Bắc Ninh thi thoại
Nguyễn Khôi Bắc Ninh thi thoại của Nguyễn Khôi (Đình Bảng) đã tái bản nhiều lần ở Việt Nam , độc giả trong và nước đánh giá cao giá trị nghệ thuật của tác phẩm này . Xin trích một số chương giới thiệu cùng bạn đọc Bài Thứ 1 – SUY NGHĨ VỀ THƠ Thơ – là một bài văn ...
Nguyễn Khôi
Bắc Ninh thi thoại của Nguyễn Khôi (Đình Bảng) đã tái bản nhiều lần ở Việt Nam , độc giả trong và nước đánh giá cao giá trị nghệ thuật của tác phẩm này .
Xin trích một số chương giới thiệu cùng bạn đọc
Bài Thứ 1 – SUY NGHĨ VỀ THƠ
Thơ – là một bài văn gồm những câu ngắn , dài (có vần hoặc không vần) có thanh âm từ điệu của một thứ tiếng mà nhà thơ sáng tác ra, thường theo những niêm luật nhất định. Người ta thường hay nói “thơ ca” , nhưng cũng cần phân biệt sự khác nhau giữa thơ và ca . Nếu Ca diễn tấu ca ngợi một cái đẹp thì Thơ với ý tứ sâu xa, với cấu trúc độc đáo được kết tinh từ cái đẹp đó làm cho mọi người ngây ngất chiêm ngưỡng vẻ đẹp huyền diệu tâm linh rất thơ đó.
Có nhiều cách định nghĩa về thơ :
– Thơ là tiếng kêu tự nhiên của con tim. Một bài thơ là một cõi thế giới .
– Thơ là một thể loại văn học sử dụng vần điệu , hình ảnh, tình cảm, để thể hiện một tư tưởng nào đó.
– Thơ là tiếng lòng , là sự giẫi bày (tiếng nói độc bạch) để diễn tả nỗi oán than , một niềm vui , một nỗi nhớ, một suy tưởng (còn tiểu thuyết là đối thoại, nhiều tiếng nói , nhiều bè, hoà nhịp với nhau ,cãi nhau , đối chọi nhau)
– Thơ là tiếng vọng của tâm hồn ( là bữa tiệc của tâm hồn) .
– Thơ là tiếng hát , nhà thơ là người hát rong. Hát lên niềm khao khát cuộc sống, tình yêu , tự do.Người làm thơ trước tiên phải có cảm hứng mãnh liệt (thi hứng) và phải biết làm thơ theo đúng nghĩa của nó (vì thơ là văn bản được tổ chức bằng nhịp điệu của ngôn từ) tức là phải nắm những đặc trưng (thi pháp) của thơ để mà vận dụng khi sáng tác . Đó là về :
– Cấu trúc trùng điệp (âm thanh , nhịp điệu , ngữ nghĩa)
– Kiến trúc đầy âm thanh
– Nhiều khoảng trắng trên không gian in thơ ( nhằm tạo ra cách nói ” Thơ một chút” – thơ kỵ lộ liễu- để thơ có nhiều khoảng “lặng ” tạo ngân vang cái ” ý chưa dứt ” làm day dứt lòng nguòi “.
– Thơ phái có chất nhạc tràn đầy và cần cái ảo đan xen cái thục ( sản phẩm của trí tuỏng tượng ) trong thơ..
Thơ Tàu trọng ý tại ngôn ngoại, còn Thơ Việt ta là tình thì kín mà ý thì sang.
Tâm hồn là hoa , còn thơ là quả. Hoa đẹp nhưng chưa chắc đã có huong thơm, cũng nhu thồcn mãi nhung chua chắc đã hay.
Thơ chắp cánh cho con nguòi bay bổng , do đó mới gọi là “hồn thơ ” là vậy. Tức cảnh sinh tình tạo thi hứng cho nguồn thơ dào dạt tuôn trào như suối , như sông là thế .
Thơ không phải của riêng ai , nhưng không phải ai làm thơ cũng thành nhà thơ . Mỗi nhà thơ có phong cách ý vị riêng . Thơ chí là lều lán tới nhà và lâu đài , ngọn núi … và dù chỉ một vài bài , thậm chí chỉ một câu cũng tạo được đỉnh cao , dấu ấn của thời đại và khắc sâu vào hồn người – thơ bất tủ là vậy
Xứ Bắc Ninh ta : Người làm thơ (so với xứ khác) không nhiều nhưng nhà thơ có tên tuổi thì lại không ít.
Đất Bắc Ninh hẹp (hiện nay bé hơn cả thủ đô Hà Nội) , nhưng là nơi địa linh , nhân kiệt. Là lỵ sở đầu tiên của quận Giao Chỉ , nơi sinh ra Lý Công Uẩn – người quyết định ban Chiếu dời Đô về thành Đại La , lập nên kinh đô Thăng Long , nghìn năm văn hiến. Từ vị trâng nguyên đầu tiên của nước Nam ta ( Lê Văn Thịnh ) , những thi sỹ tiên khởi với nhũng văn ánh thơ đẹp , bất hủ của nước Đại Việt ta thì nhiều đấng tài hoa ấy được sinh ra ở đất Bắc Ninh- Kinh Bắc này.
Làm thơ là làm việc của riêng mình. Viết Thi Thoại là làm việc chung cho mình và cho mọi nguòi..
Bắc Ninh Kinh Bắc ta, xưa nay chưa có Thi xã và cũng chưa có ai làm Thi Thoại .
Kẻ hậu sinh Nguyễn Khôi ở làng Đình Bảng này cúi xin các bậc tiền nhân ông cha thủa trước , nghiêng mình xin phép các anh các chị thi nhân kẻ sỹ đương thời của tỉnh nhà , mạo muội căm cụi viết một quyển Bắc Ninh Thi Thoại gọi là điểm dẫn , sưu tầm, hệ thống lại , có đôi lời cảm nhận (theo thiển ý) để góp vui cho nhũng người đồng hương trong lúc vui chơi giải trí khi ly ruợu , chén trà ” nghênh phong thưởng nguyệt ” với hồn quê Kinh Bắc , sâu sắc tình đời . Có điều gì thô lậu mong bạn đọc quê hương lượng thứ .
