Vài nét về lịch sử Hy Lạp cổ đại (Thế kỷ XI – IV TCN)

Giáo sư ĐINH NGỌC LÂN – HOÀNG ĐIỆP

Sự xuất hiện các quốc gia thành thị Hy Lạp[1]

Trước hết, Nhà nước Hy Lạp xuất hiện trên cơ sở tan rã của xã hội thị tộc và hầu như không có sự can thiệp của bạo lực từ phía ngoài. Chế độ tư hữu được thiết lập và phát triển, sự phân hóa giai cấp ngày càng sâu sắc, triệt để đã làm cho xã hội thị tộc dần dần tan vỡ từng bước một.

 Thứ hai, Nhà nước Hy Lạp xuất hiện dưới dạng những quốc gia thành thị quốc gia thành bang (polis). Điều này có được là do những đặc trưng riêng, điều kiện tự nhiên và xu thế phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế công thương nghiệp, mậu dịch hàng hải của chính Hy Lạp. Trong những điều kiện đó lại không bị các thế lực bên ngoài tấn công, can thiệp, nên ngay từ đầu và trong suốt chiều dài lịch sử, yêu cầu thống nhất các vùng đất Hy Lạp (vốn bị điều kiện địa hình tự nhiên xé nhỏ) thành một quốc gia thống nhất không được đặt ra một cách bức thiết. Do vậy, Nhà nước ở Hy Lạp, về cơ bản, là những quốc gia thành bang, có sắc thái riêng, có sự phát triển khá chênh lệch, và cũng có những vận mệnh lịch sử khác nhau.

Tiếng Hy Lạp, thành bang – “polis” – có nghĩa là thành phố. Cho nên hạt nhân cơ bản của mỗi quốc gia thành bang là một thành thị với tư cách vừa là trung tâm chính trị, vừa là trung tâm kinh tế công thương nghiệp, có kết hợp và mở rộng với các vùng phụ cận. Diện tích của một thành bang không lớn (lớn nhất cũng không quá 8.000 km²) với một số lượng cư dân vừa phải (khoảng từ 30-40 vạn người). Mặc dù nhỏ, hẹp về diện tích, dân cư chưa đông, nhưng mỗi thành bang đều có những đặc trưng của một Nhà nước hoàn chỉnh: có đường biên giới lãnh thổ, có chính quyền, quân đội, luật pháp, hệ thống kinh tế, đo lường, tiền tệ riêng và cũng có những thần bảo hộ riêng. Mỗi thành bang có xu thế phát triển kinh tế khác nhau và vận mệnh lịch sử cũng không hoàn toàn giống nhau. Mặc dù đều là nền chuyên chính của giai cấp quý tộc chủ nô, nhưng thiết chế chính trị, tổ chức Nhà nước ở mỗi thành bang cũng không nhất loạt như nhau, thậm chí trái ngược nhau. Có thành bang xây dựng theo thể chế cộng hòa quý tộc (tiêu biểu là Sparte). Có thành bang lại tổ chức theo thể chế cộng hòa dân chủ (điển hình là Athènes).

Trong lịch sử Hy Lạp, các quốc gia thành bang đều xuất hiện, sớm hoặc muộn, trong khoảng thời gian từ thế kỷ VIII đến thế kỷ VI TCN. Điển hình nhất cho các quốc gia thành thị ở Hy Lạp là Sparte (ở bán đảo Péloponèse) và Athènes (ở bán đảo Attique). Đây là hai quốc gia thành bang đại diện hai con đường khác nhau trong quá trình xây dựng Nhà nước về kinh tế, tổ chức cơ cấu xã hội và thiết chế Nhà nước. Sparte và Athènes cũng là hai thành bang nòng cốt của lịch sử Hy Lạp.

a) Thành bang Sparte.

Sparte là một thành bang Hy Lạp được xây dựng sớm nhất trong lịch sử Hy Lạp (ngay từ thế kỷ IX TCN). Nằm trên đồng bằng Lacôni thuộc phía Nam Péloponèse, Sparte có lợi thế để phát triển kinh tế nông nghiệp và chăn nuôi. Đồng bằng Laconi được tạo nên bởi sông Eurotas (Ơrôtat) với những cánh đồng màu mỡ, phì nhiêu, xung quanh lại có nhiều dãy núi cao che chắn, bảo vệ. Lacôni lại là nơi có trữ lượng sắt vào loại nhất của lục địa Hy Lạp.

Về mặt xã hội, ở Sparte có ba tập đoàn người cùng sinh sống, nhưng quyền lợi và nghĩa vụ hoàn toàn khác nhau. Người Sparte – tức người Đôrien chiến thắng – là giai cấp cầm quyền. Họ không tham gia các hoạt động sản xuất (không làm ruộng, không làm thợ thủ công và cũng không tham gia buôn bán). Họ sống bằng sự nô dịch, bóc lột sức lao động của người Pêriet và nô lệ Hélios (Hilôt). Người Sparte chỉ có chức năng cai trị và tham gia vào lực lượng quân đội (để xâm lược hoặc bảo vệ đất nước). Chính vì vậy, ở Sparte, chế độ tư hữu không tồn tại. Toàn bộ ruộng đất, đồng cỏ và cả tập thể nô lệ Hélios đều là sở hữu chung của những cư dân Sparte – Đôrien. Nhà nước Sparte đem toàn bộ ruộng đất chia thành khoảng 10.000 mảnh đất bằng nhau, mỗi khoảnh độ 20 hecta, cũng với số lượng người Hélios và Pêriet, cho mỗi gia đình người Đorien. Những gia đình được phép hưởng số thu hoạch, nhưng không được quyền chiến hữu số ruộng đó và số nô lệ canh tác, không được phép bán, chuyển nhượng vì ruộng đất và nô lệ là sở hữu chung của Nhà nước. Ở Sparte không tồn tại chế độ tư hữu ruộng đất và nô lệ.

Người Pêriet lúc đầu là những người Akêen chiến bại, bị nô dịch (về sau thêm một số cư dân ở nơi khác tới Sparte sinh sống), tất cả có khoảng 30.000 người.

b) Thành bang Athènes. Sự ra đời và quá trình hoàn thiện của Nhà nước dân chủ chủ nô Athènes (thế kỷ VII – VI TCN).

Athènes là quốc gia thành thị xuất hiện trên vùng bán đảo Attique (thuộc Trung Hy Lạp). Đó là một vùng đồng bằng hẹp, đất đai không phì nhiêu, nhiều đồi núi, khí hậu lại khô khan, lượng mưa hằng năm không đáng kể. Attique có nhiều đá quý, mỏ sắt, mỏ bạc, đất sét chất lượng cao và vùng bờ biển dài với nhiều vịnh và hải cảng thuận tiện cho hoạt động thương mại. Nhìn chung, thiên nhiên xử Attique không tạo nên những điều kiện thuận lợi cần thiết cho sự phát triển và canh tác cây lương thực, nhưng lại rất thích hợp cho sự phát triển của một nền kinh tế công thương nghiệp và mậu dịch hàng hải.

Cư dân sống trên bán đảo Attique là nhánh người Hy Lạp – người Đôrien. Trước khi Nhà nước ra đời, các cư dân này vẫn còn đang sống trong giai đoạn mạt kỳ của xã hội thị tộc. Có bốn bộ lạc, mỗi bộ lạc bao gồm 30 thị tộc, cư trú ở bốn khu vực khác nhau. Theo truyền thống, Đại hội nhân dân vẫn là cơ quan có quyền lực cao nhất quyết định các vấn đề hệ trọng của mỗi bộ lạc. Ngoài ra, mỗi bộ lạc đều có một Hội đồng quý tộc (gồm các tộc trưởng của 30 thị tộc) và một thủ lĩnh quân sự người Hy Lạp gọi là Basileus (Badilơt) do Đại hội nhân dân bầu ra phụ trách quân sự, xét xử các vụ kiện tụng và tổ chức các buổi tế lễ tôn giáo. Theo thời gian và cùng với sự phát triển của nền kinh tế công thương nghiệp, ranh giới ngăn chặn giữa các thị tộc, bộ lạc dần dần bị xóa nhòa. Cư dân của bốn bộ lạc đã sống đan xen nhau, mối quan hệ huyết thống lỏng lẻo dần. Kết quả là bốn bộ lạc ở xứ Attique đã tập hợp lại thành một liên minh bộ lạc, lấy Athènes làm thủ phủ; những điều kiện và tiền đề cho việc xuất hiện xã hội có giai cấp và sự ra đời Nhà nước đã chín muồi.

