhiên và các loài thực vật hiếm và có giá trị cao bị cấm, nhưng không phải tất cả các hoạt động buôn bán động vật hoang dã đều vi phạm pháp luật. Việt Nam cho phép xuất khẩu động vật hoang dã sống được nuôi và các sản phẩm của chúng. Các loài được xuất khẩu gồm có trăn đất (Python molurus), trăn gấm (P. reticulatus), cá sấu (cá sấu Xiêm, Crocodylus siamensis; cá sấu hoa cà C. porosus; cá sấu Cu Ba, C. rhombifer; và các con lai của chúng) và khỉ đuôi dài (Macaca fascicularis). Khỉ đuôi dài chủ yếu được xuất khẩu sang Nhật Bản, Mỹ và Anh để phục vụ nghiên cứu y học. Tuy nhiên, động vật nuôi không thể thay thế cho động vật hoang dã vì nhiều lý do. Thường được quản lý kém, không vệ sinh và có quá nhiều cá thể, những trại nuôi này thường phải dựa vào các quần thể trong tự nhiên để cung cấp các cá thể sinh sản và đồng thời là nguồn thay thế và trong một số trường hợp chúng chỉ là nơi hợp pháp hóa các động vật bắt từ tự nhiên. Bằng việc tăng số lượng động vật hoang dã có trên thị trường, các hoạt động nuôi đẻ trong một số trường hợp đã thực sự tăng nhu cần của người tiêu dùng đối với thịt và các sản phẩm khác. Nó cũng không thể thay thế hoàn toàn cho động vật bắt từ tự nhiên vì các khách hàng thường thích mua loại động vật này. Điều này được thể hiện qua sự chênh lệch về giá cả vẫn tiếp tục tồn tại giữa động vật nuôi và động vật bắt từ tự nhiên. Các loài rắn độc bắt từ tự nhiên có giá cao gấp đôi giá rắn nuôi cùng loại và giá mật lấy từ gấu hoang dã cao hơn nhiều so với mật lấy từ gấu nuôi. Những sở thích này phản ánh sự tin tưởng vào hiệu quả cao hơn, và đồng thời là các lợi ích về sức khỏe, của thức ăn và thuốc được làm từ các động vật bắt từ tự nhiên.

Việc khai thác trực tiếp động vật hoang dã ở Việt Nam, bất kể vì lý do gì và bất kể được chuyển đi đâu, là mối đe dọa chính đối với nhiều loài động vật có xương sống ở Việt Nam, đặc biệt là các loài thú, một số loài chim và rùa. Mối đe dọa chủ yếu đối với các loài vượn đen của Việt Nam (giống Hylobates [Nomascus]) và voọc (giống Trachypithecus và Pygathrix) là săn bắt phục vụ các hoạt động buôn bán thương mại. Các nhà nghiên cứu đã định lượng được những mất mát tối thiểu trong cả nước giữa năm 1990 và 2000 do săn bắt gây ra cho 2 loài đặc hữu ở Việt Nam, voọc đầu trắng (T. poliocephalus poliocephalus) và voọc mông trắng (T. delacouri). Số lượng cá thể của cả hai loài bị giảm xuống một nửa trong vòng một thập kỷ, với số lượng tương ứng tối thiểu là 100 và 316 cá thể, bị mất đi vì săn bắt. Săn bắt đã làm mất đi thêm 30 cá thể voọc đầu trắng giữa năm 2000 và 2002 và quần thể của loài này vào năm 2004 nằm trong khoảng 50 đến 60 cá thể. Ước tính có khoảng 270-302 cá thể voọc đầu trắng vẫn còn tồn tại.