Bài Thứ 2 : THƠ VẠN HẠNH
Thơ là tiếng lòng tự nhiên bột phát ra (ứng khẩu hoặc viết nên lời ) đó là một cách hay tự nhiên và cũng dễ đạt ý tại ngôn ngoại , có người gọi đó là cách viết vô thức, xuất thần. Một cách hay khác là nguòi viết có chú ý , sáng tác có ý tưởng , mục đích hẳn hoi (có khi viết theo ” đơn đặt hàng “) lấy tài đúc tâm . Cũng không quên trường hợp toàn bích .
Vạn Hạnh thiền sư ( ( ?-1018) người làng Cổ Pháp (Đình Bảng – Tù Sơn – Bắc Ninh) tương truyền ông là cha đẻ ra triều Lý (1009-1225). Thủa nhỏ Vạn Hạnh thông minh khác thường học thông tam giáo theo học Đạo với Thiền ông đạo giả ở chùa Lục Tổ hương Dịch Bảng . Sau đó Thiền Sư Vạn Hạnh chuyên tâm tu tập kinh Tổng tri tam ma địa , phép thiền định của Phật Giáo để giữ thiện pháp .
Thiền sư được vua Lê Đại hành đặc biệt tôn kính . Bấy giờ được coi là nhà tiên tri, thơ văn lời nói được coi như sấm ngữ.
Ví dụ trước trận đánh Tống năm 980 , vua hỏi , sư nói : “chỉ trong Ba Bảy (21) ngày giặc tất lui “. Quả nhiên đúng một tháng sau giặc đại bại .Khi phía Nam nước ta có giặc Chiêm , vua hỏi , sư nói : ” nên đi ngay sẽ thắng ” Quả nhiên thắng lớn.
Sau Lê Ngoạ Triều lên ngôi , tàn ngược độc ác, trời người đều giận . Lúc ấy ở châu Cổ Pháp (sau đổi là Thiên Đức) có Lý Công Uẩn đang làm Thân Vệ trong triều . Lý Công Uẩn vốn trước là con nuôi của Lý Khánh Văn , một Thiền sư từng thọ giới với sư Vạn Hạnh ở Cổ Pháp .
Thiền sư Van Hạnh đã làm nhiều thơ , dưới dạng phú sấm , huyền thoại , tạo tâm lý để Lý Công Uẩn lên ngôi. Vạn Hạnh đã tận dụng mọi cơ hội để cổ vũ cho sự kiện : ” Thái tổ nên vương sáng nghiệp đầu “.
Từ sự giải thích điềm lạ xoáy lông trên con chó trắng (năm Tuất -1010) , đến giảng giải ý nghĩa hình chữ thiên tử trên cây gạo bị sét đánh .
Tài trí sâu xa uyên bác của Thiền sư chẳng những nắm vững thiên cơ vận nước , nắm vững chữ thời trong Kinh Dịch mà còn quyết đoán chính xác trong ngày giờ cụ thể.
Khi thiền sư mới nhập định bên cạnh ngôi mộ của Hiển Khánh đại vương , bỗng nghe văng vẳng tiếng thơ ngâm :
Thiên đức giàu sang no đủ khắp
Giữa trời sao Nữ , Thánh quân sinh
Thánh quân sinh ở đây chỉ Lý Công Uẩn ra đời lên ngôi.Sư còn nói rõ : ” có lẽ chỉ trong vòng ba tháng nữa quan Thân Vệ về , sẽ chống đỡ xã tắc cầm giữ ấn chữ Quốc.
Có bài thơ sấm còn nói rõ :
Lục nguyệt, Tuất niên ngược bóng rồng
Nghĩa là Lý Công Uẩn sẽ lên ngôi vào tháng Sáu năm Tuất (1010).
Có giai thoại kể rằng Thiền sư biết rõ ngày Lý Công Uẩn lên ngôi.
Lúc đó Kinh đô còn ở Hoa Lư – rất xa Cổ Pháp . Vào một ngày, Thiền sư nói với chú và nguòi bác của Lý Công Uẩn.rằng : ” Thiên tử đã băng hà . Lý Thần Vệ đang ở nhà . Nhưng nội trong ngày , Thần Vệ ắt sẽ được thiên hạ “, chú bác Lý Công Uẩn nghe xong lấy làm lo sợ, sai người xuôi gấp về Hoa Lư , xem ra sao , thì quả đúng như lời Sư nói.
Thơ Sấm của Vạn Hạnh thường ngắn gọn , giàu hình ảnh , ý tứ sâu xa hàm xúc.
Tật lê trầm bắc thuỷ
Lý tử thụ Nam thiên
Tú phương can qua tĩnh
Bát biểu hạ bình an
Dịch :
Tật lê chìm biển bắc
Cây lý mọc trời Nam
Bốn phương binh đao lặng
Tám hướng chúc bình an
Vạn Hạnh dùng hình ảnh cây lê chỉ nhà Lê , cây lý (mận) chỉ họ Lý . Lê chìm , Lý mọc. Lại có cả nhũng câu sấm huyền bí , chiết tự chữ Hán :
Nguyên văn : ” nhập khẩu thuỷ thổ khú ” là chiết tụ chữ Cổ Pháp .
Rõ ràng thiền sư Vạn Hạnh đã dồn cả tài năng nhiệt huyết cho sự lên ngôi của nhà Lý.
Trước lúc ” Tịch” Vạn Hạnh còn để lại một bài “Kệ” Thị đệ tử ( Bảo đệ tử )
Thân như điện ảnh hữu hoàn vô
Vạn mộc xuân vinh , thu hựu khô
Nhậm vận thịnh suy vô bố uý
Thịnh suy nhu lộ thảo đầu phô
Nghĩa là
Thân như bóng chớp có rồi không
Cây cối xuân tươi, tiết thu lại héo
Đã tu đến trình độ Nhậm vận thì không
sợ hãi trước sự thịnh suy dời đổi
Thịnh suy như giọt sương đọng trên ngọn cỏ
Tạm dịch thơ
Thân như ánh chớp có rồi không
Cây cối xuân tươi thu héo cong
Chớ thấy thịnh suy mà sợ hãi
Như trên đầu cỏ hạt sương trong.
