Thực vật một lá mầm

Tên gọi khoa học của thực vật một lá mầm là monocotyledons có nguồn gốc từ tên gọi thực vật học truyền thống Monocotyledones (mono = một, cotyledon = lá mầm), do thực tế là phần lớn các thành viên của nhóm này có một lá mầm, hay lá phôi mầm trong hạt của chúng. Nó là đối lập với thực vật hai lá mầm (truyền thống) thông thường có hai lá mầm. Tuy nhiên, việc xem xét số lượng lá mầm không phải là đặc điểm đáng tin cậy.

là một nhóm riêng biệt. Một trong các đặc điểm đáng tin cậy nhất là hoa của thực vật một lá mầm thuộc mẫu 3, với các phần hoa được chia thành 3 hay bội số của 3. Ví dụ, hoa của thực vật một lá mầm có thể có 3, 6 hay 9 cánh hoa. Rất nhiều thực vật một lá mầm có lá với các gân lá song song.

Các sách giáo khoa liệt kê các khác biệt giữa thực vật một lá mầm và thực vật hai lá mầm như sau. Nói chung thì điều này chỉ là mô hình tổng quát mà thôi chứ không phải lúc nào cũng luôn đúng và có rất nhiều ngoại lệ. Các khác biệt này là đúng nhiều hơn cho thực vật một lá mầm chứ không phải là dành cho thực vật hai lá mầm và nó dựa trên APG:

• Hoa: Ở thực vật một lá mầm, hoa là mẫu 3 (số lượng các bộ phận của hoa trên một vòng là 3) trong khi ở thực vật hai lá mầm thì hoa là mẫu 4 hay 5 (các bộ phận của hoa là 4 hay 5 trên một vòng).
• Phấn hoa: Ở thực vật một lá mầm, phấn hoa có một rãnh cắt hay một lỗ trong khi ở thực vật hai lá mầm là ba.
• Hạt: Ở thực vật một lá mầm, phôi có một lá mầm trong khi phôi của thực vật hai lá mầm có hai lá mầm.

Một lát cắt của củ hành, chỉ rõ các gân song song

• Thân cây: Ở thực vật một lá mầm, các bó mạch trong thân cây là phân tán, trong khi ở thực vật hai lá mầm thì chúng phân bổ thành vòng.
• Rễ: Ở thực vật một lá mầm là rễ chùm trong khi ở thực vật hai lá mầm các rễ phát triển từ rễ mầm.
• Lá: Ở thực vật một lá mầm, Các gân lá chính là song song, trong khi ở thực vật hai lá mầm thì chúng có dạng mắt lưới.

Tuy nhiên, các khác biệt này không phải là chính xác và không đổi: Ở một số loài thực vật một lá mầm vẫn có những đặc trưng điển hình của thực vật hai lá mầm hay ngược lại. Có điều này là do "thực vật hai lá mầm" là một nhóm đa ngành đối với thực vật một lá mầm, và một số loài thực vật hai lá mầm có thể có quan hệ họ hàng gần với thực vật một lá mầm hơn là với các loài thực vật hai lá mầm khác. Cụ thể, một vài dòng dõi phân nhánh sớm của "thực vật hai lá mầm" chia sẻ các đặc trưng của "thực vật một lá mầm", cho thấy các đặc điểm đó không phải là đặc điểm chỉ của thực vật một lá mầm. Khi thực vật một lá mầm được so sánh với thực vật hai lá mầm thật sự thì các khác biệt sẽ cụ thể hơn.

được coi là tạo ra một nhóm đơn ngành phát sinh sớm trong lịch sử tiến hóa của thực vật có hoa. Các mẫu hóa thạch sớm nhất cho thấy các tàn tích của thực vật một lá mầm có niên đại từ đầu kỷ Phấn Trắng (Cretaceous).

Về danh pháp khoa học, các nhà phân loại học có sự lựa chọn rộng rãi trong việc đặt tên cho nhóm này, do thực vật một lá mầm là nhóm có bậc cao hơn mức họ. Điều 16 của ICBN cho phép hoặc là đặt tên theo kiểu tên gọi miêu tả hoặc là theo kiểu tên gọi được tạo ra từ tên gọi của họ được đưa vào trong đó (tên phát sinh loài).

