Bài soạn "Sự phát triển của từ vựng" số 3 - 6 Bài soạn "Sự phát triển của từ vựng" lớp 9 hay nhất

I. Kiến thức cơ bản

1. Từ vựng là lĩnh vực năng động nhất của ngôn ngữ. Nó thể hiện ở chỗ:

- Luôn phát triển thêm những nghĩa mới từ nghĩa đã có.

- Nảy sinh những từ ngữ mới.

2. Khi nghĩa mới được hình thành mà nghĩa cũ không mất đi thì cấu trúc nghĩa của từ trở nên phong phú hơn, ta gọi là từ nhiều nghĩa

3. Có hai phương thức phát triển nghĩa: ẩn dụ và hoán dụ

4. Có những nghĩa chuyển được hình thành từ rất lâu, nay không nhận ra nữa. Nhưng cũng có nghĩa chuyển mới hình thành, có thể nhận ra.

II. Sự biến đổi và phát triển nghĩa của từ ngữ
Câu 1 (Trang 55 sgk Ngữ văn 9 tập 1)
Trong bài thơ Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác của Phan Bội Châu có câu: Bủa tay ôm chặt bồ kinh tế. Cho biết từ Kinh tế trong bài thơ này có nghĩa gì? Ngày nay chúng ta có thể hiểu từ này theo nghĩa Phan Bội Châu đã dùng hay không? Qua đó em rút ra nhận xét gì về nghĩa của từ?
Trả lời
Từ kinh tế trong câu thơ “Bia tay ôm chặt bồ kinh tế” (Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác - Phan Bội Châu) là lời nói tắt của cụm từ kinh bang tế thế, có nghĩa là trị nước cứu đời. Ngày nay, chúng ta không dùng từ kinh tế theo nghĩa như Phan Bội Châu, mà theo nghĩa: toàn bộ hoạt động của con người trong lao động sản xuất, trao đổi, phân phối và sử dụng của cải vật chất làm ra.
Như vậy, nghĩa của một từ ngữ có thể phát triển, thay đổi, nghĩa cũ mất đi và nghĩa mới được hình thành.

Câu 2 (Trang 55 sgk Ngữ văn 9 tập 1)
Đọc kĩ các câu sau (trích từ Truyện Kiều của Nguyễn Du), chú ý những từ in đậm
a.
Gần xa nô nức yến anh,

Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân.

Dập dìu tài tử giai nhân,

Ngựa xe như nước áo quần như nêm.
Ngày xuân em hãy còn dài,

Xót tình máu mủ, thay lời nước non.
b.
Được lời như cởi tấm lòng

Giở kim thoa với khăn hồng trao tay
Cũng như như hành viện xưa nay

Cũng phường bán thịt cũng tay buôn người.
Cho biết nghĩa từ xuân, tay trong các câu trên và cho biết nghĩa nào là nghĩa gốc, nghĩa nào là nghĩa chuyển. Trong trường hợp có nghĩa chuyển thì nghĩa chuyển đó được hình thành theo phương thức chuyển nghĩa nào?
Trả lời
a) Xuân (chơi xuân): mùa chuyển tiếp từ mùa đông sang mùa hạ, mùa mở đầu một năm (nghĩa gốc).
• Xuân (ngày xuân): thuộc về tuổi trẻ (nghĩa chuyển).
b) Tay (trao tay): bộ phận phía trên cơ thể, từ vai đến các ngón, dùng để cầm, nắm (nghĩa gốc).
• Tay (tay buôn người): người chuyên hoạt động hay giỏi về một môn, một nghề (nghĩa chuyển).