Sự hình thành Nhà nước Athènes có những đặc trưng riêng biệt. Thứ nhất, Nhà nước Athènes ra đời trong bối cảnh lịch sử hoàn toàn không có sự can thiệp, xâm lược của các thế lực bên ngoài. Nhà nước Athènes xuất hiện trên cơ sở tan rã của xã hội thị tộc của chính cư dân vùng Attique. Thứ hai, Nhà nước Athènes xuất hiện không phải là kết quả của các cuộc chiến tranh, xung đột đổ máu, mà nó được hình thành một cách hòa bình dần dần, từng bước hoàn thiện thông qua hàng loạt các cuộc cải cách xã hội, từ cải cách đầu tiên của Thésée (Thésée) ớn những cải cách cuối cùng của Périclès. Những tàn dư của xã hội nguyên thủy bị đẩy lùi và bị thủ tiêu một cách triệt để. Thứ ba, Nhà nước Athènes được xây dựng và hoàn thiện theo hướng xây dựng thiết chế nhà nước dân chủ chủ nô – một thể chế hết sức đề cao và đảm bảo những quyền lợi kinh tế, chính trị của những công dân tự do.

Người đặt nền móng cho việc xây dựng Nhà nước Athènes theo truyền thuyết, là Thésée. Công lao lớn của Thésée là đã thiết lập được liên minh bốn bộ lạc (vốn sống ở bốn khu vực khác nhau) theo nguyên tắc tự nguyện và bình đẳng. Thiết lập được một cơ quan quản lý chung thay cho bốn cơ quan quản lý thị tộc cũ. Thésée đã chia toàn xử Attique thành 48 địa khu, người Athènes gọi là 48 nôcơtari, mỗi bộ lạc cũ được chia thành 12 nôcơrari. Lần đầu tiên, xứ Attique được phân chia thành những khu vục hành chính với số cư dân được phân chia theo những địa vực cư trú Thésée đã chia toàn thể cư dân Athènes – vốn xưa kia là các thành viên bình đẳng thuộc bốn bộ lạc cũ – thành ba tầng lớp người có quyền lợi và nghĩa vụ khác nhau: quý tộc, nông dân và những thợ thủ công. Thésée là người đầu tiên thiết lập trật tự xã hội mới ở Athènes: trật tự của một xã hội có giai cấp. Với những cải cách của mình, Thésée cũng đa bước đầu tấn công vào chế độ thị tộc. Đại hội nhân dân xưa vẫn tồn tại, nhưng quyền lực thực tế nằm trong một tổ chức: Hội đồng trưởng lão (Arêôpagiơ) – gồm những đại biểu của tầng lớp quý tộc. Hội đồng trưởng lão có quyền lập pháp, tư pháp, giám sát và quyết định mọi công việc hệ trọng của đất nước, Chức vụ Basileus bị bãi miễn thay bằng 9 viên quan Chấp chính[2] (được cử ra từ tầng lớp quý tộc). Athènes sau Thésée là Nhà nước theo thiết chế cộng hòa quý tộc. Chế độ thị tộc bước đầu bị tấn công và giải thể. Sự phát triển của nền kinh tế, nhất là kinh tê công thương nghiệp, đã làm thay đổi cơ cấu xã hội Athènes: tầng lớp quý tộc chủ nô công thương hình thành có quyền lợi gắn bó với kinh tế công thương và một khuynh hướng chính trị muốn dân chủ hóa bộ máy Nhà nước, thủ tiêu đặc quyền của tầng lớp quý tộc thị tộc. Bên cạnh đó, những nông dân tự do bị mất ruộng đất, những nô lệ và kiều dân Mêtec không có quyền lợi chính trị cũng tăng cường đấu tranh đòi hỏi quyền lợi và thực hiện cải cách xã hội. Thực trạng xã hội ấy đã dẫn đến cuộc chính biến xảy ra năm 630 TCN, do Solon thực hiện. Cuộc chính biến thất bại, phong trào dân chủ vẫn âm ỉ. Năm 621 TCN, quan chấp chính Dracon đa soạn thảo và ban hành luật pháp thành văn: Luật Dracon. Luật Dracon nổi tiếng là bộ luật hà khắc (ăn cắp vặt, kể từ rau, quả, cũng bị xử tử hình). Bộ luật được khắc trên nhiều tấm đá và đặt ở những nơi công cộng, nhờ vậy cũng đã hạn chế được phần nào sự xét xử độc đoán, tùy tiện và bất công của quý tộc, đánh dấu một bước tiến của nền dân chủ.

Năm 594 TCN, Solon được cử giữ chức vụ Chấp chính quan. Để hạn chế tới nức tối đa những mâu thuẫn trong xã hội và tiếp tục tấn công vào chế độ thị tộc cũng như tiếp tục xây dựng, củng cố nhà nước Athènes theo hướng dân chủ, Solon đã thực hiện một loạt những cải cách xã hội tiến bộ. Người Hy Lạp gọi những cải cách của Solon là “Sêsasơchêia” có nghĩa là “trút bỏ gánh nặng”.

Solon tuyên bố xóa bỏ mọi nợ nần, những ruộng đất của nông dân đem nộp cho quý tộc để gán nợ được hoàn trả cho nông dân. Những nông dân phải bán mình làm nô lệ vì nợ được giải phóng khỏi thân phận nô lệ thành người tự do. Nhà nước cấm tuyệt đối việc lấy thân mình hoặc vợ con mình làm vật để trừ nợ (kể cả việc ký văn tự vay nợ lấy bản thân con nợ làm vật thế chấp). Chế độ nô lệ vì nợ ở Athènes chấm dứt từ đó. Solon cũng thực hiện việc cải cách hệ thống tiền tệ, cấm xuất khẩu nông sản (trừ nho và ôliu) thừa nhận quyền tư hữu, tự do chuyển nhượng tài sản[3]. Để bảo vệ quyền sở hữu với số lượng ruộng đất vốn đã quá ít của người bình dân, ngăn chặn nạn kiêm tinh ruộng đất, Solon đã đưa ra quy định mức chiếm hữu ruộng đất tối đa cho một quý tộc. Để tạo điều kiện cho sản xuất phát triển, Solon đã đưa ra hàng loạt biện pháp tích cực, khuyến khích việc sử dụng thợ thủ công giỏi ở nước ngoài, thực hành tiết kiện, khuyến khích khẩn hoang. Ngoài ra, căn cứ theo tài sản, Solon đã phân chia cư dân Athènes không kể nguồn gốc huyết tộc, thành bốn đẳng cấp xã hội có quyền lợi và nghĩa vụ khác nhau: đẳng cấp thứ nhất bao gồm những công dân hằng năm có thu nhập từ 500 mêđim thóc trở lên; đẳng cấp thứ hai có thu nhập từ 300 mêđim thóc trở lên, đẳng cấp thứ ba là 200 mêđim thóc, còn những ai có thu nhập dưới 200 mêđim thuộc đẳng cấp thứ tư.