Sau này Lý Nhân Tông đã có bài kệ ghi nhận công lao Vạn Hạnh :
Vạn Hạnh thông ba cõi
Lời sư nghiệm sấm thì
Từ làng quê Cổ Pháp
Chống gậy trấn Kinh kỳ./.
Bài Thứ 3 – THƠ ĐỜI LÝ : ĐÊM QUA SÂN TRƯỚC NỞ CÀNH MAI
Theo truyền thuyết , Lý Công Uẩn lúc còn là chú tiểu hay nghịch , một hôm bị thày phạt , trói bắt nằm duói đất.Đêm khuya muỗi đốt không ngủ đuọc , liền túc cảnh làm một bài thơ :
Thiên vi khâm chẩm , địa vi chiên
Nhật nguyệt đồng song đối ngã miên
Dạ thâm bất cảm truòng thân túc
Chỉ khủng sơn hà xã tắc điên
Tạm dịch
Trời làm chăn gối , đất đệm lung
Nhật nguyệt cùng ta ngủ truóc song
Đêm khuya chẳng dám dang chân duỗi
Chỉ sợ sơn hà xã tắc rung
Đây có thể chỉ là huyền thoại , do các nhà su đặt ra để gán cho vị vua đầu tiên của nhà Lý.
Thú vị khi đọc bài thơ ” Cáo tật thị chúng ” (Cáo bệnh bảo mọi nguòi) của Lý Trưòng ( Mãn giác thiền sư (1051-1096) đã ” lão , bệnh ” mà lạc quan thể hiện tinh thân vô ứng và phi cứu cánh của đạo Phật . Hình tuọng cành mai tuoi đẹp trong thơ đã phô bày tất cả sụ đam mê , ham sống của con nguòi giũa thế giới hiện hũu , đầy siêu thoát và bí ẩn như thực lại như hư :
Xuân đi trăm hoa rụng
Xuân đến trăm hoa tươi
Trước mắt việc đi mãi
Trên đầu già đến rồi
Chớ bảo xuân tàn hoa rụng hết
Đêm qua sân truóc nở cành mai
Con ngưòi trong thơ thiền là con ngưòi có trí tuệ , có bản lĩnh nghị lực và súc mạnh, , có thể tự mình giác ngộ chân lý một cách độc lập , dám đối diện với vũ trụ và làm cho vũ trụ biến đổi trưóc tác động của mình với một khí thế xung thiên táo bạo , thật phóng khoáng biết bao khi đọc những câu :
Nam nhi tụ hữu xung thiên chí
Hựu tưỏng Như Lai hành xú hành
( Làm trai có chí xông trời thẳm
Dẫm vết Nhu Lai luống nhọc mình )
Thơ của Quảng Nghiêm thiền sư ( 1121-1190) tu ở chùa Thành An huyện Thuận Thành Bắc Ninh .
Cách đây gần 1000 năm , ông bà ta có sùng đạo Phật , nhưng do hiểu được mệnh trời ( tri thiên mệnh , nên đã có quan niệm , bây giờ nghe rất lạ , phê phán cái mê cái hoặc đương thời , bảo ban con cháu đừng mắc vào cái vòng luẩn quẩn ” cầu sự thoát tục :
Sinh lão bệnh tử
Lẽ thưòng tự nhiên
Muốn cầu siêu thoát
Càng trói buộc thêm
” mê ” thì cầu Phật
” hoặc ” thì cầu Thiền
Chẳng cầu Thiền Phật
Mím miệng ngồi yên
Thơ Sinh Lão Bệnh Tử của Ngọc Kiều – Ni su Diệu Nhân chùa Phù Đổng Bắc Ninh .
Thế tục và tôn giáo hoà đồng vào với nhau , tồn tại trong trạng thái như có như không
Sắc là không không túc sắc
Không là sắc , sắc tức không
Sắc không đều chẳng quản
Mới khế hợp nhân tông
Thơ của Nguyên Phi Ỷ Lan vợ của vua Lý Nhân Tông.
Thơ thiền xứ Kinh Bắc đã góp phần đem đến một nội dung tư tưỏng mới , nói lên tâm tư tình cảm của tầng lớp trí thúc xã hội đông đảo và quan trọng đương thời , đại diện của một dân tộc , một xứ sở trong một thời đại hào hùng xây dựng và bảo vệ tổ quốc Đại Việt , triết lý về vũ trụ và nhân sinh trong một tinh thần nhập thế tích cực./.
Bài Thứ 4- HÀN THUYÊN – HUYỀN QUANG
Tiến sỹ Nguyễn Thuyên nguòi thôn Lai Hạ huyện Gia Luong ( Luong Tài ) tỉnh Bắc Ninh , năm 1282 đời vua Trần Nhân Tông đã làm bài văn tế cá sấu bằng chũ Nôm rồi ném xuống khúc sông Lô, tuong truyền đã đuổi đuọc cá sấu đi. Tiếng tăm Nguyễn Thuyên càng thêm lùng lẫy. Vua thì cho việc này giống nhu việc của Hàn Dũ bên Tàu nên đã cho Nguyễn Thuyên đổi thành Hàn Thuyên .
Tác phẩm của Hàn Thuyền có Phi Sa tập , gồm cả thơ Nôm lẫn Hán . Đây là tập thơ đầu tiên của nuóc ta viết bằng Quốc âm. Có giả thuyết đáng tin cậy cho rằng ông là nguòi khởi xuóng việc vận dụng các thể thơ dân tộc kết hợp với Đuòng luật để tạo thành thể thơ mới của nuóc ta . Niêm luật của thể thơ này hoàn chỉnh dần và để ghi công đầu ,tuong truyền nguòi ta gọi đó là Hàn luật.