Luyện tập
Câu 1 (Trang 56 sgk Ngữ văn 9 tập 1)
Từ chân trong các câu sau là từ nhiều nghĩa. Hãy xác định:
- Ở câu nào, từ chân dùng với nghĩa gốc.
- Ở câu nào, từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
- Ở câu nào, từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ.
a. Đề huề lưng túi gió trăng,
Sau chân theo một vài thằng con con.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)
b. Năm em học sinh lớp 9A có chân trong đội tuyển của trường đi dự "Hội khoẻ Phù Đổng".
c. Dù ai nói ngả nói nghiêng,
Thì ta vẫn vững như kiềng ba chân.
(Ca dao)
d. Buồn trông nội cỏ rầu rầu,
Chân mây mặt đất một màu xanh xanh.
(Nguyễn Du, Truyện Kiều)
Tìm nghĩa của từ "chân" trong các câu.
Trả lời
a) Chân (chân sau): từ chân được dùng với nghĩa gốc.
b) Chân (có chân): từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức hoán dụ.
c) Chân (kiềng ba chân): từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ.
d) Chân (chân mây): từ chân được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn du. Câu 2 (Trang 57 sgk Ngữ văn 9 tập 1)
Dựa vào định nghĩa trên, hãy nêu nhận xét về nghĩa của từ trà trong những cách dùng như: tra a-ti-sô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tâm sen, trà khổ qua.
Trả lời - Trà (nghĩa gốc): búp hoặc lá cây chè đã sao, đã chế biến để pha nước uống.
- Trà Atisô, trà hà thủ ô, trà sâm, trà linh chi, trà tim sen, trà khổ qua. Từ trà được dùng với nghĩa chuyển, có nghĩa là sản phẩm từ thực vật, được chế biến thành dạng, khô, dùng để pha nước uống.

Câu 3 (Trang 57 sgk Ngữ văn 9 tập 1)
Dựa vào những cách dùng từ như: đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng, ... hãy nêu nghĩa chuyển của từ đồng hồ.
Trả lời
Đồng hồ (nghĩa gốc): dụng cụ đo giờ phút một cách chính xác.
• Đồng hồ điện, đồng hồ nước, đồng hồ xăng: Từ đồng hồ được dùng với nghĩa chuyển theo phương thức ẩn dụ, chỉ những dụng cụ để đo lường (có bề ngoài giống đồng hồ.)

Câu 4 (Trang 57 sgk Ngữ văn 9 tập 1)
Tìm ví dụ đế chứng minh rằng các từ hội chứng, ngân hàng, sốt, vua là những từ nhiều nghĩa.
Trả lời
a) Hội chúng (nghĩa gốc): tập hợp nhiều triệu chứng cùng xuất hiện của bệnh.
• Hội chứng (nghĩa chuyền): tập hợp nhiều hiện tượng, sự kiện biểu hiện một tình trạng, một vấn đề xã hội, cùng xuất hiện ở nhiều nơi: hội chứng của tình trạng suy giảm đạo đức học đường.
b) Ngân hàng (nghĩa gốc): tổ chức kinh doanh và quản lí các nghiệp vụ tiền tệ, tín dụng.
• Ngân hàng (nghĩa chuyển): kho lưu trữ: ngân hàng máu, ngân hàng đề thi.
c) Sốt (nghĩa chuyển): ở trạng thái tăng đột ngột về nhu cầu nên khan hiếm, tăng giá nhanh: Cơn sốt đất...

Câu 5 (Trang 57 sgk Ngữ văn 9 tập 1)
Từ mặt trời trong câu thơ thứ hai sử dụng biện pháp tu từ từ vựng nào? Có thể coi đây là hiện tượng một nghĩa gốc của từ phát triển thành nhiều nghĩa được không? Vì sao?
Trả lời
Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng

Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ
(Viễn Phương - Viếng lăng Bác)
- Từ Mặt Trời trong câu thơ thứ hai được sử dụng theo biện pháp tu từ ẩn dụ.
- Đây không phải là hiện tượng từ nhiều nghĩa vì sự chuyền nghĩa của từ Mặt Trời trong câu thơ thứ hai chỉ tính chất tạm thời.