Tổ Tôm
là một trò chơi bài lá dân gian phổ biến của người dân Việt Nam, hiện nay chỉ thấy được chơi ở Việt Nam). Tên gọi của trò chơi được đọc chệch ra từ chữ "Tụ Tam" nghĩa là hội tụ của ba lại hàng Văn, Vạn và Sách. Trong các ngày lễ, Tết, thường được nam giới ...
là một trò chơi bài lá dân gian phổ biến của người dân Việt Nam, hiện nay chỉ thấy được chơi ở Việt Nam). Tên gọi của trò chơi được đọc chệch ra từ chữ "Tụ Tam" nghĩa là hội tụ của ba lại hàng Văn, Vạn và Sách. Trong các ngày lễ, Tết, thường được nam giới và người già chơi vì nó có một số luật khá khó, nhiều nước biến hoá, thanh niên và phụ nữ thời xưa ít chơi. không phổ biến và bình dân bằng trò chơi Tam Cúc. Do khá khó nên người xưa có câu ca dao đề cao , nó thể hiện trình độ và cái oai phong của bậc quân tử:
Làm trai biết đánh
Uống chè mạn hảo xem nôm Thuý Kiều
Cũng có tài liệu nói rằng xuất phát từ Nhật Bản do các hình vẽ đều là hình vẽ theo kiểu của Nhật, theo lối tranh mộc bản (mokuhan) đơn giản và tất cả các nhân vật đều mặc kimono thời Edo (trước khi Nhật hoàng Minh Trị lên ngôi và trị vì 1868-1912), trong số này có 18 hình đàn ông (có 8 người bó chân), 4 hình phụ nữ và 4 hình trẻ em. Các hình cá chép, trái đào, thành, thuyền cũng là những hình ảnh rất Nhật[1].
Bài có 120 quân(Xem hình), gồm có 3 hàng Vạn (萬), Văn (文), Sách (索). Các hàng quân này được viết bằng chữ Nho và cách nhận biết 3 hàng quân này theo câu "Vạn vuông, Văn chéo, Sách loằng ngoằng". Bên phải các quân bài có chữ số từ Nhất đến Cửu. Loại quân đặc biệt có tên gọi là Thang Thang, Lão và Chi Chi. Các quân bài đều có hình minh họa, có thể ghi nhớ bằng hình nếu như không thuộc được hết chữ Nho. Bài cũng được làm bằng bìa, mặt sau giống hệt nhau để tránh lộ bài.
Các dạng chơi
điếm
Bài ù phải có lưng các lá còn lại năm trong các bí trừ các lá yêu
* Lưng:
1. -Thiên khai
2. -Khàn (có 3 lá giống nhau)
3. -Phỗng (bài có hai lá phỗng thêm 1 lá giống như chíu trong đánh chắn)
4. -các tụ tam sau
<nhất vạn + nhất sách + cửu văn>
<Thang thang + ông lão + cửu sách>
<cửu vạn + cửu sách + thang thang> (ở đây phải là cửu vạn chứ: cửu vạn + cửu sách + thang thang)
<tam vạn + tam sách + thất văn>
<cửu vạn + bát sách + chi chi>
<nhị vạn + nhị sách + bát văn>
<nhất văn + nhị văn + tam văn>
* Bí:
1. -bí tam - giống như phỏm trong "tá lả"
tứ văn + tứ vạn + tứ sách
tứ văn + ngữ văn + lục văn
1. tương tự có bí tứ, bí ngũ...
Tài bàn
Tài bàn gồm ba người chơi, đánh như tổ tôm tuy nhiên trong tài bàn không bị bó buộc nhiều về cách ăn, cách đánh (như ăn một đánh hai thì được phép hoặc đánh phu dưới chiếu...) . Một bài ù được trong tài bàn phải đủ ít nhất 9 lưng, tùy bài có khàn hay không có khàn thì quy ra cước, trong tài bàn chỉ có 3 cước ù là ù xuông, ù tài bàn và ù sửu bàn.
Trong tài bàn người ta quy định một số cây gọi là "tài"
* Nhị, cửu văn
* Tứ, thất sách
* Ngũ, bát vạn.