Tuy còn tồn nghi , cũng ghi lại đây bài Văn Tế Cá Sấu Nôm của Hàn Thuyên còn luu truyền đến ngày nay :
Văn Tế Cá Sấu
Ngạc ngu kia hơi! Mày có hay !
Biển đông rộng rãi là nơi mầy
Phú Luong đây thuộc về Thánh vục
Lạc lối đâu mà lại đến đây ?
Há chẳng nhớ rằng nuóc Việt xua
Dân quen chài luói chẳng tay vùa
Đời Hùng vẽ mình vua tùng dậy
Xuống nuóc giao long cũng phải chùa
Thánh thần nối dõi bản Triều nay
Dấy tù Hải ấp ngôi trời thay
Võ công lùng lẫy bốn phuong tĩnh
Biển lặng sông trong mới có rày
Hùm thiêng ra dấu dân cày cấy
Nhân vật đều yên đâu ở đấy
Ta vâng Đế mạng bảo cho mầy
Hãy về biển Đông mà vùng vẫy.
Đồng huyện cùng Hàn Thuyền , thời nhà Trần còn có nhà thơ Huyền Quang quê Kinh Bắc. Trong lich sủ văn học nuóc nhà có lẽ vụ án văn học ” vụ án tình ái ” đầu tiên dính vào Trạng nguyên tu sĩ do duyên thơ mang đến. , đó là vụ án Huyền Quang – Điểm Bích . Số là , vào đời vua Trần Nhân Tông đạo Phật nuóc ta tiêu biểu là phái Trúc Lâm. Phái này có 3 vị tổ là Điều Ngu ( Trần Nhân Tông ) , Pháp Loa ( Đồng Kiên Cuòng ) và Huyền Quang ( Lý Đạo Tái ).
Lý Đạo Tái ( 1254-1334) là nguòi làng Van Ty ( Gia Luong Bắc Ninh ), năm 20 tuổi đỗ Trạng nguyên. Đuọc củ vào Viện Nội Hàn , tùng tiếp sú Tàu , thơ văn nổi tiếng . Không bao lâu tù chúc đi tu, đuọc Trần Nhân Tông rất quý mến, giao cho su Pháp Loa giúp đỡ , đến năm 1330 sau khi Pháp Loa mất , đuọc nổi tiếng làm vị tổ thú ba của phái Trúc Lâm . Ông đã để lại khá nhiều thơ hay :
Nhà Trong Núi
Gió thu ban tối thổi hiên tây
Nhà núi đìu hiu tụa đám cây
Tấc dạ tu hành tù nhũng thủa
Dế kêu rầu rĩ hỏi ai đây?
Đi Thuyền
Cuõi thuyền luót gió sóng mênh mông
Non nước trời thu một sắc hồng
Tiếng sáo thuyền câu ngoài bến sậy
Tiếng rơi đáy nước móc đầy thuyền.
Tương truyền năm Huyền Quang 60 tuổi , một hôm nhà vua Trần Anh Tông bảo thị thần và tăng đạo rằng : ” Người ta sống ở trong trời đất , nung khí âm , ôm khí dương , ăn thích vị ngon, mặc thích màu đẹp, đều có tình dục nhu thế … Tại sao Huyền Quang , tù trước tới nay , chỉ sắc sắc không không nhu nuoc chẳng gợn sóng , nhu guong chẳng mờ bụi . Đó là ngăn hãm lòng dục hay là không có lòng dục vậy? ” Có một vị quan văn đúng bên tâu vua rằng : ” Vẽ hổ chỉ vẽ đuọc da , khó vẽ được xương . Biết nguòi thì biết mặt mà không biết đuọc lòng . Xin hãy cú thủ xem thì sẽ biết là thế nào ? ” . Nhà vua nhìn xem ai thì đó là học sỹ , luõng quốc Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi. Vua Trần Anh Tông cho là nói phải , bèn im ắng ,không động then mây, không lộ góc cạnh… và một mẻ luói đuọc “giăng bẫy để bắt chim “, nguòi đi thục thi Mỹ Nhân Kế là nàng Điểm Bích , một cung nhân có cái vẻ nõn nà của Phi Yến , có cái thói khoe tài của Điêu Thuyền.
Nhờ có “cuộc tình” huyền thoại Huyền Quang – Điểm Bích mà có bài thơ , đuọc nàng Điểm Bích “khai” với Vua Trần Anh Tông là của Huyền Quang ngâm lời ” kệ” :
Vằng vặc trăng mai ánh nước
Hiu hiu gió trúc khua sênh
Người hòa tươi tốt , cảnh hòa lạ
Mâu Thích Ca nào thuở hữu tình
Nỗi “oan” của Huyền Quang thế nào đã đuọc ghi chép trong sách Tam Tổ thục lục , ở đây chỉ bàn về thơ Huyền Quang . Đây là bài : ” giai nhân túc sụ ” rất nổi tiếng , đụoc coi là bào thơ sớn nhất miêu tả đôi nét ngoại hình một người đẹp Việt nam , đó là bài thơ của Su mà không có khẩu khí nhà chùa mà lại cũng rất Thiền. Với Huyền Quang , không có con người Thiền nhu lẽ sống , một sụ tụ hiện thục với tất cả say mê mà chỉ có con người Thiền nhu một sụ băng khoăn tìm tòi , nhận thúc để giải thoát bởi cái sầu nghìn thu của kiếp người . Thơ Huyền Quang thuộc loại thơ tình ý cao siêu , lời bay buóm phóng khoáng , phải chăng vì vậy mà bị ” bẫy ” và ” vuóng ” vào ” vụ án văn học ” lấy thơ làm ” chứng cú” mà xét ” tội ” chăng?