Theo quy định, chỉ có những người thuộc đẳng cấp thứ nhất mới có đủ tư cách tham gia giữ các chức vụ cao cấp của Nhà nước (Chấp chính quan hoặc là thành viên của Hội đồng trưởng lão…) Trong quân đội, những người thuộc đẳng cấp thứ nhất và thứ hai được phép tham gia vào những đội kỵ binh, còn đẳng cấp thứ ba, thứ tư chỉ được tham gia bộ binh. Đẳng cấp thứ tư chỉ được thân gia Đại hội nhân dân để bầu cử những quan chức của bộ máy Nhà nước. Trên cơ sở bốn bộ lạc cũ Solon thành lập “Hội đồng 400 người”, mỗi bộ lạc được cử 100 người thuộc ba đẳng cấp trên. Hội đồng 400 người có chức năng như là một cơ quan thường trực của Đại hội nhân dân, để giải quyết các công việc hằng ngày của Nhà nước. Để tránh lối xử án tùy tiện và tăng cường tính dân chủ, Solon đã cho thành lập Tòa án nhân dân có nhiều bồi thẩm, cùng thảo luận, xét xử.

Mặc dù những tàn dư của chế độ thị tộc vẫn còn, nhưng trước hết phải thấy rằng những cải cách của Solon đã giáng một đòn khá mạnh (và triệt để hơn so với Thésée) vào chế độ thị tộc, căn bản thủ tiêu quyền lực của quý tộc thị tộc bước đầu thiết lập được một trật tự xã hội mới theo thể chế dân chủ. Cải cách Solon – theo nhận xét của F. Engels – phần nào đã hy sinh quyền lực của tầng lớp quý tộc (nhất là quý tộc ruộng đất), tạo điều kiện cho tầng lớp bình dân duy trì được cuộc sống của họ, ngăn cản sự phá sản của nông dân và thủ tiêu chế độ nô lệ vì nợ, tạo cơ sở xã hội cho sự tồn tại của thể chế dân chủ. Cải cách Solon cũng đem lại nhiều quyền lợi và ưu thế cho quý tộc chủ nô công thương – tầng lớp quý tộc ủng hộ thể chế dân chủ – tạo điều kiện cho kinh tế công thương nghiệp của Athènes phát triển mạnh mẽ.

Những cải cách tiến bộ của Solon đã tạm thời giải quyết được những vấn đề cấp bách mà xã hội Athènes đang gặp phải, xoa dịu được mâu thuẫn và đặt nền móng cho việc thiết lập, hoàn thiện Nhà nước Athènes theo hướng dân chủ hóa.

Năm 508 TCN, nhờ phong trào nổi dậy của quần chúng chống xu thế bảo thủ. Clisthène – thủ lĩnh của phái Duyên hải – được cử giừ chức Chấp chính quan thứ nhất. Nền dân chủ lại được phục hưng. Từ năm 508 đến năm 506 TCN, Clisthène đã thực hành hàng loạt những cải cách xã hội nhằm mục tiêu thủ tiêu những tàn tích của chế độ thị tộc, hoàn thiện thêm một bước nền dân chủ chủ nô Athènes.

Cải cách quan trọng nhất, triệt để nhất của Clisthène là việc phân chia cư dân Athènes theo những khu vực hành chính (không dựa vào khu vực cư trú của bốn bộ lạc cũ). Toàn bộ xứ Attique được chia thành 10 khu hành chính. Người Hy Lạp gọi là Philai. Mỗi khu Philai được chia thành 10 tiểu khu (Đemơ). Cư dân sống ở mỗi tiểu khu phải đăng ký vào sổ hộ tịch để nhà nước theo dõi, quản lý. Lối gọi tên người theo dòng họ thị tộc bị bác bỏ thay bằng lối gọi theo tên riêng từng người. Thế là, với Clisthène, ranh giới, bộ lạc (cùng với thế lực của tập đoàn quý tộc thị tộc) bị xóa bỏ hẳn. Tàn tích cuối cùng của chế độ thị tộc bị thủ tiêu. Clisthène đã cải tổ các cơ quan quyền lực trong bộ máy Nhà nước Athènes, theo hướng dân chủ. Hội đồng 400 người bị bác bỏ thay bằng Hội đồng 500 người – người Hy Lạp gọi là Bulê. Theo quy chế, tất cả các công dân tự do nam giới Athènes, tuổi từ 18 đều có quyền tham gia Hội đồng 500 người. Và mỗi Philai được bầu 50 người. Bulê là cơ quan hành chính cao nhất ở Athènes, thay mặt toàn thể công dân, thường trực các công việc của Nhà nước trong suốt một năm. Bulê cũng có nhiệm vụ kiểm tra tư cách công dân và tư cách các thành viên trong bộ máy Nhà nước. 500 người của Bulê được phân chia trong 10 Ủy ban thường trực – Pơritani. Mỗi Pơritani gồm 50 người của cùng một khu Philai với nhiệm kỳ 1/10 của năm (khoảng từ 36 đến 39 ngày) và có chức năng như một bộ phận thường trực thay mặt Bulê giải quyết các công việc hằng ngày.

Clisthène đã tăng cường vai trò của Đại hội nhân dân. Đại hội nhân dân (Eccơlêdia) là cơ quan quyền lực tối cao của Nhà nước Athènes. Eccơlêdia là Đại hội của toàn thể công dân Athènes từ 18 tuổi trở lên, có quyền thảo luận và biểu quyết tất cả những vấn đề hệ trọng của đất nước, thông qua hay phủ quyết các dự luật, chính sách của Hội đồng Bulê, chọn cử những viên chức của bộ máy Nhà nước. Clisthène đã tăng số quan chức Athènes lên 20 người, gồm 10 quan chấp chính và 10 tư lệnh quân sự[4]…

Để ngăn chặn những âm mưu đảo chính hoặc phá hoại nền dân chủ, Clisthène đã cho thực hành “chế độ bỏ phiếu bằng vỏ sò”. Bất kỳ công dân Athènes nào (kể cả những người đang có chức vụ) nếu bị nghi ngờ là có những âm mưu hành vi đe dọa tới nền an ninh xã hội, nền dân chủ, thì trong Đại hội nhân dân, toàn thể công dân tự do Athènes sẽ tiến hành bỏ phiêu kín, bằng cách ghi tên người mà họ nghi ngờ lên các mảnh vỏ sò hay mảnh gốm. 6.000 lá phiếu cùng ghi tên một người, thì 10 ngày sau người đó buộc phải rời khỏi Athènes trong thời hạn là 10 năm. Bằng biện pháp này, Athènes đã có khả năng ngăn chặn những âm mưu phản loạn, ngăn cản xu thế độc tài, quân phiệt. Clisthène cũng đã thực hiện việc giải phóng một số nô lệ có công thành người tự do (nhưng không được quyền công dân) và cho phép một số kiều dân Mêtéc[5] có công lao thành công dân tự do Athènes. Với những cải cách tiến bộ và mạnh mẽ, Clisthène đã hoàn toàn thủ tiêu những tàn tích cuối cùng của chế độ thị tộc, đánh dấu bước cuối cùng trong việc xây dựng Nhà nước dân chủ chủ nô Athènes. Những cải cách của Clisthène đã tạm thời hòa hoãn được những xung đột và thỏa mãn hầu hết các quyền lợi của các phe phái, tạo nên ở Athènes một khối công dân tự do có quyền lợi chính trị ngang nhau, cùng thống trị, bóc lột sức lao động của nô lệ. Cải cách Clisthène cũng đã mở đường cho nền kinh tế nói chung và kinh tế công thương nghiệp phát triển mạnh mẽ, tạo ra một Athènes hùng cường về kinh tế, quân sự và tiến bộ về thể chế dân chủ, góp phần giúp Athènes chiến thắng sự can thiệp, xâm lược của đế quốc Ba Tư trong thế kỷ tiếp sau. Và trở thành Nhà nước chiếm hữu nô lệ phát triển đến đỉnh cao ở khu vực Địa Trung Hải.

* Kiều dân Mêtec chiếm tỷ lệ cao trong cư dân Athènes. Họ là người tự do tham gia các hoạt động kinh tế, nộp thuế cho Nhà nước, nhưng họ là người nước ngoài và không có quyền lợi chính trị như các công dân tự do Athènes.

Chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư (492-448 TCN)

Chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư là một trong hai cuộc chiến lớn nhất xảy ra trong lịch sử Hy Lạp nói chung và Athènes nói riêng. Thắng lợi cuối cùng thuộc về người Hy Lạp. Đế quốc Ba Tư là một đế quốc hùng cường ở Tây Á, được thiết lập từ giữa thế kỷ VI TCN, dưới thời vua Cyrus (Xirut, 558-529 TCN). Tới thời kỳ trị vì của vua Darius I (Darius I, 521-485 TCN), cương vực lãnh thổ của Ba Tư đã hết sức rộng lớn, bao gồm hàng loạt những trung tâm văn minh của thế giới cổ đại phương Đông: phía Bắc tới tận biển Caspienne (Caxpiên), Hắc Hải, phía Nam tiếp giáp với vịnh Pecxich (gồm cả Ai Cập); phía Đông giáp sông Ấn; phía Tây tiếp giáp với các thành bang Hy Lạp ở Tiểu Á và trên biển Égée (Êgiê). Ba Tư có một lực lượng quân sự hùng hậu (cả bộ binh, kỵ binh và hải quân), với một tham vọng cũng hết sức lớn: khống chế biển Caspienne, Hắc Hải, Địa Trung Hải, xâm nhập các thành bang Hy Lạp (kể cả miền lục địa). Nền độc lập của Hy Lạp bị đe dọa, trong khi đó Hy Lạp, nhất là Athènes sau cải cách của Clistène, cũng đang thèm khát vươn ra các khu vực xung quanh. Cuộc đụng độ giữa Hy Lạp – Ba Tư xảy ra chính là xuất phát từ nguyên nhân sâu xa đó. Nguyên nhân trực tiếp dẫn đến cuộc chiến tranh là phong trào đấu tranh và nổi dậy của các thành bang Hy Lạp (ở Tiểu Á) đang nằm trong sự khống chế của Ba Tư, điển hình là cuộc nổi dậy của dân chúng thành Millè. Vào năm 509 TCN, Millè đã kêu gọi Athènes và các thành bang Hy Lạp khác giúp sức. Athènes đã cử 20 chiến thuyền với quân thiện chiến cùng thành bang Érétrie (Êrêtơri) (trên đảo Eubée – Ơbê) sang giúp. Được tiếp viện, Millè đã vây hãm và hạ được thành Sardes (Xacđơ) – thủ phủ của Tổng đốc Ba Tư ở Tiểu Á. Darius I đã điều quân tới trấn áp và mãi tới năm 494 TCN mới đàn áp được Millè. (Thành Millè bị phá hủy, thanh niên trai tráng hoặc bị giết hoặc bị biến thành tù binh làm nô lệ, phụ nữ và trẻ em bị bắt đưa về Ba Tư bán làm nô lệ). Vốn sẵn có ý đồ xâm lược, viện cớ Athènes và Érétrie đã giúp Millè làm phản, Darius quyết định dùng vũ lực tuyên chiến với các thành bang Hy Lạp và chủ động tấn công Athènes. Chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư bùng nổ và diễn ra ngay trên phần đất Hy Lạp.

Về phía Ba Tư, hai lần tiến quân sang Hy Lạp không thành, song vẫn không làm cho các vua chúa Ba Tư từ bỏ tham vọng xâm lược của mình. Năm 485 TCN, Darius I chết, con trai là Xercès (Xecxet) lên thay quyết tâm thực hiện mơ ước của cha mình. Tăng cường chuẩn bị những đợt tiến quân mới. Xercès cho đào một kênh đào rộng qua eo đất Acxe (để chiến thuyền Ba Tư tránh phải vượt qua mũi đất Atôt – nơi thường xảy ra những trận bão biển lớn), Xercès đã huy động sức lực của Ai Cập, Phénicie để bắc một cầu phao dài vượt qua eo Dardanelles. Đồng thời, tăng cường tích trữ lương thảo tại nhiều địa điểm trên đường hành quân, tuyển mộ thêm quân. Năm 480 TCN, Xercès chỉ huy quân tấn công Hy Lạp lần thứ hai.

Sau lần tấn công thứ hai thất bại, Ba Tư vẫn không từ bỏ tham vọng của mình. Năm 479 TCN, Ba Tư lại phát động chiến tranh xâm lược Hy Lạp. Thessalie (Tetxali), Mardonius thống lĩnh đạo quân tràn vào xứ Attique, vây hãm Thủ đô Athènes. Quân đồng minh Hy Lạp do vua Sparte – Pausanias (Paoxaniat) – chỉ huy được điều tới giải vây cho Athènes, và tấn công quân Ba Tư. Mardonius phải rút khỏi Attique. Quân đồng minh truy kích và trận tử chiến đã xảy ra ở Platê. Tuyệt đại bộ phận quân lực Ba Tư bị tiêu diệt, tướng Mardonius tử trận. Kế hoạch tấn công của Hy Lạp lần thứ ba lại thất bại nặng nề. Nhân đà thắng thế, hải quân Hy Lạp (do vua Sparte – Léonidas và tướng Athènes – Xăngtipôt chỉ huy) đã tấn công quân Ba Tư ở Micalơ, giải phóng được các đảo Lexbôt, Xamôt, Kiôt… Hy Lạp còn tấn công hải quân Ba Tư ở vùng biển Dardanelles, Ba Tư liên tiếp bị thất bại. Năm 448 TCN, Ba Tư buộc phải ký hòa ước với Hy Lạp – hòa ước Callia – thừa nhận quyền độc lập tự chủ của các thành bang Hy Lạp ở Tiểu Á[6], từ bỏ quyền bá chủ trên biển Égée. Chiến tranh Hy Lạp – Ba Tư kết thúc. Thắng lợi hoàn toàn thuộc về các thành bang Hy Lạp.

Athènes trong thời kỳ phát triển cực thịnh của chế độ chiếm hữu nô lệ (từ thế kỷ V đến thế kỷ IV TCN)

a) Sự thịnh vượng về kinh tế.

Sau cuộc chiến Hy Lạp – Ba Tư trong thế kỷ V, IV TCN, nền kinh tế Athènes đạt tới điểm cực thịnh. Do những tác động của điều kiện tự nhiên, kinh tế nông nghiệp ở Athènes phát triển với một sắc thái riêng. Việc trồng cây lương thực ít được phổ cập và năng suất cũng không cao, tạo ra giá thành 1kg thóc cao hơn giá thóc nhập từ nước ngoài vào. Do vậy, Athènes vẫn thường xuyên nhập lúa mì của Ai Cập, của các nước ở vùng Hắc Hải. Đất đai và khí hậu Athènes rất thích hợp với sự sinh trưởng và phát triển của nho, ôliu, vì vậy sản phẩm nông nghiệp chủ yếu của Athènes vẫn là nho và ôliu – hai loại cây trồng cung cấp nguyên liệu cho những xưởng thủ công chế tạo rượu vang và ép dầu ôliu.

Hoạt động kinh tế phát đạt nhất của Athènes vẫn là hoạt động kinh tế công thương nghiệp và mậu dịch hàng hải. Sản xuất thủ công phong phú, tinh xảo nổi tiếng ở trong nước cũng như thị trường nước ngoài, thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng của cư dân Athènes và hoạt động ngoại thương. Các ngành nghề thủ công phát triển mạnh và đa dạng như luyện kim, chế tạo vũ khí, đồ trang sức, đồ da, đồ gỗ, đồ gốm, sành sứ, nhạc cụ, may mặc, dệt vải, v.v… Quy mô của các xưởng thủ công cũng lớn dần lên. Hiện tượng các xưởng thủ công sử dụng từ 50 đến 100 nô lệ làm việc đã trở nên phổ biến. (Đó là chưa kể tới những công trường khai thác mỏ – như ở mỏ bạc Laurion (Lôriông) – đã sử dụng từ sức lao động của hàng nghìn nô lệ). Sự phân công chuyên môn hóa trong các xưởng đã xuất hiện (vừa tăng năng suất lao động, và tạo ra cho Athènes một đội ngũ những thợ thủ công lành nghề), ví như trong các xưởng may mặc đã phân công người chuyên đo, cắt, người chuyên may những loại quần áo khác nhau. Ở các xưởng luyện kim cũng tương tự, có người chuyên phụ trách khuôn đúc, lò đúc, thổi bễ… Lực lượng sản xuất chính trong các xưởng thủ công là nô lệ (của Nhà nước hay tư nhân). Chỉ có một tỷ lệ không đáng kể dân tự do làm nghề thủ công và họ thường là những thợ giỏi, lành nghề, chuyên sản xuất những hàng thủ công tinh xảo, đòi hỏi trình độ tay nghề cao như làm mắt giả cho tượng, điêu khắc chạm trổ tinh vi, trang trí hoa văn trên các bình gốm, sứ màu quý và đắt tiền.