Trong lịch sử, thực vật một lá mầm đã từng có các danh pháp khoa học như:

• Monocotyledoneae trong hệ thống de Candolle và hệ thống Engler
• Monocotyledones trong hệ thống Bentham & Hooker và hệ thống Wettstein
• Lớp Liliopsida trong hệ thống Takhtajan và hệ thống Cronquist (và trong hệ thống Reveal)
• Phân lớp Liliidae trong hệ thống Dahlgren và hệ thống Thorne (1992)
• Nhánh đơn ngành monocots trong hệ thống APG và hệ thống APG II

Mọi hệ thống nói trên đều sử dụng nguyên tắc phân loại nội bộ của chính mình cho nhóm này. đáng chú ý như là một nhóm có ranh giới ngoài cực kỳ ổn định (nó là một nhóm chặt chẽ và được định nghĩa tốt), trong khi các nguyên tắc phân loại nội bộ lại cực kỳ thiếu ổn định (theo dòng lịch sử, chưa khi nào có hai hệ thống chính thức phù hợp với nhau về việc các thực vật một lá mầm có quan hệ với nhau như thế nào).

Quan hệ phát sinh loài trong thực vật một lá mầm

Dưới đây là cách hiểu tên gọi monocots theo định nghĩa của hệ thống APG II.

Trong phân loại thực vật tên gọi monocots (một lá mầm) được áp dụng cho một nhánh đơn ngành trong thực vật hạt kín. Nó được sử dụng trong các hệ thống APG và APG II, và có lẽ đây là các hệ thống được chấp nhận rộng rãi nhất.

Các đơn vị phân loại thuộc về nhánh đơn ngành monocots này là các thực vật được biết đến như là "một lá mầm".

Trong phạm vi của thực vật một lá mầm, hệ thống APG II công nhận 10 bộ và 2 họ (Dasypogonaceae và Petrosaviaceae chưa được xếp vào trong bộ nào). Một số trong chúng được thừa nhận như là nhánh đơn ngành commelinids (nhánh Thài lài), phần còn lại (đơn vị cận ngành) đôi khi được nói đến như là "thực vật một lá mầm cơ sở". Tuy nhiên, theo phiên bản cập nhật trên website của APG được tra cứu vào ngày 10 tháng 4 năm 2007 thì bộ Petrosaviales chứa một họ (Petrosaviaceae) cũng đã được công nhận.

Quan hệ phát sinh loài trong thực vật một lá mầm

Nhánh monocots cơ sở (một lá mầm cơ sở):

• bộ Acorales - bộ Xương bồ
• bộ Alismatales - bộ Trạch tả
• bộ Asparagales - bộ Măng tây
• bộ Dioscoreales - bộ Củ nâu
• bộ Liliales - bộ Loa kèn
• bộ Pandanales - bộ Dứa gai
• bộ Petrosaviales - bộ Vô diệp liên

Nhánh commelinids (nhánh Thài lài):

• bộ Arecales - bộ Cau
• bộ Commelinales - bộ Thài lài
• bộ Poales - bộ Hòa thảo
• bộ Zingiberales - bộ Gừng
• họ Dasypogonaceae - họ Đa tu thảo

Dưới đây là minh họa về phát sinh loài trong thực vật một lá mầm theo đề xuất của APG. Họ Hydatellaceae, được hệ thống APG II gán vào bộ Poales, nhưng sau đó đã được phát hiện là bị đặt sai chỗ trong nhóm monocots, và thay vì thế nó có quan hệ gần gũi nhất với họ Súng (Nymphaeaceae) nên đã bị loại ra khỏi bộ Poales.

nhánh monocots:

• bộ Acorales
• bộ Alismatales
• bộ Petrosaviales
• bộ Dioscoreales
• bộ Pandanales
• bộ Liliales
• bộ Asparagales

nhánh commelinids:

• họ Dasypogonaceae
• bộ Arecales
• bộ Poales
• bộ Commelinales
• bộ Zingiberale

Liliopsida là danh pháp thực vật cho một lớp. Sự công bố tên gọi này được cho là do Scopoli (năm 1760). Tên gọi này được tạo ra bằng cách thay thế hậu tố -aceae trong tên gọi của Liliaceae bằng hậu tố -opsida (Điều 16 ICBN).