Các hoạt động buôn bán thương mại là mối đe dọa chủ yếu đối với phần lớn các loài thú khác, trong đó có các quần thể của hổ, bò tót (Bos gaurus) và bò rừng (B. javanicus). Một nghiên cứu tổng quan về tình trạng của 3 loài này vào năm 1998 gợi ý rằng các quần thể của chúng ở Việt Nam đã bị giảm sút nghiêm trọng với số lượng theo thứ tự là 100, 500 và 170-195 cá thể. Kết quả của sức ép kéo dài liên tục từ thị trường lên các loài này sẽ làm cho các quần thể còn sót lại của chúng trở nên vô cùng nhỏ như loài tê giác một sừng (Rhinoceros sondaicus annamiticus) bị săn bắt nhiều, hoặc bị tuyệt chủng trong nước như trường hợp của bò xám (B. sauveli). Mặc dù nhiều loài chim bị bắt để tiêu thụ, trưng bày và để thả, đối với các loài này hoạt động buôn bán thương mại vẫn gây ít đe dọa hơn so với sự suy giảm và mất môi trường sống. Tuy nhiên, đối với yểng và vẹt, đặc biệt là vẹt ngực đỏ (Psittacula alexandri fasciata), việc săn bắt phục vụ hoạt động buôn bán vật nuôi cảnh có lẽ là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến sự suy giảm của quần thể.

Các quần thể tự nhiên của tất cả các loài rùa ở châu Á đã giảm sút nhanh chóng trong thập kỷ trước. Các hoạt động buôn bán nhằm cung cấp cho các thị trường thức ăn trong khu vực, đặc biệt là các thị trường ở phía Nam của Trung Quốc, là nguyên cơ bản của sự suy giảm này và cho đến nay được coi là mối đe dọa nghiêm trọng nhất đối với nhóm này. Các nhà khoa học tin rằng nếu sức ép của việc khai thác được giữ ở mức độ cao như hiện nay, nhiều loài ở Đông Nam Á sẽ bị tuyệt chủng trong thiên nhiên trong một tương lai gần. Gần như tất cả các loài rùa được vận chuyển sang Trung Quốc đều được bắt từ tự nhiên, không kể có xuất xứ từ nước nào và ngoại trừ một vài loài có giá trị cao, việc buôn bán không có chọn lọc. Vì lý do này, nhiều loại rùa được bắt gặp ngẫu nhiên hoặc bị săn lùng bởi những người thợ săn chuyên nghiệp sẽ bị bắt và cuối cùng là bị bán đi bất kể loài nào và kích cỡ nào. Các bộ phận còn lại được dùng để chế biến thuốc như cao rùa, được chế biến bằng cách nấu đông từ mai rùa. Loài rùa hộp ba vạch (Cuora trifasciata) có phân bố ở Lào, Việt Nam và phía Nam Trung Quốc được đặc biệt ưa thích. Được cho là có khả năng chữa được ung thư, các cá thể bắt từ tự nhiên đã được bán với giá hơn $1000/kg vào năm 2000.

Những nhu cầu này đã tạo ra sức ép rất lớn lên tất cả các quần thể rùa của Việt Nam (và của Đông Nam Á) và gây khó khăn cho công tác bảo tồn vì khó có thể ưu tiên một loài hoặc một sinh cảnh nào. Việt Nam hiện đứng thứ 2 chỉ sau Trung Quốc với vai trò là nước được ưu tiên cho bảo tồn tính đa dạng rùa ở châu Á và các loài mới vẫn tiếp tục được mô tả (3 loài trong thập kỷ trước). Trong số 34 loài rùa nước ngọt và rùa biển, IUCN xếp hơn 80% (28) vào loại sắp nguy cấp, nguy cấp hoặc cực kỳ nguy cấp. Có lý do để lo ngại rằng các quần thể rùa của Việt Nam sẽ bị suy sụp dưới sức nặng của các hoạt động buôn bán quốc tế và biến chúng thành một nhóm chưa từng được biết đến.

Có các mối đe dọa khác đối với động vật hoang dã của Việt Nam ngoài việc khai thác trực tiếp. Một số loài động vật bị săn bắt vì xung đột với con người như trong trường hợp của loài xít (Porphyrio porphyrio). Loài chim có kích thước trung bình và sống trên mặt đất này bị săn bắt ở châu thổ sông Mê Kông nơi nó bị coi là vật gây hại bởi vì nó ăn lúa. Lấy trứng làm thức ăn cũng đe dọa nhiều loài chim, đặc biệt là những loài làm tổ trên mặt đất và sinh sản thành đàn, và là nguyên nhân chính dẫn đến sự suy giảm của 3 loài rùa biển: Vích (Chelonia mydas), đồi mồi dứa (Lepidochelys olivacea) và rùa da (Dermochelys coriacea).

