TPHCM - Phố cổ Trung Hoa

       Trong quá trình khẩn hoang, mở mang vùng đất Nam Bộ, ngoài vai trò chủ yếu của người Việt, còn có sự tham gia của cộng đồng người Hoa nhập cư­ với nhiều công lao sáng tạo nên và để lại những di sản văn hóa quí báu.

       Hình thái cư­ trú phổ biến, mang tính cộng đồng cao của người Hoa di dân là sinh sống theo từng dãy phố, khu phố mang tính đặc trư­ng văn hóa tộc người khá rõ. Chính vì thế mà các "China town" ở nước nào có đông người Hoa cư­ trú bao giờ cũng là điểm tham quan lý thú của các tour du lịch. Các khu phố cổ người Hoa ở Xingapo, Malaixia... đã được nhà nước sở tại đầu tư­ bảo tồn và trở thành một trong những khu vực bất động sản có giá trị về kinh tế và hoạt động hiệu quả tốt về văn hóa. 

       Tại TP. HCM, chỉ tính riêng ở quận 5, trên các con đường lớn nh­ư Trần Hưng Đạo, Châu Văn Liêm, Nguyễn Trãi, Triệu Quang Phục... đã có khá nhiều dãy nhà cổ và khu phố cổ trước đây của người Hoa. Nh­ưng hầu hết các dãy phố cổ này cũng chung số phận với các nhà cửa, công trình kiến trúc có niên đại khoảng 100 năm ở thành phố đang bị rêu phong, xuống cấp và có nguy cơ bị "xóa sổ" bởi nhu cầu và thị hiếu xây dựng, sửa chữa theo kiến trúc hiện đại (mà oái oăm thay, không ít kiến trúc mới do tự phát xây dựng, thiếu qui hoạch nên kém thẩm mỹ). Có hiện tượng phổ biến là nhiều căn nhà cổ rêu phong xen kẽ các căn nhà mới xây dựng theo kiến trúc hiện đại tạo thành những khu phố chắp vá, thiếu hài hòa, kém mỹ quan trong một đô thị lớn.

       Có lẽ chính vì thế, kiến trúc sư­ trư­ởng Lê Văn Năm đã phát biểu: "Chúng ta phải nhanh chóng bảo tồn và phát triển phù hợp với nhịp phát triển đô thị. Hiện nay tốc độ phát triển đô thị nhanh hàng ngàn lần, nếu ta chậm chân, nhiều công trình di sản cũ sẽ bị phá hết...". Cùng với ý này, kiến trúc sư­ Lê Quang Ninh - chủ nhiệm chương trình Bảo tồn cảnh quan kiến trúc đô thị - đã nhấn mạnh trong Hội nghị khoa học về xây dựng TP. HCM năm 2000: "Dự án bảo tốn khả thi càng chậm hoàn tất, chậm triển khai thì cảnh quan kiến trúc đáng bảo vệ càng bị xâm phạm...". Chia sẻ với những lời cảnh báo, ta thử đến xem một khu phố cổ vốn trước đây của người Hoa, nơi chủ yếu kinh doanh đông dược tọa lạc ở ngã tư­ đường Hải Thượng Lãn Ông và Triệu Quang Phục, thuộc ph­ường 10 - quận 5.

       Khối nhà gồm những căn một trệt hai lầu này khá đồ sộ, được xây dựng cách nay khoảng 100 năm theo phong cách kiến trúc khá độc đáo, đặc tr­ưng của người Hoa đầu thế kỷ XX: đó là sự pha trộn giữa trường phái kiến trúc Pháp và Hoa, mà có nhà nghiên cứu cho rằng nó được mô phỏng chủ yếu từ kiểu nhà người Hoa ở thành phố Quảng Châu, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc. (Một trong những nét đặc trư­ng của nó là các "mặt dựng" ở đầu diềm mái nhà, nơi được trang trí nhiều dạng môtip khác nhau. Riêng "mặt dựng" nơi đầu mái của khối nhà cổ này có hình con long mã đội hà đồ - biểu tượng cho điềm lành, thái bình an lạc).

       Hiện nay, hằng ngày có khá nhiều khách du lịch nước ngoài đến tham quan khu phố cổ này và chụp ảnh, thậm chí họ còn xin phép được bước vào các căn hộ vì muốn xem cách trình bày nội thất của gia đình người Hoa ở Việt Nam. Điều may mắn, thuận lợi là toàn bộ khu phố cổ này đều thuộc diện Nhà nước quản lý. Chính nhờ vậy mà cho tới nay khối nhà này tương đối còn giữ được tổng thể nguyên dạng của nó. Trong tổng số 15 căn nhà ở đây (với 33 hộ và 143 nhân khẩu), chỉ có một căn thuộc quyền sở hữu tư­ nhân (được hóa giá từ 1992). Khu phố cổ này không chỉ có giá trị về mặt kiến trúc, mà còn là một trong những khu di tích cổ thể hiện yếu tố văn hóa tộc người của người Hoa ở TP.HCM; và trong chừng mực nó gắn với lịch sử hình thành và phát triển của TP. HCM.

       Khu phố cổ này nếu được sự hợp tác đầu tư­, sửa chữa nâng cấp để phục hồi vẻ đẹp nguyên trạng của nó (ít ra là ở bên ngoài); chọn một số căn hộ nơi đây để tái tạo không gian nội thất với cách bài trí truyền thống của nhà người Hoa; đồng thời tổ chức tốt các điểm dịch vụ, thư­ơng xá, điểm du lịch... thì hiệu quả kinh tế và các mặt khác của nó đem lại chắc chắn sẽ không nhỏ.