Sự phát triển của kinh tế nông nghiệp, thủ công nghiệp đã thúc đẩy kinh tế thương nghiệp và mậu dịch hàng hải ở Athènes phát triển mạnh mẽ. So với ngoại thương, nội thương của Athènes có kém họ nhưng khá sầm uất. Các chợ trung tâm mọc lên (nhất là chợ ở Thủ đô Athènes), bày bán tất cả những mặt hàng thiết yếu thỏa mãn những nhu cầu của người bình dân cho tới những hàng xa xỉ, đắt giá. Nông dân ở các vùng phụ cận cũng mang từ chợ những sản phẩm của họ để bán, mua. Gà, vịt, hoa quả, cá, len dạ, quần áo, vũ khí, dầu thắp sáng, rượu, đồ gốm… được bày bán la liệt trong các khu riêng biệt được sắp xếp hợp lý ở các chợ. Dân cư Athènes dùng những đồng tiền bằng đồng hoặc thiếc có chạm nổi làm vật trung gian trao đổi ở các chợ.

Hoạt động ngoại thương Athènes phát đạt hơn, nhất là sau chiến thắng người Ba Tư, Athènes đã vươn lên nắm được quyền khống chế Địa Trung Hải. Cảng Pirée (Pirê)[7] một quân cảng và thương cảng, cách Thủ đô có 11km là trung tâm xuất, nhập khẩu quan trọng nhất của Athènes, đồng thời cũng là trung tâm lớn nhất của thế giới cổ đại. Từ cảng Pirée, Athènes xuất sang các nước lân bang những sản phẩm nổi tiếng của họ: dầu ôliu, rượu nho, đồ gốm màu có trang trí hoa văn và hình vẽ đẹp, đá cẩm thạch, thiếc, chì, mật ong, vải (để may mặc và làm buồm). Cũng tại cảng Pirée, Athènes nhập đủ các mặt hàng thiết yếu của hầu hết các nước trong thế giới cổ đại: ngũ cốc từ Hắc Hải, Bắc Phi, đảo Sicile, hạt tiêu từ Ấn Độ, chà là và lúa mì của vùng Lưỡng Hà, ngà voi từ châu Phi, gỗ đóng thuyền, nhựa, dầu, gai, đồng từ xứ Macédoine và Tơtaxơ. Ngoài ra, Athènes còn nhập cá, da súc vật, giấy, đá quý, đồ thuỷ tinh… Đặc biệt có một loại hàng hóa được người Athènes quan tâm – những nô lệ, lực lượng sản xuất cơ bản của chế độ chiếm hữu nô lệ khu vực Địa Trung Hải. Cảng Pirée cũng là trung tâm nhập và xuất hàng Ấn nô lệ Pirée, thủ phủ Athènes, Delos… là những chợ buôn bán nô lệ vào bậc nhất của thế giới cổ đại.

Một nét đặc biệt trong ngoại thương của Athènes, là Athènes không chỉ nhập hàng hóa của các nước với số lượng lớn để cung cấp cho thị trường trong nước, mà Athènes còn nhập hàng hóa (kể cả nô lệ), sau đó lại xuất sang bán cho các nước khác (nhất là các nước ở khu vực phía Tây). Athènes thực sự trở thành trung tâm mậu dịch, đầu mối buôn bán của thế giới cổ đại, tạo cho Athènes những khoản thu nhập lớn,[8] tăng thêm vai trò và uy tín của Athènes trong thế giới Hy Lạp. Hoạt động tín dụng ngân hàng và cho vay lãi cũng phát đạt. Hệ thống tiền tệ Athènes[9] có giá trị sử dụng không những ở trong nước, mà còn ở các thị trường khác, thậm chí có giá trị đến nỗi các lái buôn người nước ngoài sau khi bán hết hàng, nếu không chở hàng khác từ Athènes về thì họ chỉ mang tiền Athènes về. Ở cảng Pirée cũng như những trung tâm thương mại Athènes đã xuất hiện tầng lớp người giàu có với những cửa hiệu chuyên đổi tiền, cho vay lãi và thiết lập nên những ngân hàng tư nhân với số vốn tài sản khổng lồ (ví như Ngân hàng Pasion (Padiông) luôn có 50 talăng vàng). Bản thân Nhà nước Athènes, trong nhiều trường hợp đã vay tiền của những ngân hàng tư gia này. Lãi suất cho vay thường từ 12 đến 18%[10]

Trong các thế kỷ V, IV TCN, hoạt động kinh tế Athènes phồn vinh, thịnh đạt. Tuy nhiên, về cơ bản, nền kinh tế Hy Lạp vẫn thuộc phạm trù kinh tế tự nhiên – nền kinh tế tồn tại và phát triển dựa trên sự bóc lột sức lao động của nô lệ theo hình thức cưỡng bức siêu kinh tế.

b) Sự phát triển của chế độ nô lệ ở Athènes

Sau cải cách Solon, chế độ nô lệ vì nợ ở Athènes chấm dứt. Nguồn nô lệ chủ yếu cung cấp cho xã hội Athènes là những tù binh trong các cuộc chiến[11], những nạn nhân của những vụ cướp biển và những nô lệ được mua và bán từ nước ngoài về. Tuyệt đại bộ phận nô lệ ở Athènes gốc người châu Phi, Tiểu Á, vùng Hắc Hải[12].

Cho tới nay vẫn chưa có con số thống kê chính xác số lượng nô lệ ở Athènes. Atênê – nhà văn Hy Lạp thế kỷ III – cho rằng ở Athènes có khoảng 40 vạn nô lệ, 2 vạn dân tự do, 1 vạn kiều dân Mêtec. Trong tác phẩm Nhân khẩu của thế giới Hy Lạp – Rôma (xuất bản năm 1886), nhà sử học Đức Bêlôc lại cho rằng ở Athènes (vào thời điểm cao nhất), số lượng nô lệ cũng chỉ đạt tới 10 vạn (cùng 10 vạn dân tự do và 30 vạn kiều dân Mêtec). Còn F. Engels trong tác phẩm Nguồn gốc của gia đình, chế độ tư hữu và Nhà nước lại đưa ra một số liệu khác: 365.000 nô lệ (90.000 dân tự do và 45,000 kiều dân Mêtec). Nhà sử học Nga Nikiphôrôv đù không nêu ra một con số cụ thể, nhưng ông đã dự đoán tỷ lệ nô lệ so với dân tự do: “ngay ở những thành bang Hy Lạp phát đạt nhất, số nô lệ không vượt quá 90% và cũng không ở dưới mức 15% cư dân thành thị[13]”

Sức lao động của nô lệ được sử dụng rộng rãi, phổ biến trong đời sống kinh tế, xã hội của người Athènes. Trong nông nghiệp, lao động của nô lệ ít được sử dụng, số lượng nô lệ nông nghiệp không nhiều, vì nông nghiệp Athènes chủ yếu trồng nho, ôliu – một loại cây trồng đòi hỏi sự chăm sóc công phu, cẩn thận, khi thu hoạch cũng phải hết sức nhẹ nhàng, thận trọng (để khỏi đập, vỡ ảnh hưởng đến chất lượng rượu, dầu ôliu). Lao động nô lệ được sử dụng phổ biến và với quy mô lớn, chủ yếu trong hoạt động kinh tế công, thương nghiệp. Có xưởng sử dụng 20, 30 nô lệ nhưng cũng có đa số xưởng đã sử dụng tới hàng trăm nô lệ. Tại các xưởng khai thác mỏ, sức lao động của nô lệ được sử dụng nhiều nhất, số lượng đông nhất. Mỏ bạc ở laurion do Nhà nước quản lý đã sử dụng tới hàng nghìn nô lệ[14].