Khai thác quá mức cũng diễn ra trong các môi trường nước ở Việt Nam. Cá ngựa và tôm hùm (lớp Decapoda), bào ngư (giống Haliotis), cá mập (lớp Chondrichthyes), dưa biển (lớp Holothuroidae), rùa biển (họ Cheloniidae) và cá ngừ (họ Scombridae) đều có giá cao trên các thị trường xuất khẩu và như vậy dễ bị khai thác quá mức. Hàng năm hàng nghìn con rùa biển bị bắt và bán dưới dạng nhiều loại sản phẩm khác nhau, trong đó có mẫu vật nhồi. Các hoạt động này đã khiến các quần thể rùa biển trong cả nước bị giảm sút nghiêm trọng. Kết quả là, để cung cấp cho hoạt động buôn bán, ngư dân bắt buộc phải mua đồi mồi từ nước ngoài như Indonesia. Khi ngư dân sử dụng các phương pháp đánh bắt hữu hiệu hơn và số lượng tàu thuyền đánh cá tăng lên, mức độ khai thác cũng tăng lên đáng kể. Tuy nhiên, điều quan trọng là sản lượng đánh bắt thấp hơn trước và điều này nói lên là đại dương không thể chịu đựng được mức độ đánh bắt cá như thế này trong một thời gian dài nữa. Khai thác quá mức và những mối đe dọa khác đã dẫn tới việc một vài loài tôm hùm, dưa biển và cá mú (họ Serranidae) bị biến mất ở một số nơi và những loài này đang đối mặt với nguy cơ hoàn toàn tuyệt chủng ở các vùng biển của Việt Nam. Việc đánh bắt không chủ ý đối với loài bò biển (Dugong dugon) do sử dụng lưới đánh cá cố định ở các bãi cỏ biển nông là mối đe dọa nghiêm trọng đến các quần thể chưa ổn định này. Hơn nữa, các phương pháp đánh cá hủy diệt sử dụng chất nổ, các thiết bị điện và chất độc để bắt cá không phân biệt đối tượng đã gây ảnh hưởng lớn đến nhiều loài cũng như toàn bộ các quần xã sinh thái.

Sản phẩm phụ đáng tiếc của việc buôn bán trái phép động vật hoang dã là động vật và thực vật sống bị bắt giữ. Vì không có đủ người và nguồn lực để quản lý các động vật bị bắt giữ, các cán bộ kiểm lâm thường thả động vật hoang dã vào rừng ngay sau khi bị bắt giữ. Mạng lưới vận chuyển động vật hoang dã rộng khắp tại Việt Nam dẫn đến việc thả động vật vào những nơi cách xa chỗ chúng bị bắt (thậm chí nhiều loài không có nguồn gốc ở Việt Nam). Vườn Quốc gia Tam Đảo ở miền Bắc Việt Nam là nơi ưa thích cho các hoạt động này. Điều này giải thích sự xuất hiện của nhiều loài rắn phân bố ở vùng đồng bằng và ở phía Nam và đã thổi phồng tính đa dạng của khu vực này.

Việc thả động vật không có kế hoạch và không được giám sát không phải là một giải pháp tốt đối với các động vật bị bắt giữ. Nhiều động vật không được tự do lâu; các cán bộ kiểm lâm cho biết là người dân địa phương bắt lại những động vật này để bán ngay sau khi chúng được thả. Tỷ lệ sống sót từ rất thấp đến số không đối với phần lớn các loài được thả vì chúng không thể thích nghi được với thời tiết thay đổi, các loài động vật ăn thịt và loại thức ăn mới. Hơn nữa, động vật được thả có thể truyền bệnh cho các loài bản địa. Và một số ít sống sót được có khả năng xâm nhập vào hệ sinh thái mới và phát triển mạnh trong môi trường nơi chúng ít bị ăn thịt, có nhiều thức ăn hoặc cả hai. Một số loài linh trưởng đã được thả theo cách này. Khỉ đuôi dài được thả tại Vườn Quốc gia Pù Mát (phía Bắc vùng phân bố tự nhiên của nó) vào những năm 1990 đã sinh sản thành công và hiện đã hình thành một số đàn. Chúng đe dọa sự ổn định của loài khỉ vàng bản địa (Macaca mulatta) thông qua việc giao phối chéo. Hiện tượng này có lẽ đã xảy ra ở phía Nam của Vườn Quốc gia Cát Tiên, nơi trái ngược với hiện trạng ở Pù Mát, khỉ vàng được thả vào vùng phân bố tự nhiên của khỉ đuôi dài và hiện có những bằng chứng chắc chắn về việc giao phối lẫn lộn.