Bài Thứ 5
Đến đời Lê , thơ của thi sỹ Kinh Bắc – Bắc Ninh đã mang nặng chất “học giả”. Những thi sỹ là Trạng nguyên , Tiến sỹ , Cử nhân , các vị quan lớn xuất hiện nhiều trên thi đàn . Trong Hội Tao Đàn của vua Lê Thánh tông với 28 vị (nhị thập bát tú) thì 2 trong 3 vị phó nguyên suý là người Kinh Bắc . Thơ cung đình , thù tạc kể cả Hán lẫn Nôm phát triển ở mức độ cao.
Vì đây là ” Thi Thoại ” (nhàn đàm bàn chuyện làm thơ của dân Kinh Bắc – Bắc Ninh , bàn chi trong lúc trà dư tửu hậu) chứ không phải “thi tuyển ‘(tuyển chọn thơ) nên những câu thơ , bài thơ ” dẫn ” ở đây chỉ là để ” bàn ” chuyện làm thơ mà thôi. Tuy vậy thời Lê là thời đỉnh cao của làng thơ Kinh Bắc , nên cũng xin sơ bộ thống kê một số thi tập như sau :
– Thái học sinh Vũ Mộng Nguyên (người Tiên Du) đỗ cùng Nguyễn Trãi , phò Lê Thái Tổ, làm đến Tế tửu, Quốc tử giám , đã để lại mấy chục bài thơ cách luật, phong cách trang trọng mực thước.
– Trần Khản (quê Tù Sơn) làm tới Chính sự viên tham nghị có tập thơ Phục Hiên , có bài thơ sau :
Công danh đạo đẳng mạc hồi đầu
Phú quý phù vân để dụng cầu
Bất đố bất tham tuỳ vận ngộ
Tứ hưu chi ngoại cánh hưu hưu
Tạm dịch :
Công danh chõ vỡ ngoảnh mặt đi
Phú quý phù vân chuốc làm gì !
Tuỳ phận chẳng tham , không ghen tỵ
Biết thân tự chế… thiết chi chi
( Lý Thanh dịch )
– Thái Thuận (tiến sỹ 1475) đã đạt tình thì kín mà ý thì sang :
Bến Hoàng Giang Tức Cảnh
Nhà cỏ tuôn làn khói
Thuyền nán ghé mái bồng
Trẻ con ba tốn tóp
Bắt cáy dọc bên sông
Thái Thuận còn có bài :
Sông Muộn Giang
Bãi phẳng triều lên ngập
Nhà nông sớm vội cầy
Vắt trâu nghe mấy tiếng
Cò trắng giật mình bay
– Nguyễn Thiên Tích (Nội Duệ – Từ Sơn Bắc Ninh) đậu tiến sỹ năm 1431 đời vua Lê Thái Tổ , người cương trực , làm đến Binh Bộ Thượng thư , kiêm Tế tửu Quốc tử giám .
Ông có Tiên sơn tập 4 quyển .Thơ ông theo đúng âm luật Đuòng , bài thơ ông viết trong khi đi sứ bên Tàu , nhưng hồn thì ở quê :
Làm Trong Thuyền
Đêm lặng trăng như vẽ
Trời rét tuyết thành hoa
Thuyền côi nghìn dặm khách
Chiêm bao : đang ở nhà .
– Tiến sỹ Đàm Văn Lễ 18 tuổi (sinh 1432) người làng Lãm Sơn (Quế Võ) làm quan tới Thượng Thư trải qua các đời vua Lê Thánh Tông , Lê Hiến Tông. Ông nổi tiếng trung trực , sau lại bị vua Uy Mục căm giận đầy vào Quảng Nam và bị giết chết ở Nghệ An.
Thơ thiên nhiên của ông lấy cảm xúc chân thành làm nền cho thi hứng :
Đêm Ba Mưa Tết, Ngẫu Cảm Nên Thơ
Năm mới hầu sang cũ chán rồi
Thói đời lật lọng , nghĩ thương ôi !
Chuyện thường năm tháng còn yêu ghét
Phụ bạc nhân tình chớ trách ai
– Tiến sỹ Nguyễn Xung Y (Nguyễn Nhân Phùng) người làng Kim Đôi (Quế Võ) , thành viên của Tao đần nhị thập bát tú do Lê Thánh Tông chủ xướng . Ông đã sáng tác ” Tiêu Tương bát cảnh ” bằng quốc ngũ đượm hồn thơ Việt :
Mưa Đêm Trên Sông Tiêu Tương
Ngàn Tương thuở rụng hạt mưa
Lã chã thâu đêm gió đưa
Rọt tiếng vàng , cao lại thấp
Rung cành ngọc , nhặt thì thưa
Đành anh tai khách nằm chăng nhắp
Lai láng lòng thơ hứng có thừa
Sớm dậy xem rồng mọc cháu (sừng)
Nghìn hàng đổng (nhiều) lạ hơn xưa.
– Hoàng Đức Lương, Tiến sĩ khoa Mậu Tuất, niên hiệu Hồng Đức thứ 9 (1478) quê ở làng Cửu Cao (Văn Giang) sau tới ở thôn Ngọ Kiều (Gia Lâm) rất nổi tiếng với Bộ “Trích Diễm Thi tập” tuyển thơ từ thời Trần đến đầu đời Lê với 15 quyển. Những lời bàn luận về thơ của Hoàng Đức Lương đã góp phần qúy báu vào gia tài lý luận văn học cổ nước ta vốn không phong phú lắm.Ông viết “Cổ nhân đối với thơ, có người ví với chả cá, có người ví với gấm thêu. Chả cá là vị ngon nhất đời, gấm thêu là sắc đẹp nhất đời, ai biết ăn, biết ngắm đều biết qúy trọng, không coi thường bó phí….”.
Thơ Hoàng Đức Lương giản dị, kiệm lời, kiệm chữ nhưng lại mang nặng những suy tưởng, triết lý sâu xa về cuộc đời, về vũ trụ bao la, về cuộc hành trình bất tận của con người trên nẻo đường nhân gian mà không ai biết được đâu là điểm khởi đầu, đâu là chỗ cư trú cuối cùng của kiếp người?
Đạo Thượng
Lộ viễn vô tận đầu,
Cổ kim trường qúi khứ
Kim nhân vị khẳng hưu,
Cổ nhân tại hà xứ?
