Thu nhập cơ bản phổ quát là gì?

Nguồn: “Universal basic incomes“, The Economist, 05/06/2016

Biên dịch: Lê Thị Hồng Loan | Biên tập: Lê Hồng Hiệp

Vào ngày 5/6, người dân Thụy Sĩ đã bỏ phiếu với kết quả áp đảo để bác bỏ một sáng kiến mà có thể đã dẫn tới sửa đổi hiến pháp và buộc chính phủ phải triển khai các bước theo hướng thực hiện một mức thu nhập cơ bản phổ quát (universal basic income – UBI) – một khoản thanh toán tiền mặt vô điều kiện cho tất cả các công dân. Những người ủng hộ đã đã đưa ra một mức thu nhập là 2.500 Franc Thụy Sĩ (2.500 USD) mỗi tháng. Tuy nhiên, thu nhập cơ bản phổ quát dường như đang là xu hướng tại thời điểm hiện tại. Ý tưởng này đã nhận được sự ủng hộ của nhiều người thuộc những phổ tư tưởng trái ngược nhau: chẳng như Charles Murray, một học giả có tư tưởng tự do tại Viện Doanh nghiệp Hoa Kỳ – một tổ chức thiên hữu, và Andy Stern, một nhà lãnh đạo công đoàn Hoa Kỳ. Thế giới công nghệ cũng rất quan tâm; Y Combinator, một tổ chức xúc tiến công nghệ, đang đặt hàng nghiên cứu về chính sách này. Vậy chính sách này sẽ hoạt động như thế nào và tại sao mọi người lại quan tâm về nó đến vậy?

Ý tưởng đằng sau một mức thu nhập cơ bản cho tất cả mọi người thực sự khá cũ. Thomas Paine đã lập luận trong một bài viết được xuất bản năm 1797 rằng – để đổi lấy một sự đồng thuận xã hội nhằm ủng hộ quyền sở hữu tư nhân – chính phủ nên trả tất cả mọi người 15 bảng mỗi năm. Các chính trị gia đã bàn qua tán lại khái niệm đó trong suốt cuộc cách mạng công nghiệp, nhưng nhìn chung họ đã xây dựng nhà nước phúc lợi theo các hướng khác, ví dụ như các chương trình bảo hiểm cho những người mà vì tuổi tác hay kém may mắn trở nên thất nghiệp.

Tuy nhiên, trong thập niên vừa qua, sự quan tâm đối với thu nhập cơ bản đã phát triển cùng với những lo ngại rằng các khoản tiền lương kiếm được của người lao động không tăng đủ nhanh để giúp nâng cao mức sống (hoặc thậm chí là không hề tăng, trong một số trường hợp). Mức tăng lương đã gây thất vọng cho người lao động ở nhiều quốc gia từ khoảng năm 2000, và tỷ trọng tổng thu nhập của người lao động (so với thu nhập của các chủ sở hữu các công ty hoặc đất đai) đã giảm xuống. Một số người ủng hộ thu nhập cơ bản lo lắng rằng các công nghệ mới mạnh mẽ, chẳng hạn như máy móc thông minh, sẽ làm cho cuộc sống trở nên còn khó khăn hơn nữa đối với người lao động trong tương lai.

Thiết lập một mức thu nhập cơ bản sẽ không phải là một vấn đề dễ dàng. Để trả mỗi người trưởng thành và trẻ em mức thu nhập khoảng 10.000 USD mỗi năm, một nước giàu như Mỹ cũng sẽ cần phải tăng tỷ trọng thu thuế so với GDP lên gần 10 phần trăm và rút hết ngân sách từ hầu hết các chương trình chi tiêu xã hội phi y tế. Những chương trình hào phóng hơn sẽ đòi hỏi phải thực hiện những khoản tăng thuế lớn hơn.

Chương trình sẽ mang lại những lợi ích. Những người lao động nghèo (và những người làm việc không có thu nhập, như các bà nội trợ tại gia) sẽ nhận được những khoản tăng thu nhập lớn. Nhiều người có thể sử dụng khoản tiền này để đầu tư thời gian và tiền bạc vào giáo dục và đào tạo. Những người khởi nghiệp sẽ gặp ít rủi ro hơn. Một mạng lưới an sinh mạnh mẽ hơn sẽ cung cấp cho người lao động nhiều khả năng thương lượng hơn với giới chủ, và buộc các công ty phải nỗ lực nhiều hơn để giữ chân người lao động (và đầu tư nâng cao năng suất). Tuy nhiên cũng sẽ có những nhược điểm lớn. Nhiều người có thể chọn không làm gì cả; căng thẳng xã hội có thể tăng lên. Việc có sẵn một mức thu nhập cơ bản gần như chắc chắn sẽ gây ra thái độ cứng rắn đối với người nhập cư.

Tính toán thu nhập cơ bản phổ quát cho các nước OECD, thể hiện mức thuế phải tăng nếu triển khai mức UBI tương ứng. Nguồn: The Economist.

Chính phủ Thụy Sĩ đã đưa ra một ý kiến chính thức trước cuộc bỏ phiếu nêu trên, trong đó kịch liệt phản đối biện pháp này. Chính phủ nước này lo ngại rằng một mức thu nhập cơ bản là quá tốn kém đến mức tai hại và gây xói mòn đạo đức, để lại cho đất nước một nền tài chính công kém bền vững và một xã hội đầy những kẻ rong chơi không có động lực. Tuy nhiên, các quốc gia khác lại đang tiến hành các bước theo hướng tương tự như vậy; cả Phần Lan và Hà Lan đang lập kế hoạch thử nghiệm thu nhập cơ bản cho riêng mình. Nhưng trong khi thu nhập cơ bản phổ quát có thể là một phần quan trọng của nhà nước phúc lợi nhiều thập niên về sau, trong tình huống hiện nay cần phải có thêm bằng chứng rằng robot đang giành hết công ăn việc làm, và người lao động đang gặp phải nhiều khó khăn hơn, để có thể thuyết phục người dân ở hầu hết các nước chấp nhận một thay đổi cấp tiến như vậy.