Sức lao động của nô lệ còn được sử dụng triệt để trong việc xây dựng các công trình công cộng, khai thác đá, những công việc tạp dịch trong các gia đình chủ nô (chăm sóc vườn, gác cửa, giữ ngựa, nấu bếp, hầu hạ…). Trong thương mại, nô lệ được sử dụng chủ yếu để chèo thuyền, khuân, bốc dỡ hàng hóa, phục dịch ở các hiệu buôn. Khi có chiến tranh, nô lệ được huy động để chèo thuyền chiến, vận chuyển lương thực, vũ khí. Ở Thủ đô Athènes, Nhà nước đã sử dụng 300 nô lệ người xứ Sytter (Xittơ) (vùng Danube) làm cảnh sát Những nô lệ cảnh sát này thực hiện nhiệm vụ của họ nuột cách mẫn cán, trung thành và cứng rắn.

Dù là nô lệ của tư nhân hay của Nhà nước, luật pháp Athènes quy định nô lệ là sơ hữu riêng, tài sản riêng của chủ nô. Nô lệ là “công cụ biết nói” không có tài sản, không có gia đình[15] không có tên gọi (thường gọi theo quê quán). Để phân biệt và để nhận biết nô lệ của mình, chủ nô thường khắc dấu trên trán mỗi nô lệ. Chủ nô bỏ tiền ra mua nô lệ, nô lệ hoàn toàn thuộc về sở hữu của họ, có nghĩa vụ lao động sản xuất và phục dịch. Luật pháp thừa nhận và bảo vệ quyền sở hữu này, chủ nô có quyền bán, mua, nhượng đổi, thừa kế, cho người khác, nô lệ của họ, hành hạ, đánh đập; thậm chí có thể giết chết nô lệ của mình. Việc bán, mua, đổi chác nô lệ là việc thường ngày, công khai và mang đậm tính thương mại. Nô lệ ở Athènes đã thành một món hàng hóa. Athènes có những chợ chuyên bán nô lệ. Nô lệ được đem bán như người ta bán gia súc. Người mua xem xét, xoi mói từ dáng dấp, cái răng, cái tóc, đến những khả năng có thể có được của nô lệ. Giá cả không ổn định, phụ thuộc vào số tù binh có được sau núi cuộc chiến, số lượng người bị bắt trong các vụ cướp biển và phụ thuộc vào khả năng, nghề nghiệp của nô lệ. Những nô lệ vốn là thợ thủ công giỏi, vũ nữ, nhạc công… bao giờ cũng cao giá hơn.

Ở Athènes, phương thức bóc lột và cách sử dụng nô lệ cũng đa dạng, phong phú. Đa số chủ nô đã sử dụng nô lệ để trực tiếp sản xuất hoặc phục dịch gia đình. Một số người giàu có, mua nô lệ về nhưng không phải để trực tiếp sản xuất, mà đem nô lệ cho tư nhân hoặc Nhà nước thuê theo những hợp đồng thỏa thuận. (Phần lớn nô lệ của Nhà nước ở mỏ bạc Laurion là do thuê lại của những chủ nô kinh doanh kiểu này). Một số chủ nô khác lại sử dụng nô lệ theo kiểu cho phép nô lệ của mình tự kinh doanh sản xuất, tự tìm kiếm việc làm các xưởng thủ công, hầm mỏ, bến tàu, trang trại… theo những kỳ hạn quy định, đem nộp cho chủ những khoản tiền nhất định.

Nhà nước Athènes cũng có nô lệ, nhưng số lượng không nhiều và chủ yếu được sử dụng trong các công việc hành chính, quét đường, sửa chữa đường sá, cầu cống, xây dựng công trình công cộng, cảnh sát, chèo thuyền,… Những nô lệ Nhà nước có thân phận và đời sống khá hơn những nô lệ tư gia, thậm chí một số nô lệ có công trạng được giải phóng thành kiều dân Mêtec (như Clistène đã thực hiện).

Chiếm tỷ lệ đông đảo trong đám cư dân Athènes và có mặt ở hầu hết trong các hoạt động kinh tế, xã hội, nhưng thân phận, địa vị lại quá thấp hèn, hoàn toàn là vật sở hữu của chủ nô, bị chủ nô bóc lột tàn bạo theo phương châm: chi phí ít nhất để thu lợi nhuận cao nhất. Đó là đặc trưng cơ bản của chế độ nô lệ Hy Lạp, và đó cũng là lý do cơ bản để giải thích mâu thuẫn giữa nô lệ và chủ nô là mâu thuẫn đối kháng cơ bản, không thể điều hòa được trong xã hội Athènes.

c) Sự hoàn thiện của hình thái Nhà nước Athènes – Nhà nước dân chủ chủ nô – Nội dung và bản chất:

Giai cấp thống trị ở Athènes có hai bộ phận: quý tộc chủ nô ruộng đất và quý tộc chủ nô công thương. Quý tộc chủ nô ruộng đất chủ trương thiết lập nền chuyên chính theo thể chế cộng hòa quý tộc, ngược lại, quý tộc chủ nô công thương lại chủ trương xây dựng bộ máy Nhà nước theo thiết chế dân chủ chủ nô. Sự đối lập và xung đột giữa hai chủ trương của hai bộ phận thuộc giai cấp thống trị đã diễn ra ngày càng quyết liệt ngay từ những thập kỷ 80 của thế kỷ V TCN[16]. Xu hướng dân chủ ngày càng lấn át và thắng thế trước xu hướng bảo thủ của quý tộc chủ nô ruộng đất, nhờ vậy nền dân chủ chủ nô Athènes được củng cố, hoàn thiện và đạt tới đỉnh cao nhất của nó, thành niềm tự hào vĩnh cửu của lịch sử nhân loại.

Năm 462 TCN, sau khi nắm quyền, Ephialtès (Êphiantet)[17] bắt đầu thực hiện một số cải cách dân chủ. Trước hết, ông đã tước bỏ quyền lực của Hội đồng trưởng lão – một tổ chức, mà theo Ephialtès, là cơ quan phản dân chủ về thành phần cũng như các chức năng, quyền hạn. Quyền lập pháp (trước đây do Hội đồng trưởng lão nắm giữ) được trao cho Đại hội nhân dân (Ecclesia). Quyền hành pháp trao cho Hội đồng 500 người (Bule) và quyền tư pháp trả về cho cơ quan chức năng của nó – Toà án nhân dân (Helie). Hội đồng trưởng lão (Arêôpagiơ) vẫn tồn tại, nhưng chỉ có chức năng điều hành các nghi lễ, tế tự và xét các vụ án tôn giáo. Tiếp đó, Ephialtès đã đưa ra chế độ Gơraphêparanômôn, quy định các nhà soạn luật phải chịu trách nhiệm trước Nhà nước về nội dung và hậu quả của những dự luật mà họ soạn thảo. Chế độ này vừa ngăn chặn được những mưu đồ phá hoại nền dân chủ, vừa đề phòng được những chủ trương phiêu lưu, quá khích không có lợi cho nền dân chủ. Phái bảo thủ không chịu khoanh tay, hò hét và kích động dân chúng rằng Ephialtèst “đã mê hoặc quần chúng bằng những quyền tự do dân chủ quá trớn”[18] và tổ chức ám hại ông (vào năm 461 TCN).