Tạm dịch :
Đường xa dường bất tận
Lữ khách mải trước sau
Người nay nào đã nghỉ
Người xưa ở nơi đâu?
(Trên Đường – Lý Thanh dịch)
Thôn Cư
Tàm ám tàng chính miên,
Thiềm đê yến sơ nhũ
Lực quyện hạ sừ qui
Trú vĩnh cưu thanh ngũ (ngọ)
Tạm dịch :
Tằm đang cuộn ngủ trong dâu,
Ém vừa sinh nở ló đầu dưới hiên
Bừa về vác mỏi vai êm,
Nghe tu hú họi ngang thềm bóng trưa
(Ở Làng – Lý Thanh dịch)
Với Hoàng Đức Lương : Văn chương lá có nhan sắc, chả thế mà thi tập của ông có chọn lựa (trích) ra từ những bài thơ diễm lệ của một thời.
Tiến sĩ Thân Nhân Trung (1418-1499) quê làng Nếnh (Việt Yên), là phó đô nguyên súy Hội Tao Đàn của vua Lê Thánh Tông. Thơ ông được vua khen là “thợ khéo tay vô địch” được ban một bộ áo long bào tuyệt đẹp “cánh cầu vô địch thủ, tài tác cổn long y “.
Vâng Họa Thơ Vua : Đạo Làm Vua
Nghiền ngẫm uyên thâm kế thánh thần
Rộng truyền pháp chế – phép trời ban
Chăm dân – tam đại noi gương trị
Luyện võ, bốn mùa mở cuộc săn
Chín khúc sửa – xây điều chính sự
Tám quyền cử – truất khéo công tâm
Ngôi hoàng sừng sững ngời muôn thuở
Thế nước thạch bàn vững ngàn năm.
Cùng thời có cặp vợ chồng tài sắc nữ sĩ Kim Hoa – Phù học sĩ, thơ rất trữ tình :
Ý Xưa
Sen lá như dù biếc
Sen hoa tựa má đào
Nhớ ai chưa gặp mặt
Thơ thẩn mãi bên ao
(Hàn lâm học sĩ Phù Thúc Hoành)
Mùa Hạ
Gió cây lựu tơi bời
Trên đu tha thướt dáng người giai nhân
Oanh vàng ủ rũ thương xuân
Một đôi tiếc cảnh tần ngần trên cây
Dừng kim rủ thấp đôi mày
Nương song hồn mộng xa bay cuối trời
Cuốn rèm ai cứ gọi hoài
Để hồn em chẳng được bay tới chàng
(Ngô Chi Lan)
Bài Thứ 6.
Trên thi đàn Bắc Ninh vào đầu thế kỷ 18 xuất hiện hai ngọn núi cao sừng sững trên bầu trời thơ đất Việt , đó là Hồng Hà Nữ sỹ Đoàn Thị Điểm (1705-1748), bà quê ở Giai Phạm huyện Văn Giang Kinh Bắc và Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều (1741-1798), ông quê ở Làng Liễu Ngạn huyện Thuận Thành Kinh Bắc .
Từ kiệt tác của Đặng Trần Côn , Hồng Hà nữ sỹ đã dịch ” Chinh phụ ngâm ” vô cũng diễm lệ , chứa chan tình cảm , uyển chuyển và đầy nhạc điệu , chỉ cần đọc 2 trong số 408 câu cảu khúc ngâm đã nói lên nỗi lòng người chinh phụ :
Nỗi lòng biết ngỏ cùng ai
Thiếp trong cánh cửa , chàng ngoài chân mây.
Theo giai thoại một hôm Hồng Hà nữ sỹ gặp Nguyễn Công Hãng ở giữa đường , Nguyễn có yêu cầu bà làm 2 câu tả cảnh ” độc hành ” (đi một mình ) , bà liền úng khẩu đọc luôn :
Đàm đạo cổ kim tâm phúc hữu
Truy tuỳ tả hũu cổ quăng thần
(Đàm đạo chuyện xưa nay thì có bạn gan ruột. Theo đuổi mình bên trái bên phải , có bày tôi chân tay ).
Năm 1734 đời vua Lê Thuần Tông , vua Tàu có sai sứ sang tuyên phong , bà dùng văn chương mà áp đảo được đại diện “thiên triều” . Từ đấy bà lùng danh khắp cả nuóc( theo lãng Nhân ).
Đến ” Cung Oán Ngâm Khúc ” , Ôn Như Hầu đã đưa ngôn ngữ văn học thành thành văn lên đến đỉnh cao. Từ ngữ trong Cung oán ngâm khúc đã tinh xác , nhuần nhị và óng chuốt khác thuòng. Đây là áng văn chương bác học , sử dụng một thể thơ thuần tuý dân tộc , Song Thất Lục Bát.
Nhạc điệu Cung Oán hết súc réo rắt bởi sự hoà thành của hai vần Trắc ở câu 7 ( nghe gay gắt ) và sự hoà hoãn của 2 câu 6-8 ( nghe dịu êm hơn ) dễ ngâm nga . Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều là một toà cung điện vàng son lộng lẫy được tạo bởi tay thợ trời tài danh xứ Kinh Bắc . Cũng chỉ cần lấy 2 câu mà tác giả đã vẽ lên sự kỳ vỹ bất tận của tạo hoá trước con người vĩ đại và đầy tính bi hài :
Lò cừ nung nấu sự đời
Búc tranh vân cẩu vẽ người tang thương
Một vuong tôn công tủ , một vị hẩu tuóc trẻ tuổi tài hoa văn võ kiêm toàn. Thiếu gì huỏng cao luong mỹ vị , ở bên ngoài đẹp quận chúa tiểu thư trong điện ngọc , nhà vàng mà lại thốt lện :
Thà rằng cục mịch nhà quê
Giàu lòng nũng nịu nguyệt kia hoa này
Thì thật là thú vị , có một giá trị giáo dục sâu sắc với nhũng kẻ giàu sang hãnh tiến bợm đời . Thơ của vị đại quý tộc Bắc Ninh này , đến như câu : ” Gót danh lợi bùn pha sắc xám ” thì cũng đượm chất thép của một luõi gươm triết lý quật vào mặt nhũng ai háo danh cầu lợi để rồi :
Giấc Nam Kha khéo bất bình
Bừng con mắt dậy thấy mình tay không .
