Bài soạn "Thuật ngữ" số 4 - 6 Bài soạn "Thuật ngữ" lớp 9 hay nhất

A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM

1. Thuật ngữ là gì

1. So sánh hai cách giải thích sau đây về nghĩa của từ muối và từ nước.Cách thứ nhất

Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển,…
Muối là tinh thể trắng, vị mặn, thường tách từ nước biển, dùng để ăn.
Cách thứ hai

Nước là hợp chất của các nguyên tố hiđrô và ôxi, có công thức là H2O.
Muối là hợp chất mà phân tử gồm có một hay nhiều nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều gốc axít.
Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức hóa học.Trong hai cách giải thích, cách giải thích thứ hai thể hiện được đặc tính bên trong của sự vật. Những đặc tính này phải qua nghiên cứu bằng lí thuyết và phương pháp khoa học. Do đó, nếu không có kiến thức chuyên môn về lĩnh vực có liên quan (hóa học) thì người tiếp nhận không thể hiểu được cách giải thích này2. Đọc các định nghĩa sau và trả lời câu hỏi- Thạch nhũ là sản phẩm hình thành trong các hang động do sự nhỏ giọt của dung dịch đá vôi hoà tan trong nước có chứa axít cácbôníc.- Bazơ là hợp chất mà phân tử gồm có một nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều nhóm hiđrôxít.- Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.- Phân số thập phân là phân số mà mẫu số là luỹ thừa của 10.a. Em đã học các định nghĩa này từ những bộ môn nào?Những từ ngữ này được định nghĩa chủ yếu được dùng trong các văn bản nào?Định nghĩa về thạch nhũ, ba zơ dùng ở bộ môn hóa. Định nghĩa về ẩn dụ dùng ở bộ môn văn học.Định nghĩa về phân số thập phân dùng ở bộ môn toán.Những từ ngữ được định nghĩa này thường được dùng ở những văn bản khoa học, công nghệ.

2. Đặc điểm của thuật ngữ

1. Thử tìm xem những thuật ngữ ở trên còn có nghĩa nào khác không?

2. Trong hai ví dụ sau, từ muối nào có sắc thái biểu cảm

a. Muối là tinh thể trắng, vị mặn, thường tách từ nước biển, dùng để ăn.

b. Ai ơi chua ngọt đã từng

Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau.

- Muối (a) là một thuật ngữ.

- Muối (b) từ thông thường, có sắc thái biểu cảm – chỉ những vất vả, gian truân mà con người nếm trải trong đời.

3. Ghi nhớ

Thuật ngữ là những từ ngữ biểu thị khái niệm khoa học, công nghệ, thường được dùng trong các văn bản khoa học, công nghệ.
Về nguyên tắc, trong mỗi lĩnh vực khoa học, kĩ thuật, công nghệ, mỗi thuật ngữ chỉ biểu thị bằng một khái niệm và ngược lại, mỗi khái niệm chỉ được biểu thị bằng một thuật ngữ.

Thuật ngữ không có tính biểu cảm.

B. BÀI TẬP VÀ HƯỚNG DẪN GIẢI

Câu 1 (Trang 89 SGK) Vận dụng kiến thức đã học ở các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Toán học, Vật lí, Hoá học, Sinh học để tìm thuật ngữ thích hợp với mỗi chỗ trống. Cho biết mỗi thuật ngữ vừa tìm được thuộc lĩnh vực khoa học nào.

- /.../ là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác.

- /.../ là làm huỷ hoại dần dần lớp đất đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,...

- /.../ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.

- /.../ là tập hợp những lừ có ít nhất một nét chung về nghĩa.

- /.../ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.

- /.../ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.

- /.../ là lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.

- /.../ là lực hút của Trái Đất.

- /.../ là sức ép của khí quyển lên bề mặt Trái Đất.

- /.../ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.

- /.../ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.

- /.../ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.

