Tên động Phong Nha có từ bao giờ?

Theo sách Đại Nam Nhất thống Chí của Quốc sử quán triều Nguyễn thì động Phong Nha còn có tên gọi là Động Thầy Tiên, Núi Thầy, Động Troóc. Thời nhà Nguyễn, động Phong Nha được sắc phong là Thần Hiển Linh, Thần Ứng Diệu. Theo sách Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn viết năm 1776, phần ghi tên các phủ, huyện, tổng, xã thôn, sách của hai sứ Thuận Quảng thì Phong Nha là tên của một làng miền núi, ngày xưa gọi là sách Phong Nha. Chắc chắn các nhà thám hiểm phương Tây đã lấy tên làng bản mà họ tới để đặt tên cho động trong các bài viết của mình vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.

Theo sử sách, thì người phương Tây đến Động Phong Nha sớm nhất là linh mục người Pháp R.D. Cadiere (chủ biên Tạp chí Những người bạn của Cố Đô Huế (B.A.V.H). Ông đến động Phong Nha cuối thế kỷ XIX. Tháng 7-1924, nhà thám hiểm người Anh tên là Barton đã tiến hành khảo sát Động Phong Nha trong 15 ngày. Nhiều tác giả người Pháp như Bouffier, Atoin và Michel hay Madeleine Calani, trong các bài viết của mình những năm 30 của thế kỷ XX đã dùng tên Động Phong Nha.

Về ý nghĩa của cái tên Phong Nha cho đến nay có nhiều ý kiến lý giải khác nhau. Nhiều bài viết trong sách, báo giải thích theo nghĩa Hán tự của 2 từ: Phong là gió và nha là Răng. Phong Nha có nghĩa là răng của gió (!?) ”từ trên cao nhũ đá tua tua như những chiếc răng lớn gồ ghề. Có lẽ vì những luồng gió mạnh và những “chiếc răng” lớn kia mà động được đặt tên là Phong Nha“ (Sách Phong Nha - Kẻ Bàng - Tư liệu tổng quan, Sở KHCN & MT Quảng Bình xuất bản, 2002, tr. 382)”, hay “gió thổi qua cửa động như hơi thở qua kẽ răng. Đó là tiếng gió từ trong động thổi ra ngoài”. Cũng có người giải nghĩa Hán chữ Phong Nha là Nhà của gió (tức Phong Gia) hay Phong Nha có nghĩa là “núi cao tầng tầng lớp lớp”. Cũng có người giải nghĩa chữ Phong có nghĩa là đầy, thịnh, nhiều. Phong Nha có nghĩa là nhiều răng. Tất cả những sự giải nghĩa trên có phần đúng, nhưng có phần thô thiển nên chưa thuyết phục.

Mới đây, sau khi Vườn Quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng được công nhận là Di sản thế giới, nhà nghiên cứu văn hóa Phan Thuận An đưa ra một cách giải nghĩa rất thuyết phục. Ông đã sưu tầm được trong 3 cuốn sách chữ Hán viết về địa bạ hành chính Việt Nam là Đồng Khánh địa dư chí lược, Đồng Khánh ngự lãm địa dư chí đồ (sách này in tại Nhật Bản) và Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử Quán triều Nguyễn có viết về làng Phong Nha của tỉnh Quảng Bình, tự dạng chữ phong đều giống nhau và đều có nghĩa là đỉnh núi. Phan Thuân An lại tra từ điển Khang Hy và từ điển Từ Hải (Trung Quốc) đều giải nghĩa chữ phong là sơn đoan (đầu núi). Theo từ điển Từ Nguyên thì phần trên của ngọn núi thẳng mà nhọn, gọi là phong. Còn chữ nha thì có rất nhiều nghĩa , trong đó nghĩa là cơ quan (ví dụ: nha bình dân học vụ). Phan Thuận An dẫn từ điển Từ Nguyên giải nghĩa nha là quan thự, lại có một nghĩa khác là nha tham. Từ điển Từ Hải giải nghĩa từ nha tham như sau: “Các quan lại tập hợp ở quan thự của phủ lớn để bàn bạc công việc chính trị thì gọi là nha tham”. Trần Tạo đời Tống (Trung Quốc) có câu thơ, trong đó có hai chữ phong nha: ”Cao sơn như thọ chúng phong nha” (Đỉnh núi cao xếp đều dặn thành từng dãy như các quan đứng xếp hàng chờ lệnh thượng cấp). Đây chính là nghĩa của cái tên Phong Nha!