Thơ đến đây không còn là ” viết cho mình ” nữa mà là viết cho đời ,cho dân tộc, gửi lại muôn đời mai sau cho con cháu . Lúc còn tóc để chỏm ( chưa đi hoc) thi thoảng tôi ( NK ) lại thấy thầy tôi ( lúc ấy mới ngoài 20 tuổi ) ngâm nga câu :
Trải vách quế gió vàng hiu hắt
Mảnh vũ y lạnh ngắt như đồng
Tôi nghe thật lạ tai. Thầy tôi lại bảo đó là khúc “Tần cung oán ” của cụ Ôn Như Nguyễn Gia Thiều . Mẹ tôi thì thích đọc Thuý Vân Thuý Kiều của Nguyễn Du . Càng lớn lên , tôi ( NK) càng ngộ ra rằng : Thế mới biết văn chương trác tuyệt thì đến người dân bình thậm chí cả người không biết chữ cũng thuộc , giá trị truyền cảm to lớn của thơ là thế .
Bài Thứ 7.
Hoàng giáp Trần Danh Án (1754-1794) người làng Bảo Triện (Bắc Ninh) một cựu thần danh tiếng đời Lê Chiêu Thống , ông có tác phẩm Liễu Am thi tập .
Ông là người khăng khăng giữ quan niệm “cô trung” , mặc dù cũng linh cảm được cái triều đại mà mình tôn thờ đã mất vai trò lịch sử. Đó là chuỗi mâu thuẫn trong tư tưởng được chuyển hoá thành nguồn thi hứng bi thiết :
Ngày mới sắp tới gần,ngày cũ sắp qua
Ngày mới cười vui, người cũ khóc
( Trừ tịch )
Con bướm không biết rằng hoa đã rụng
Lòng ai còn quyến luyến cánh hoa
(Đại Diện)
Về “thơ con cuốc” (nhớ nước cũ) ông là người mở đầu về sau này Phạm Quý Thích , bà huyện Thanh Quan , Chu Mạnh Trinh , Nguyễn Khuyến , Tản Đà … cũng theo hồn của Trần Danh án mà cảm hứng về đề tài này:
Ai xui con cuốc gọi hè
Cái nóng nung người nóng nóng ghê…!
Thơ Trần Danh án:
Giá cô tại giang Nam
Đỗ Quyên tạo giang Bắc
Giá cô minh gia gia
Đỗ Quyên thanh quốc quốc
Vi cầm thượng hiền quốc gia thanh
Cô thần đối thử tinh nan cực
Lý Thanh dịch
Bờ Nam vang dậy gịong gà rừng
Bờ Bắc kêu hoài tiếng đỗ quyên
Nhà nhà đối tiếng kêu ai đó
Nước nước âm vang một nỗi niềm
Nghĩ loài chim nhỏ còn trung hiếu
Khiến kẻ cô thần ngấn lệ riêng .
Thời ông vua Lê Chiêu Thống (dân gian gọi vua rước quân xâm lược nhà Thanh “cõng rắn cắn gà nhà “) , còn để lại một số tác phẩm về bà Nguyễn Thị Kim (vợ Lê Chiêu Thống).
Bà Nguyễn Thị Kim người xã Tỳ Bà , tổng Tỳ Bà huyện Lương Tài (Bắc Ninh) , là vợ Lê Chiêu Thống. Khi vua Quang Trung kéo quân ra Bắc . Lê Chiêu Thống chạy sang Tàu , bà Nguyễn Thị Kim chạy theo không kịp . Bà phải nương náu ở chùa , giấu tung tích đến năm Gia Long thứ 3 (1804) , hài cốt Lê Chiêu Thống được đưa về nước, bà liền đến đón khóc lóc thảm thiết , rồi uống thuốc độc tự tử.
Sự việc trên đến tai quan Tổng trấn Bắc Thành , ông ta làm biểu tâu lên triều đình xin phong tặng . Vua Gia Long y cho và cho khắc bia đề chữ : “Yên trinh tuẫn nghĩa Nguyên Thị Kim chi môn” , cấp cho 2 người phu mộ và 20 mẫu ruộng , đồng thời sai con cháu nhà Lê trông nom việc thờ tự.
Tại văn bia Chính nghĩa am , khắc vào năm Tân Hợi , Tự Đức thứ 4 (1851) có bài minh , ca ngợi phẩm hạnh của bà Nguyễn Thị Kim như sau :
Phiên âm
Vĩ tai hiền tần
Nữ trung anh kiệt
Phùng thời bất tường
Nê lộ phong tuyết
Mộng chiếu đình hồ
Du du tuế nguyệt
Nghĩa dĩ tử thù
Thuỷ chung nhất tiết
Thảo hạnh hà kiên
Đoán kim luyện thất
Thạch trụ cương thường
Thiên thu tuyên dương
Dịch nghĩa
Lớn thay hiền nữ
Nữ trung anh kiệt
Gặp thời không may
rẻ như bùn tuyết
ôm mộng đi tu
Dặc dài năm tháng
Lấy chết đền ân
Trước sau trọn tiết
Chí sao bền bỉ
Như sắt như vàng
Bia đá cương thường
Nghìn năm tuyên dương
Tại văn bia trung bia ký khắc năm Quý Mùi , niên hiệu Tự Đức do Tri huyện huyện Lương Tài Nguyễn Tất Đạt cung tiến , đã có bài ca ngợi :
Không oán Sơn binh bách chiến lao
Hà kiều tiên đoạn cữu an đào
Tân tri cố quốc dự sinh định
Thân tuẫn quy trinh nhất tử hào
Kiệt truyện hãn văn chinh thạch lập
Danh hương độc kiến tiết môn cao
Thiền am thập cửu niên chung sự
Thanh mộng yến triều dĩ kỷ tao
Tạm dịch nghĩa : Không nên oán quân Tây Sơn đánh trăm trận làm cho dân khổ; Cầu sông Nhị hà bị đứt lỗi này trốn vào đâu ? Tấm lòng nhớ về cố quốc đã có từ lâu rồi. Thân thà chết đi , để lại ánh sáng của ngôi sao rơi. Câu chuyện liệt nữ ít được nghe , chỉ còn lại tấm bia đá trinh tiết đứng đây ; Thanh danh ở làng chỉ đến miếu nêu cao đó thôi ; Mười chín năm tu Phật , việc đời thế là xong ; Giấc mộng sang nhà Thanh gặp vua mấy lần mà không thành (Nguyễn Quang sưu tầm);
Lý Thanh dịch thơ :
Chớ trách Tây Sơn bách chiến lao
Cầu sông Hồng đứt … lỗi ai nào ?