Bài làm:

Đáp án như sau:
Lực là tác dụng đẩy kéo của vật này lên vật khác (lĩnh vực vật lý)
Xâm thực là quá trình phá hủy lớp đất đá phủ trên mặt đất do các tác nhân như gió, sóng biển, băng hà, nước chảy… (lĩnh vực Địa lý)
Hiện tượng hóa học là hiện tượng sinh ra chất mới. (lĩnh vực Hóa học)
Di chỉ là những dấu vết của người xưa đã cư trú và sinh sống (lĩnh vực Lịch sử).
Thụ phấn là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với nhị hoa (lĩnh vực Sinh học).
Lưu lượng là lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ (lĩnh vực Địa lí).
Trọng lực là lực hút của trái đất (lĩnh vựcĐịa lý)
Khí áp là sức nén của khí quyển lên bề mặt trái đất (lĩnh vực Địa lý)
Thị tộc phụ hệ là những dòng họ trong đó người đàn ông có quyền hơn người phụ nữ.(lĩnh vực Lịch sử)
Đường trung trực là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa đoạn ấy (lĩnh vực Toán học).

Câu 2 (Trang 90 SGK) Đọc đoạn trích sau đây:
Nếu được lùm hạt giống để mùa sau

Nếu lịch sử chọn ta lùm điểm tựa

Vui gì hơn làm người lính đi đầu

Trong đêm tối, tim ta là ngọn lửa!

(Tố Hữu, Chào xuân 67)
Trong đoạn trích này, điểm tựa có đưực dùng như một thuật ngữ Vật lí hay không? Ở đây, nó có ý nghĩa gì?
Bài làm:
Từ điểm tựa trong đoạn thơ của Tố Hữu không được dùng như một thuật ngữ trong Vật lí. Điềm tựa ở đây được hiểu là chỗ dựa. Ở đây là ngôn ngữ nghệ thuật, có tính biểu cảm cao chứ không phải là ngôn ngữ khoa học.

Câu 3 (Trang 90 SGK) Trong hoá học, thuật ngữ hỗn hợp được định nghĩa là “nhiều chất trộn lẫn vào nhau mà không hoá hợp thành một chất khác”, còn từ hỗn hợp hiểu theo nghĩa thông thường là “gồm có nhiều thành phần trong dó mỗi thành phần vẫn không mất tính chất riêng của mình”.
Cho biết trong hai câu sau đây, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một thuật ngữ, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một từ thông thường.a. Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông, biển,... là một hỗn hợp.b. Dó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.Hãy đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường.
Bài làm:
Câu (a) từ hỗn hợp dùng như một thuật ngữ. Từ hỗn hợp trong câu (b) dùng như một từ thông thường.
Đặt câu có từ hỗn hợp theo nghĩa thông thường:
Món cá nấu riêu chua của mẹ em là hỗn hợp của nhiều nguyên liệu như cá, rau thơm, cà chua…

Câu 4 (Trang 90 SGK) Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy những động vật này có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây nhưng không thở bằng mang mà thở bằng phổi. Căn cứ vào cách xác định của sinh học, hãy định nghĩa thuật ngữ cá. Có gì khác nhau giữa nghĩa của thuật ngữ này với nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của người Việt (thể hiện qua cách gọi cá voi, cá heo)?
Bài làm:
Thuật ngữ “cá” được định nghĩa là Động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây và thở bằng mang.
Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy chúng mang đặc điểm của lớp cá nhưng lại thở bằng phổi. Theo cách hiểu thông thường của người Việt, chúng sống dưới nước nên gọi chung là “cá”. Như vậy, trong ngôn ngữ thông dụng của chúng ta thì từ cá (cá voi, cá heo) không mang ý nghĩa chặt chẽ như định nghĩa của sinh học.

Câu 5 (Trang 90 SGK) Trong kinh tế học, thuật ngữ thị trường (thị: chợ - yếu tố Hán Việt) chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá, còn trong quang học (phân ngành vật lí nghiên cứu về ánh sáng và tương tác của ánh sáng với vật chất), thuật ngữ thị trường (thị: thây - yếu tố Hán Việt) chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được. Hiện tượng đồng âm này có vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ - một khái niệm đã nêu ở phần Ghi nhớ không? Vì sao?
Bài làm:
Hiện tượng trên là hiện tượng đồng âm khác nghĩa vẫn thấy trong ngôn ngữ; nó chỉ vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ - một khái niệm khi thuộc cùng một lĩnh vực chuyên môn. Trong trường hợp từ “thị” này.
Trường hợp từ "thị" ở đây không vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ - một khái niệm vì chúng thuộc hai ngành khoa học khác nhau, chúng thuộc về hai hệ thống thuật ngữ khác nhau