Périclès (Périclès; 499-429 TCN) trở thành lãnh tụ của phái dân chủ, đồng thời cũng là người lãnh đạo cao nhất của Nhà nước Athènes. Périclès xuất thân từ gia đình quý tộc chủ nô giàu có, cháu ngoại của Clisthène, con trai của danh tướng Athènes Xanthippos (Xăngtipôt). Nhờ gia thế và được giáo dục toàn diện, chu đáo ngay từ nhỏ, nên Périclès sớm nổi tiếng là một người học rộng, tài cao, nhà hùng biện và quân sự lỗi lạc, có quan hệ mật thiết và rộng rãi với nhiều nhà triết học, văn học nổi tiếng ở Athènes. Sử gia Thucydide, người theo phái bảo thủ đối lập, cũng phải thừa nhận Périclès “…có tài năng, uy tín, thông minh, có tư cách đạo đức, không để cho ai mua chuộc”. Vì thế, trong suốt 15 năm liên tục (từ năm 444 đến 429 TCN), Périclès luôn được bầu làm Tướng quân thứ nhất. Périclès đã tích cực vận động và thực hành nhiều chính sách dân chủ, tiến bộ nhằm hoàn thiện nền dân chủ Athènes. Thời kỳ Périclès cầm quyền, nền dân chủ chủ nô Athènes đạt đến mức hoàn hảo nhất, trở thành mẫu mực của chế độ dân chủ trong thế giới cổ đại. Đó cũng là “thời kỳ hoàng kim” của Athènes và thế giới Hy Lạp, “Thế kỷ vĩ đại” hay “Thế kỷ Péridès”.

Périclès chủ trương tiếp tục duy trì và phát triển các tổ chức và các sinh hoạt dân chủ vốn đã có từ trước: duy trì quyền hạn và chức năng của Đại hội nhân dân hội đồng 500 người. Toà án nhân dân (có 6.000 thẩm phán), Hội đồng tư lệnh (gồm 10 tướng lĩnh)… Périclès còn tăng cường các hoạt động dân chủ, quy định 10 ngày Đại hội nhân dân sẽ nhóm họp một lần. Tòa án nhân dân và 6.000 thẩm phán sẽ không có công tố viên chuyên nghiệp, để toàn thể những ai tham dự phiên tòa đều có quyền công khai kết tội hoặc bào chữa cho bị can. Périclès cũng tăng cường những hoạt dộng văn hóa tinh thần phục vụ các công dân tự do (tổ chức lễ hội, thi đấu thể thao, biểu diễn ca kịch…)[19]

Để thực sự mở rộng quyền dân chủ cho các công dân Athènes, Périclès đã thực hành chế độ bầu cử các quan chức Nhà nước bằng phương pháp bốc thăm[20]. Nhờ vậy, các công dân đều có cơ hội nắm giữ các chức vụ của bộ máy Nhà nước, kể cả những chức vụ cao nhất: quan Chấp chính.

Để tạo cơ sở vững chắc cho nền dân chủ và tạo điều kiện cho công dân Athènes thực hiện quyền dân chủ của họ, Périclès đã cho thực hiện một loạt những chính sách tiến bộ khác: trả lương cho các viên chức, Nhà nước thực hành rộng rãi và thường xuyên chế độ phúc lợi trợ cấp đối với những công dân gặp khó khăn (cấp phát thóc, lúa, cấp tiền để mua vé xem ca kịch, thể thao…), tiến hành xây dựng, củng cố các công trình quốc phòng, kiến thiết xây dựng Thủ đô Athènes, đồng thời Péricles cũng triệt để thực hành chính sách di dân Athènes tới các vùng nhượng địa tại các thành bang của đồng minh Délos[21] để vừa kiểm soát được các thành bang đồng minh, vừa thỏa mãn yêu cầu ruộng đất của công dân Athènes. (Theo thống kê, Périclès đã đưa hơn 10.000 công dân Athènes tới các vùng nhượng địa).

Tóm lại, với “thế kỷ Périclès”, Athènes trở thành một thành bang phát triển nhất về kinh tế, có một thiết chế nhà nước tiến bộ nhất. Nền dân chủ chủ nô đạt tới mức hoàn hảo nhất, đỉnh cao của văn minh cổ đại, cội nguồn của văn minh châu Âu, niềm tự hào và kinh nghiệm của nhân loại.

Nhà nước Athènes là đỉnh cao của nền dân chủ cổ đại, nhưng đó chỉ là nền dân chủ của giai cấp chủ nô, nền chuyên chính của giai cấp thống trị, do vậy Nhà nước Athènes vẫn còn nhiều hạn chế. Trước hết, Nhà nước dân chủ chủ nô Athènes được thiết lập, tồn tại và phát triển trên nền sức lao động của đông đảo nô lệ và kiều dân Mêtec. Nếu con số của F. Engels là chính xác, thì số lượng nô lệ, kiều dân Mêtec ở Athènes hoàn toàn áp đảo số lượng của những công dân tự do (365.000 nô lệ và 45.000 kiều dân trên 90.000 dân tự do). Nô lệ, kiều dân chiếm tỷ lệ tuyệt đối họ là lực lượng sản xuất cơ bản nuôi sống toàn bộ xã hội Athènes, nhưng lại không có quyền công dân, không có quyền định đoạt vận mệnh của họ. Vì vậy, Nhà nước Athènes trước hết là Nhà nước của một thiểu số người thống trị đại đa số cư dân đang sinh sống ở Athènes.

Thứ hai, nền dân chủ Athènes cũng không được thực hiện phổ cập ngay trong nội bộ những người được hiến pháp thừa nhận là công dân tự do. Đạo luật năm 451 TCN quy định chỉ có những người tự do có đủ ba tiêu chuẩn (nam giới, 18 tuổi trở lên và cha mẹ đều là người Athènes) mới được tham dự Đại hội nhân dân (Ecclésia) để thực hiện quyền dân chủ của mình. Trên thực tế, số công dân tự do Athènes có đủ ba tiêu chuẩn kể trên không chiếm quá 30% tổng số công dân tự do Athènes. Phụ nữ, trẻ nhỏ dưới 18 tuổi, những người già yếu, ốm đau, những thanh niên 18 tuổi nhưng cha hoặc mẹ không phải là người Athènes chiếm một tỷ lệ cao, nhưng theo luật pháp, họ không được hưởng quyền công dân.

Thứ ba, các hoạt động chính trị, bầu cử đều chỉ diễn ra ở Thủ đô Athènes, do vậy trên thực tế chỉ có những công dân tự do (đủ tiêu chuẩn) ở ngay Athènes và một số vùng phụ cận mới có điều kiện trực tiếp tham gia các hoạt động dân chủ một cách thường xuyên. Nhiều người cho rằng, số công dân Athènes thường có mặt tại các Đại hội nhân dân (Ecclésia) chỉ đạt tới con số 6.000 người. Như vậy, nền dân chủ Athènes vốn dĩ đã là nền dân chủ của một thiểu số trong đám cư dân Athènes, lại càng trở nên thiểu số hơn nữa.

Vấn đề chiến tranh Péloponèse (431-404 TCN) và sự khủng hoảng của các thành bang Hy Lạp

Đến giữa thế kỷ V TCN, ở Hy Lạp đã tồn tại hai đồng minh quân sự đối lập nhau: đồng minh Délos (hay còn gọi là đồng minh Athènes) do Athènes lãnh đạo, thiết lập từ năm 478 TCN và đồng minh Péloponèse do Sparte lãnh đạo. Mâu thuẫn về quyền lợi kinh tế và tổ chức chính trị giữa hai đồng minh này ngày càng sâu sắc. Athènes muốn phát triển thế lực sang phía Tây, nắm giữ đường thương mại với Italia, Sicile, nhưng thị trường này trước vốn đang nằm trong tay Corinth, Mégare (Mêga) – hai thành bang thuộc đồng mình Péloponèse – về tổ chức chính trị, Athènes là thành bang tiên phong và kiên quyết ủng hộ, giúp đỡ nhữug phần tử dân chủ trong các thành bang Hy Lạp, ngược lại, Sparte là quốc gia bảo thủ vẫn chủ trương duy trì thể chế cộng hòa quý tộc và cũng là nơi cư trú chính trị của những chính khách Athènes chống lại nền dân chủ. Chiến tranh Péloponèse – thực chất là cuộc nội chiến huynh đệ tương tàn giữa các thành bang Hy Lạp – đã bùng nổ từ nguyên nhân sâu xa đó.