Tấm lòng cố quốc khư khư giữ
Tuẫn tiết hồn vương một ánh sao
Chữ ghi liệt nữ còn bia đá
Tiếng ở làng truyền chốn miếu cao
Cửa thiền ẩn náu mười chín độ
Nhập Thanh bái đế … mộng thấy tao !
Cùng cảnh ngộ như Nguyễn Thị Kim có bài thơ tỏ ý chí ” trung thần nhà Lê ” không theo Sơn Tây , không làm quan với Gia Long (tuy có nhận chiếc khăn do Gia Long ban cho).
Xin tạm dịch :
Kiến ong còn biết nghĩa quân thần
Há lẽ làm người chẳng nhớ ân
Huống đã tập rèn khuôn lễ giáo
Lại từng rạng rỡ vẻ đai cân
Bắc song xử sĩ khôn quên Tấn
Đông Hải tiên sinh khó nhận Tần
Bên mộ người sau còn nhắc nhở
” Lê triều tiên sĩ nguyên họ Trần “.
Có người bạn tấm tắc khen hay rồi ngần ngại mãi mới dám chê câu cuối bị thất niêm ở chữ ” tính( họ) ” thanh trắc, đáng lẽ chữ ấy ở thanh bằng mới phải . Tiến sĩ Trần khiêm tốn , nhờ bạn sửa giùm:
Câu cũ là :
Cố Lê triều tiên sĩ tính Trần
Sửa mới là :
Lê Triều tiến sĩ , Nguyễn Triều cân
(Lê triều tiến sĩ , Nguyễn triều khăn).
Trần tiến sĩ vụt tỉnh ngộ liền vứt cái khăn của vua Gia Long (dân gian cho rằng ông vua này ” Rước voi về rầy mả tổ”) xuống đất rồi bái tạ lỗi :
– Chết thật , không có huynh ông chỉ bảo thì trăm năm danh tiết còn gì ./.
Bài Thứ 8 :Từ Cao Bá Quát… đến Nguyễn Quyền .
Nhà thơ Cao Bá Quát ( 1808-1855) quê Bắc Ninh , cùng với Nguyễn Văn Siêu , đương thời được coi là “Thần Siêu , Thánh Quát ” hoặc “Văn như Siêu Quát vô tiền Hán ” . Thi xã Mặc Vân của Tùng Thiện Vương , Tuy Lý Vương được các bậc công khanh và quan chức danh tiếng hưởng ứng như Trương Đăng Quế, Phan Thanh Giản, Nguyễn Văn Siêu… Tùng Thiện Vương Miên Thẩm là bạn của Cao Bá Quát , nhưng là con trai thứ tư của vua Minh Mang ( bậc chú của vua Tự Đức ) là một trong ” Trương An tứ kiệt ” . ” Thi đáo Tùng Tuy thất thịnh Đường ” , nể Miên Thẩm , nên Cao Bá Quất cũng là hội viên của Thi Xã này , thế mà Cao Bá Quát “vuốt mũi không nể mặt ” . Một hôm ở Viện Hàn Lâm , được xem những bài thơ xướng hoạ của Thi xã Mặc Vân , Cao Bá Quất lắc đầu, bịt mũi, ngấn ngẩm đặt một câu lục bát :
Ngán thay cái mũi vô duyên
Câu thơ Thi xã, con thuyền Nghệ An
Con thuyền buôn mắm xứ Nghệ và những bài thơ Thi xã đều nặng mùi như nhau.
Tài tình chi lắm cho trời đất ghen, lại dám coi trời bằng vung chả thế mà (theo giai thoại) có dịp Cao Bá Quát (Cao Chu Thần) dám bịa thơ “lỡm” cả đấng minh quân (vua Tự Đức):
Huếch hoác ngựa về theo gió đưa
Hênh hoang người cũng tự về qua
Oanh vườn học nói khề khà giọng
Đào nội đua cười , lấm tấm hoa
Lộp bộp chẳng nghe xuân móc nặng
Bài nhài chỉ thấy hạt mưa thu
Khù khờ câu cú ai không biết
Khệnh khạng còn đem hỏi khách thơ
Những “huyênh hoang, huếch hoác, bài nhài” đã có ý tinh nghịch “xỏ” ngầm vua , đến hai (2) câu cuối là chửi vỗ mặt “khù khờ, khệnh khạng” … Do đó Cao Bá Quát (Cao Chu Thần) bị vua Tự Đức đày ải , giết là không tránh khỏi.
Từ nửa sau thế kỷ 19 trở đi, cuộc chiến đấu chống thực dân Pháp kéo dài là môt sự kiện trọng đại chi phối toàn bộ sinh hoạt và tư tưởng dân tộc ta . “Xã tắc lâm nguy, sỹ phu hữu trách .”
Các thi sỹ Bắc Ninh thời này đã khởi sắc với ý thức công dân rõ rệt , tiếp sau Cao Bá Quát là Nguyễn Tư Giản , Nguyễn Cao , Hoàng Văn Hoè, Phan Văn Aí, Nguyễn Quyền … đã để lại những áng thơ vă