Sự xuống cấp và mất môi trường sống là mối đe dọa lớn nhất đối với đa dạng sinh học toàn cầu. Việc chuyển đổi hoàn toàn các khu vực tự nhiên thành các cảnh quan do con người chi phối thông qua việc mở rộng nông nghiệp, đào mỏ, đô thị hóa, mở rộng công nghiệp, xây dựng đập, làm đường hoặc các hoạt động phát triển khác dẫn đến mất môi trường sống và đồng thời mất đi sự đa dạng. Khi các hoạt động phát triển và nông nghiệp mở rộng chúng chia nhỏ các vùng trước đây tiếp giáp nhau và cô lập các quần thể thực vật và động vật trong các môi trường sống tự nhiên ngày càng nhỏ hơn. Việc cô lập này đe dọa sự tồn tại lâu dài của các quần thể và loài vì việc tìm các nguồn cung cấp (kể cả bạn đời) đủ để tồn tại ngày càng trở nên khó khăn. Các quần thể nhỏ hơn thường phụ thuộc vào sự di cư đến từ nơi khác để duy trì số lượng của chúng và bản thân chúng dễ bị tuyệt chủng hơn. Số lượng thấp cộng với tỷ lệ di cư giảm hoặc không có thường dẫn đến giap phối cùng dòng, nghĩa là tăng giao phối giữa các cá thể có họ hàng gần gũi. Con cái sinh ra do giao phối cùng dòng thường có khả năng tồn tại thấp hơn vì chúng có mức độ đa dạng GEN thấp và khiến chúng dễ bị tác động bởi các GEN gây hại mà bình thường không biển hiện và có thể tăng khả năng bị bệnh.

Phần lớn những thông tin hiện có về mất môi trường sống ở Việt Nam tập trung vào môi trường rừng. Rất khó có thể ước tính chính xác diện tích rừng bị mất ở những nước nơi con người đã khai thác môi trường trong một thời gian dài và nơi có ít thông tin đáng tin cậy về độ che phủ rừng và diện tích rừng bị mất. Thậm chí những ước tính từ thập kỷ trước cũng thường bị ảnh hưởng bởi các phương pháp khảo sát không có hệ thống và không đáng tin cậy đã tạo ra các số liệu không hoàn thiện và có nhiều sai sót. Bất chấp có những khác biệt giữa các ước tính về diện tích rừng bị mất, mọi người đều nhất trí là phá rừng và biến đổi môi trường sống là những vấn đề gay cấn trên cả nước (hình 64). Thêm vào đó, vì việc sử dụng tài nguyên đã có một lịch sử lâu dài, không có sinh cảnh nào ở Việt Nam chưa bị thay đổi và chỉ có một số ít những khu rừng tự nhiên ở Việt Nam còn gần như nguyên sinh.

Việc khai thác gỗ trực tiếp (cả hợp pháp và trái phép) ảnh hưởng đến phần lớn các khu rừng ở Việt Nam. Khi kết thúc cuộc chiến tranh với Mỹ, chính sách về rừng của chính phủ là tập trung vào sản xuất. Các chỉ tiêu được đặt ra dựa vào các thị trường xuất khẩu và các nhu cầu trong nước (trong đó có sử dụng trong công nghiệp như sản xuất giấy) hơn là dựa vào khả năng cung cấp cho sản xuất của rừng. Phần lớn gỗ được khai thác bởi các lâm trường do nhà nước quản lý và trong năm 1992, những lâm trường này đã khai thác 1,2 triệu m³ gỗ. Bản thân khai thác gỗ trong nhiều trường hợp có thể không trực tiếp dẫn đến phá rừng, nhưng thường kéo theo việc di cư cùng với mở đường vào những vùng trước đây còn hoang sơ. Việc định cư đi kèm với phát triển nông nghiệp và săn bắt cũng như lấy củi đốt và đây chính là một nguyên nhân quan trọng dẫn tới phá rừng ở Việt Nam.