Các cây tài này cùng với các cây "yêu" một phỗng được 2 lưng, một khàn thì có 6 lưng, một chíu hoặc thiên khai có 12 lưng. Các cây còn lại 1 phỗng có 1 lưng, 1 khàn có 3 lưng, và chíu hoặc thiên khai có 6 lưng. Ngoài ra các phu tính 1 lưng như của tổ tôm như nhị vạn nhị sách bát văn, thang thang ông lão cửu sách...
* Trong tài bàn không có cước tôm lèo..
* Ù tài bàn khi người ù có 14 lưng trở lên
* Ù sửu bàn khi không có khàn mà ù được.
Thông thường ù sửu bàn có cước to hơn ù tài bàn.
* Các trường hợp còn lại thì ù xuông, nhỏ nhất.
Cách tính cước tùy người chơi.
Vì thế, đánh tài bàn là cách học "nhập môn" trước khi chơi được tổ tôm cũng vì lẽ đó.
Đánh chắn
Xem mục Chắn
Một trăm với hai mươi quân
Tượng hình đủ mọi sắc dân trong đời
Trò chơi đấy, vui vẻ thôi
Mà như có cả đất trời ở đây
"Thái cực": tượng bộ bài này
"Lưỡng nghi” đen đỏ chỉ hai màu nền
"Tứ tượng” bốn lá một tên
"Cửu cung – bát quát" thật huyền diệu thay
Ba ngôi "Văn - Vạn – Sách" này
Là "Nhân – Thiên – Địa" vần xoay chín tầng
"Ngũ hành" với cả "âm-dương"
Biến hóa "vô thủy – vô chung" lạ kỳ
Nảy lên thích quá còn gì
Kênh đùi ấy chính chi chi anh chàng (quân Chi chi)
Mấy cô son phấn làm hàng
Gặp ngay ông cụ vác đòn đi hoang (quân Ông cụ)
Đa tình khổ bởi tin chàng
Nuôi con có chị thang thang một mình (quân Thang thang)
Cô tiên trông rõ là xinh
Thẹn thùng che mặt cho anh mủi lòng (quân Nhất văn)
Giữa đường múa võ luyện công
Giống như châu chấu ngoài đồng làng ta (quân Nhất vạn)
Tăng trọng ăn lắm thế à
Là anh béo nhất đùn ra mất quần (quân Nhất sách)
Nghe đồn cậu ấy siêu nhân
Sao hè đội mũ quàng khăn thế này (quân Nhị văn)
Tuổi xuân chẳng được mấy ngày
Nhị đào bẻ quách trao tay nhân tình (quân Nhị vạn)
Trống bỏi quyến yến mê oanh
Chồn chân, lưng khọm biến thành cụ non (quân Nhị sách)
Tưởng gì một gã du côn
Thọt chân làm mất cá tôm của làng (quân Tam văn)
Lại đây xinh quá một nàng
Hỏi ra mới biết cái bang a còng (quân Tam vạn)
Ruộng đồng đã hóa phố phường
Anh còn đội nón cầm thừng tìm trâu (quân Tam sách)
Bác này bê giỏ đi đâu
Bốn văn, năm võ cúi đầu với ai (quân Tứ văn)
Luật ra cậu có ngãng tai
Xích lô nghễu nghện có ngày lên bưng (quân Tứ vạn)
Đắt mối cô chớ vội mừng
Hãy lo mua sữa liệu chừng "hát-vê" (quân Tứ sách)
Cờ bạc, hụi họ, lô đề
Năm xung, tháng hạn ra đê mà ngồi (quân Ngũ văn)