Mặc dù về nguyên tắc thì giới hạn của lớp này sẽ thay đổi theo hệ thống phân loại được sử dụng, nhưng trong thực tế thì tên gọi này có lẽ có mối liên kết chặt chẽ với hệ thống Cronquist cũng như hệ thống Takhtadjan tương tự như hệ thống đầu. Cả hai hệ thống này là các hệ thống lớn duy nhất sử dụng tên gọi này và trong cả hai hệ thống nó đều được dùng với ý nghĩa dành cho nhóm được biết đến như là "thực vật một lá mầm". Các hệ thống cũ hơn dùng tên gọi Monocotyledones, với Monocotyledoneae là cách gọi cũ hơn (các tên gọi này có thể sử dụng ở cấp độ bất kỳ). Các hệ thống như hệ thống Dahlgren và hệ thống Thorne (ra đời muộn hơn so với các hệ thống Takhtadjan và Cronquist) nhắc đến nhóm này theo tên gọi Liliidae (tên gọi ở cấp phân lớp). Các hệ thống mới hơn, như hệ thống APG và hệ thống APG II nhắc đến nhóm này theo tên gọi monocots (tên gọi cho một nhánh đơn ngành). Vì thế, trong thực tế có thể coi như tên gọi Liliopsida được sử dụng gần như chủ yếu trong phân loại theo hệ thống Cronquist.

Hệ thống Takhtadjan sử dụng phép phân loại nội bộ như sau:

* Lớp Liliopsida [= thực vật một lá mầm]

Phân lớp Liliidae

Siêu bộ Lilianae

Siêu bộ Dioscoreanae

Phân lớp Commelinidae

Siêu bộ Bromelianae

Siêu bộ Pontederianae

Siêu bộ Zingiberanae

Siêu bộ Commelinanae

Siêu bộ Hydatellanae

Siêu bộ Juncanae

Siêu bộ Poanae

Phân lớp Arecidae

Siêu bộ Arecanae

Phân lớp Alismatidae

Siêu bộ Alismatanae

Phân lớp Triurididae

Siêu bộ Triuridanae

Phân lớp Aridae

Siêu bộ Aranae

Siêu bộ Cyclanthanae

Siêu bộ Pandananae

Siêu bộ Typhanae

Phân loại nội bộ trong hệ thống Cronquist là:

* Lớp Liliopsida [= thực vật một lá mầm]

Phân lớp Alismatidae

Bộ Alismatales

Bộ Hydrocharitales

Bộ Najadales

Bộ Triuridales

Phân lớp Arecidae

Bộ Arecales

Bộ Cyclanthales

Bộ Pandanales

Bộ Arales

Phân lớp Commelinidae

Bộ Commelinales

Bộ Eriocaulales

Bộ Restionales

Bộ Juncales

Bộ Cyperales

Bộ Hydatellales

Bộ Typhales

Phân lớp Zingiberidae

Bộ Bromeliales

Bộ Zingiberales

Bộ Liliidae

Bộ Liliales

Bộ Orchidales

Phân loại nội bộ trong hệ thống Reveal là:

* Lớp 3. Liliopsida

Phân lớp 1. Alismatidae

Siêu bộ 1. Butomanae

Siêu bộ 2. Alismatanae

Phân lớp 2. Triurididae

Phân lớp 3. Aridae

Siêu bộ 1. Acoranae

Siêu bộ 2. Aranae

Siêu bộ 3. Cyclanthanae

Siêu bộ 4. Pandananae

Phân lớp 4. Liliidae

Phân lớp 5. Arecidae

Siêu bộ 1. Arecanae

Phân lớp 6. Commelinidae

Siêu bộ 1. Bromelianae

Siêu bộ 2. Pontederianae

Siêu bộ 3. Commelinanae

Siêu bộ 4. Hydatellanae

Siêu bộ 5. Typhanae

Siêu bộ 6. Juncanae

Phân lớp 7. Zingiberidae

Siêu bộ 1. Zingiberanae