Cuộc chiến tranh này kéo dài liên tục 27 năm, huy động hầu hết các thành bang Hy Lạp tham chiến, đã tàn phá nền kinh tế và đời sống xã hội của các thành bang Hy Lạp, nhất là Athènes[22]

Hy Lạp trong thời kỳ thống trị của Macédoine thời kỳ Hy Lạp hóa (từ năm 334 đến năm 30 TCN)

a) Macédoine và sự thống trị các thành bang Hy Lạp.

Macédoine là một vùng thuộc Nam Âu, tiếp giáp với biên giới phía Bắc Hy Lạp. Macédoine có hai khu vực địa lý: miền thượng là vùng đồi núi cao nguyên thích hợp với việc chăn nuôi; miền hạ là vùng đồng bằng thuận tiện cho trồng trọt. Macédoine có nhiều gỗ quý, kim loại màu. Cư dân sống chủ yếu về chăn nuôi và trồng trọt, và sử dụng ngôn ngữ như ngôn ngữ của cư dân vùng Thessalie (Bắc Hy Lạp)[23]. Khi các thành bang Hy Lạp đã đạt tới thời kỳ phát triển huy hoàng của chế độ chiếm hữu nô lệ thì người Macédoine vẫn còn sống ở giai đoạn loạt kỳ của xã hội thị tộc (tương đương như Thời đại Homère của Hy Lạp). Alexandre I (495-450 TCN) được coi là người đã thiết lập nên Nhà nước của người Macédoine, Archélaus (419-399 TCN) là người kế tục hoàn thiện và củng cố nhà nước Macédoine. Archélaus (Ackêlaut) đã xây dựng Pella (Penla) thành Thủ đô tráng lệ của xứ Macédoine, thiết lập hệ thống tiền tệ, xây dựng nhiều quảng giao thông, khuyến khích sự phát triển của kinh tế công thương nghiệp, xây dựng lực lượng quân sự… Đến thế kỷ IV TCN, nhờ tiếp thu và học hỏi những thành tựu văn hóa, khoa học – kỹ thuật của các quốc gia lân bang (nhất là Hy Lạp), Macédoine đã nhanh chóng phát triển thế lực và trở thành một quốc gia hùng cường ở khu vực Balkars (khi các quốc gia của người Hy Lạp đã suy yếu). Philippe II (359 – 336 TCN), người đặt nền móng cho sự cường thịnh của Macédoine, đã thực hành một loạt cải cách kinh tế, xã hội và quân sự, tạo nên một quốc gia Macédoine thống nhất, giàu mạnh về kinh tế, hùng cường về quân sự, và có những chính sách đối ngoại khôn khéo. Philippe II đã tăng cường và tích cực xây dựng lực lượng, dự trữ lương thảo để thực hành chính sách xâm lược, bành trướng. Đánh chiếm Chalcidique (Canxiđic) và Thrace (Tơraxơ), Philippe II đã mở đầu công cuộc chinh phục và thống trị các quốc gia Hy Lạp của người Macédoine. Năm 338 TCN, Philippe II thống lĩnh một đạo quân lớn đánh thẳng xuống miền lục địa Hy Lạp. Một lần nữa, các thành bang Hy Lạp lại liên kết với nhau để chống trả (do Athènes và Thèbes cầm đầu). Nhưng khác hẳn với thời gian chống Ba Tư, các thành bang Hy Lạp, do nhiều lý do khác nhau, đã không liên kết và chống trả thành công. Trận kịch chiến giữa Philippe II và Liên minh Hy Lạp đã xảy ra ở Chéronée (Kêrônê) (thuộc Béotie – Bêôxi). Liên quân Hy Lạp đại bại: toàn bộ chiến binh Thèbes tử trận, 1.000 binh sĩ Athènes bị giết, 2.000 binh sĩ khác bị bắt làm tù binh. Năm 337 TCN, tại Corinth, Philippe II đã triệu tập hội nghị toàn thể các thành bang Hy Lạp (Sparte không tham dự) thiết lập Đồng minh Corinth (còn gọi là Đồng minh Hy Lạp) do Macédoine chỉ huy. Về hình thức, các thành bang Hy Lạp vẫn giữ được quyền độc lập, nhưng thực ra đã bị lệ thuộc vào Macédoine (nhất là về quân sự, ngoại giao).

b) Cuộc Đông chinh của Alexandre Macédoine – Thời kỳ Hy Lạp hóa (Hellénisme) (từ năm 334 TCN đến năm 30 TCN).

Như vũ bão, quân Alexandre tràn vào chiếm Babylone, Suse (Sudơ), Persépolis (Pecxêpôlit) (những thủ phủ quan trọng nhất của Ba Tư). Đế quốc Ba Tư diệt vong sau 200 năm tồn tại. Không dừng lại, Alexandre tiếp tục cho quân tràn vào chiếm Erbatane (Ecbatan) (kinh đô của Vương quốc Mêdi), Parrthie (Pacti), Bactriane (Bactơrian) và tiến sâu vào vùng Trung Á. Tại Trung Á, quân Alexandre gặp phải sự chống đối quyết liệt của cư dân địa phương, 2.000 chiến binh Macédoine bỏ mạng. (Vì vậy sau khi đã đè bẹp sự phản kháng ở vùng này, Alexandre đã thẳng tay tàn sát cư dân: 120.000 người đã bị giết hại).

Từ Afghanistan (Apganixtan), Alexandre Macédoine thân chinh chỉ huy quân Macédoine tràn vào Tây Bắc Ấn Độ (vùng Pendjab – Pengiap) và làm chủ vùng này. Alexandre còn định tiếp tục vượt sông Indus (sông Ấn) vào sâu trong nội địa, nhưng vì quá mệt mỏi trên các nẻo đường chinh chiến, lại bị người Ấn thường xuyên đột kích, quấy phá, Alexandre buộc lòng phải cho quân Macédoine rút về nước (năm 325 TCN) sau khi đã để lại một lực lượng đồn trú tại Pendjab[24]

10 năm chinh chiến đầy chiến tích, bằng vũ lực, Alexandre đã thiết lập nên một quốc gia rộng lớn, bao gồm lãnh thổ của nhiều vùng, nhiều quốc gia có trình độ kinh tế, tổ chức chính trị khác nhau, nhiều trung tâm của thế giới cổ đại. Biên giới phía Bắc tới tận vùng Iran, Trung Á, phía Nam xuống vùng Bắc châu Phi, phía Tây tới bán đảo Balkans và phía Đông tiếp giáp với miền Tây Bắc Ấn Độ. Alexandre đã chọn Babylone làm kinh đô của đế quốc. Để thống trị cai quản đế quốc rộng lớn này, Alexandre đã chia đế quốc thành những trấn (satrapes), sử dụng quan lại địa phương bên cạnh các Tổng trấn người Macédoine, duy trì trật tự, xã hội bằng bạo lực, quân đội. Alexandre nuôi tham vọng xâm chiếm vùng Ả rập và đã tích cực chuẩn bị, thăm dò đường thủy dọc sông Euphrate và những điểm có thể đổ bộ lên bán đảo này, nhưng giữa lúc đó – ngày 13 tháng 6 năm 323 TCN, Alexandre chết đột ngột vì bệnh sốt rét ác tính, lúc đó mới 33 tuổi. Cái chết đột ngột của Alexandre đã làm cho tình hình đế quốc Macédoine khủng hoảng, đúng như dự đoán của chính Alexandre khi đang còn nằm trên giường bệnh: “Các tướng quân của ta sẽ làm cho đám tang của ta đ