17/Cá ươn chê muối thế thôi NGÔI CHÙA nơi ấy thu người sa cơ QUÂN NGŨ VẠN 18/Còn ai vẫn giữ mộng mơ CON THUYỀN xuất ngoại đang chờ ở đây QUÂN NGŨ SÁCH 19/Nếu không đủ sức cướp ngày VÁC CHÙY, ôm mác, cầm chày trộm đêm QUÂN LỤC VĂN 20/Người ta làm lụng liên miên Còn ông CHỐNG CUỐC ngưỡng thiên tháng ngày QUÂN LỤC VẠN 21/Giàu đôi mắt, khó đôi tay ANH NGHÈO bởi vướng một bầy trẻ con QUÂN LỤC SÁCH 22/Chị này bê lọ MẮM TÔM Tay kia chẳng biết có thơm thịt cầy QUÂN THẤT VĂN 23/Cho người nhậu tít trời mây SÚN RĂNG quắp cả bàn tay trong quần QUÂN THẤT VẠN 24/Có anh LANG XÓM tần ngần Mất sách, quên thuốc biết mần ra răng QUÂN THẤT SÁCH 25/Thôi thì nhờ cậu tám văn Đánh võng hôn đất QUÈ CHÂN chữa giùm QUÂN BÁT VĂN 26/Mua ngay một chú CHÉP VÀNG Tám vạn đồng chẵn chợ làng rẻ hơn QUÂN BÁT VẠN 27/Lèo ngay một mụ xồn xồn Tính gàn BÁT SÁCH vểnh mồm hỏi chi QUÂN BÁT SÁCH 28/Đường to nó chắn một khi CÕNG SỌT đường tắt thôi thì làm lươn QUÂN CỬU VĂN 29/Vác hòm CỬU VẠN mọi đường Thời buổi kinh tế thị trường khó khăn QUÂN CỬU VẠN 30./ Vận đen gặp gã đi tuần ĐÈN LỒNG soi tỏ chin phần hỏng ăn QUÂN CỬU SÁCH Thôi thì mưu sự tại nhân Còn chờ đĩa nọc có phần cho ta Ù to, ù bé hay hòa Say sưa ai biết tiếng gà sang canh Cùng vui hỡi các chị, anh Đầu xanh hay bậc lão thành cùng vui Đầu tiên lựa đúng chỗ ngồi Phải lo hòa dưới, thuận người ngồi trên Điểm binh, điểm bối đầu tiên Ăn khoan, phỗng nhặt phải nên ghi lòng Treo tranh, kẹp cổ đề phòng Buôn phu, phỗng bậy mất công của mình Xem lưng , bất thực, chịu nhanh Kiểm khàn, chờ rẻ kẻo thành công toi Cây cuối thành, chờ mới chơi Bài xấu đừng tiếc liệu thời bỏ đi TỨ TRỤ to nhất Ù CHI BẠCH ĐỊNH, MƯỜI ĐỎ,rồi thì CỤ ÔNG TỨ CỐ kính ở trong lòng Nhớ câu kiêng kỵ để không ù bừa SUÔNG hai, DỊCH một nhớ chưa TÔM bốn, LÈO ấy đếm vừa là năm Còn như GÀ NGOẠI, GÀ TRONG Đầu buổi giao hẹn tùy làng mà chơi TỔ TÔM là thú thảnh thơi Giữ gìn vốn cổ đời đời truyền nhân Một trăm với hai mươi quân........
* Gàn bát sách
* Cửu vạn
* Thất sách
* Phỗng mất
* Hoa rơi cửa Phật
* Nhũn như chi chi
* Hợp cạ
* Tròn bài
Trong văn học
Nhà thơ Nguyễn Khuyến có nhắc đến trong bài "Tự trào" :
...Mở miệng nói ra gàn bát Sách
Mềm môi chén mãi tít cung Thang
Nghĩ mình lại gớm cho mình nhỉ
Thế cũng bia xanh cũng bảng vàng
Còn nhà thơ Trần Tế Xương cũng có đề cập đến trò chơi này:
Bực chăng nhẽ anh hùng khi vị ngộ
Như lúc đen chơi cuộc tổ tôm
Riêng nhà thơ Nguyễn Công Trứ đã viết cả một bài thơ, câu nào cũng có tên một quân bài , theo tương truyền là để khất nợ :
Thân "bát văn" tôi đã xác vờ.
Trong nhà còn biết "bán chi" giờ?
Của trời cũng muốn "không thang" bắc,
Lộc thánh còn mong "lục sách" chờ.
Thiên tử "nhất văn" rồi chẳng thiếu.
Nhân sinh "tam vạn" hãy còn thừa.
Đã không "nhất sách" kêu chi nữa?
"Ông lão" tha cho cũng được nhờ!