Trong những năm 1990, Việt Nam chỉ đứng sau Thái Lan trong việc xuất khẩu gỗ từ lục địa Đông Nam Á sang các thị trường ở cộng đồng châu Âu và Nhật Bản, mặc dù một lượng gỗ nhất định trong số này được nhập lậu từ Lào và Campuchia trước khi tái xuất khẩu. Trong thời kỳ này hoạt động khai thác gỗ của Việt Nam đạt đến mức cao nhất và sau đó giảm xuống. Sự giảm sút này có 2 lý do: sự suy giảm của các loại gỗ có thể khai thác có lãi trong các lâm trường và các cơ quan chính phủ giám sát chính sách về rừng nhận thấy là việc sử dụng rừng phải được thay đổi hoặc là rừng sẽ không còn phát triển bền vững nữa. Luật đất đai ban hành năm 1993 và luật bảo về rừng ban hành năm 1999 đã giảm chỉ tiêu khai thác gỗ và khuyến khích các lâm trường tăng hiệu quả khai thác. Một thay đổi được đề xuất là chuyển từ chuyên khai thác gỗ sang quản lý rừng dựa vào cộng đồng (mặc dù điều này đã có những hậu quả không lường trước, như khi các cộng đồng thích chuyển từ đất rừng sang làm nông nghiệp).

Việc chuyển đổi trực tiếp từ rừng và các môi trường tự nhiên khác sang sản xuất nông nghiệp và trồng trọt đã gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho mức độ đa dạng loài và cuộc sống của những người ở gần và ở tại khu vực này. Các chương trình tái định cư lớn thời kỳ sau khi đất nước độc lập đã di chuyển 5 triệu người tới những khu vực di dân được gọi là vùng kinh tế mới. Một phần chính phủ muốn giảm sức ép lên vùng đồng bằng dân cư đông đúc; một phần khác chính phủ muốn khai hoang vùng miền núi có đa dạng sinh học cao thông qua việc phát quang để sử dụng vào mục đích nông nghiệp. Sau khi những người tái định cư di chuyển vào những khu vực này, nhiều diện tích rừng rộng lớn được khai thác lấy gỗ và sau đó phát quang để trồng cây lương thực và cây thương mại như cà phê và hạt điều cho xuất khẩu và làm bãi chăn thả. Bắt đầu tại các vùng núi bao quanh châu thổ sông Hồng và về phía Nam tới tận tỉnh Lâm Đồng ở miền Trung của Trường Sơn, quá trình di cư này đã thúc đẩy tốc độ mất rừng ở vùng núi. Triết lý chung ủng hộ các vùng kinh tế mới này là những người định cư và tiền vốn là những nhân tố chính cần thiết để phát triển thành công. Những nhà chiến lược đã bỏ qua thực tế là môi trường tự nhiên không thể đáp ứng số lượng người nhiều hơn. Đặc điểm của những khu vực miền núi này, chẳng hạn như năng suất đất thấp và dễ bị xói mòn khi mất thảm thực vật tự nhiên, khiến chúng không thể cung cấp lương thực một cách bền vững cho số lượng dân lớn làm nông nghiệp. Việc tái định cư đã dẫn đến việc khai thác gỗ và phá rừng, xói mòn, làm giảm chất lượng đất và mất đa dạng sinh học.

Rừng ở vùng đồng bằng ngập nước theo mùa ở châu thổ sông Mê Kông và chất lượng đất của nó (chủ yếu là than bùn) đã giảm sút nhanh chóng trong những năm 1980 và đầu những năm 1990 vì việc mở rộng nông nghiệp. Các khu rừng ở vùng đầm lầy than bùn này có mật độ tràm (Melaleuca cajuputi) rất cao, đây là một loài cây mọc nhanh và phát triển tốt trên đất có tính axit tự nhiên. Mặc dù cuộc chiến tranh với Mỹ đã ảnh hưởng đến các vùng đất ngập nước này, những giảm sút sau năm 1975 trực tiếp do các hoạt động nông nghiệp gây ra, chủ yếu là tháo nước những khu vực rộng lớn để cấy lúa. Các nỗ lực làm nông nghiệp phần lớn bị thất bại. Khi cây bị chặt, đất bị khô đi, tăng tính axit và làm giảm sản lượng lúa rất nhiều. Đất khô và tăng tính axit ngăn cản sự tái sinh của tràm và các loài thực vật tự nhiên khác và những người định cư ở đây mất đi một nguồn củi đốt và vật liệu xây dựng chính. Mất môi trường sống làm giảm mức độ đa dạng sinh học của hệ sinh thái nơi có nhiều loài thực vật, thú, rùa và các loài chim lớn cư trú, trong đó có già đẫy Java (Leptoptilos javanicus) và bồ nông chân xám (Pelecanus philippensis), cả hai loài này đều được IUCN xếp vào loại gần nguy cấp.

Việc mất các hệ sinh thái đồng cỏ tự nhiên có lẽ đáng lo ngại hơn so với mất hệ sinh thái rừng vì chỉ có rất ít đồng cỏ còn sót lại. Điều này được thể hiện đặc biệt rõ rệt ở châu thổ sông Mê Kông nơi còn người đã biến đổi hầu hết toàn bộ vùng đồng bằng ngập nước theo mùa có cỏ và cói che phủ thành đất nông nghiệp. Châu thổ sông Mê Kông có 34% đất trồng trọt của cả nước và cung cấp 40% sản lượng nông nghiệp trong nước. Mía, dứa, khoai lang, sắn, dưa hấu, đậu tương và bí đỏ đều được trồng ở đây và đã có sự quan tâm đến các loại cây có tính thương mại như đậu ngự, ngô và bông. Châu thổ này là nơi sản xuất gạo chính của cả nước và vào năm 1999 cung cấp hơn 50% sản lượng gạo trong nước và xuất khẩu 4 triệu tấn gạo trong tổng số 4.5 triệu tấn của cả nước.

Những loại cây trồng này đều phụ thuộc vào các chu kỳ lũ lụt hàng năm giúp mang nước và hàng triệu tấn phù sa tới châu thổ sông Mê Kông. Nước lụt làm giàu cho đất và cùng với hệ thống thủy lợi cho phép một số khu vực sản xuất 2 hoặc 3 vụ lúa trong một năm. Các vùng đất không có tính axit nằm ở trung tâm của vùng châu thổ là nơi tốt nhất để làm nông nghiệp, trong khi các khu vực đất ngập nước có tính axit là nơi có sản lượng thấp nhất, đặc biệt đối với lúa. Sản lượng ở vùng châu thổ đang giảm sút mặc dù các loại phân bón hóa học được sử dụng rất nhiều; nguyên nhân của sự giảm sút này vẫn chưa rõ ràng. Các cộng đồng địa phương hiện đang cố gắng trồng các loại cây lương thực ở những khu vực khó làm nông nghiệp nhưng quan trọng đối với công tác bảo tồn, như các vùng đất ngập nước U Minh.

Các hoạt động nông nghiệp có thể làm cảnh quan biến đổi rất nhiều do làm giảm độ màu mỡ của đất hoặc làm thay đổi các dòng chảy mà rất khó hoặc không thể khôi phục hoặc phục hồi lại được. Hai vùng đồng cỏ tương đối rộng lớn cuối cùng còn sót lại ở Việt Nam là vùng đồng bằng Hà Tiên ở tỉnh Kiên Giang và Vườn Quốc gia Tràm Chim ở tỉnh Đồng Tháp. Những vùng đồng cỏ ngập nước theo mùa và không thể thay thế được này là nơi cư trú của các loài chim không có ở những nơi khác của đất nước, trong đó có sếu đầu đỏ (Grus antigone sharpii) và ô tác (Houbaropsis bengalensis). Theo luật đất đai của Việt Nam ban hành vào năm 1993, các vùng đồng cỏ ở Hà Tiên được coi là không sử dụng và do đó có thể dùng cho phát triển vào định cư. Kết quả là con người đã biến đổi hầu hết toàn bộ vùng này thành vùng làm nông nghiệp, trồng cây và nuôi tôm. Việc nạo vét kênh mương c