Nội dung của truyền thuyết

TT thời Hồng Bàng thể hiện niềm tự hào của nhân dân về tổ tiên, giống nòi, về nguồn gốc các dân tộc người. Truyền thuyết là sự thể hiện sự trưởng thành về ý thức con người. Đó là ý thức về quốc gia, dân tộc đồng thời với nó là ý thức cội nguồn. Khi xã hội càng phát triển, con người đã đạt được những thành tựu nhất định thì họ càng có ý thức về bản thân mình, muốn tô điểm cho nguồn gốc, phẩm chất của mình. Truyền thuyết ra đời để chuyển tải nội dung đó.

TT thời Văn Lang - Âu Lạc 

- Những anh hùng dựng nước: Lạc Long Quân - Âu Cơ - Hùng Vương – Sơn Tinh

Truyền thuyết Lạc Long Quân - Âu Cơ phản ánh quá trình liên minh bộ lạc của những người vùng núi và vùng sông nước, miền xuôi và miền ngược, của những người thờ vật tổ là rắn và bộ lạc thờ chim làm vật tổ. Đó là mối dây liên kết đầu tiên, là tiền đề để hình thành dân tộc Việt. Tiếp sau đó, những chiến công diệt Ngư tinh, Hồ tinh, Mộc tinh của Lạc Long Quân thể hiện quá trình chinh phục thiên nhiên, mở mang bờ cõi của ông cha ta (vùng biển, vùng đàm lầy và vùng rừng núi).

• Truyện Hùng Vương chọn đất đóng đô, Thành Phong Châu, Con Voi bất nghĩa, Vua Hùng dạy dân trồng lúa, Vua Hùng đi săn đề cao hình tượng Vua Hùng là người có công dựng nước, biết cách trị nước giúp dân.

• Hình tượng những người con trai, con gái, con rể cùng góp công dựng nước, mở mang bãi bờ, cai trị dân chúng: Con gái Tiên Dung, con rể Chử Đồng Tử dạy dân làm ăn, mở mang bờ cõi; con gái Ngọc Hoa, con rể Sơn Tinh dạy dân trồng lúa, dệt vải, hát múa… Đặc biệt Sơn Tinh đã lập nên chiến công to lớn, chiến thắng lực lượng tự nhiên để mở mang địa bàn sinh tụ.

Những sự kiện đó là quá khứ vẻ vang gắn với niềm tự hào về nòi giống và dân tộc, đề cao ý thức về dòng dõi, nguồn gốc “con Lạc cháu Hồng” cao quý. Dễ dàng nhận thấy chủ đề xuyên suốt các truyền thuyết này là suy tôn các vua Hùng và ca ngợi công lao dựng nước, an dân của các vị trong suốt buổi bình minh của lịch sử dân tộc.

- Những anh hùng giữ nước: Thánh Dóng, An Dương Vương

Họ là những người có lòng yêu nước nồng nàn, tinh thần tự hào dân tộc sâu sắc, có khí phách hiên ngang, kiên cường, bất khuất, vừa anh dũng vừa mưu trí, có tài dẹp giặc chỉ trong nháy mắt. Bên cạnh sức khoẻ vô song, những nhân vật này lập được chiến công nhờ sự phù trợ của các vật thiêng: An Dương Vương có nỏ thần, được sứ Thanh Giang giúp sức, Thánh Gióng có ngựa sắt, roi sắt… Nhưng những vật thiêng này không hàm chứa năng lượng của tự nhiên như trong thần thoại mà nó là kết tinh của sức mạnh tập thể. Thánh Gióng được sự giúp sức của người thợ rèn sắt, đoàn trẻ trăn trâu cầm bông lau (làng Hội Xá), người cầm vồ (Làng Trung Mầu), người tạc tượng (tại Làng Mã, Gióng quay ngựa nhìn đất nước, Vu Điền gặp Gióng và tạc tượng Gióng). Như vậy, người anh hùng Gióng là kết tinh của mọi khă năng anh hùng trong thực tiễn: quần chúng, công cụ sản phẩm, vũ khí và địa thế non sông (theo Cao Huy Đỉnh). Một số nhân vật anh hùng sáng tạo kĩ thuật, xây dựng giỏi, chiến đấu giỏi lại trung thực như Thần Rùa, Ông Nỏ (Cao Lỗ), Ông Nồi là đại diện cho trí tuệ cho tinh thần dũng cảm bất khuất của tập thể nhân dân, được nhân dân dành cho niềm ngưỡng mộ cao quý trong những truyền thuyết về riêng họ.  

Người anh hùng vừa là tổng số vừa là một tổng hợp của các lực lượng. Những chiến công và thành tựu của nhân dân hàng nghìn người trong hàng nghìn năm được gắn cho một người, trong một thời gian ngắn thì tất yếu người đó sức mạnh tầm vóc to lớn, kì vĩ, ngang tầm với thần thánh. Truyền thuyết thời kì này có tính chất hoành tráng, gần gũi với sử thi, anh hùng ca

- Những nhân vật anh hùng văn hoá cũng chiếm một số lượng lớn trong kho tàng truyền thuyết. Đó là những người có công khai sáng, phát minh ra những giá trị văn hoá vật chất và tinh thần của nhân dân, những người anh hùng khai phá vùng đất mới, những vị thần tổ nghề… Qua đó, nhân dân bày tỏ lòng biết ơn, trân trọng của mình đối với thành tựu văn hoá, những kết quả lao động và sáng tạo.

- Đề tài chính của truyền thuyết giai đoạn này là chống xâm lược. Nhân vật tiêu biểu của truyền thuyết là những anh hùng cứu nước: Bà Trưng, Bà Triệu, Phùng Hưng, Triệu Việt Vương… Tất cả tạo thành một dòng chảy dồi dào, mạnh mẽ, minh chứng cho một điều hết sức thiêng liêng: Dẫu đất nước bị thôn tính, song phong trào giải phóng dân tộc chưa bao giờ vơi cạn.

- Trước hết, đây là những cá nhân anh hùng bởi đó là những cá nhân có thật. Những anh hùng đẹp một cách toàn diện, kì vĩ phi thường về tướng mạo và tài năng. Nhân vật thường được gắn với những nguồn gốc cao quý, sự ra đời kì lạ hoặc có một điểm tướng tinh nào đó” Hai Bà Trưng là cháu ngoại vua Hùng, Đinh Thị Phật Nguyệt theo Hai Bà Trưng đánh giặc, lập nhiều chiến công, vốn trước kia mẹ của nàng mơ thấy có vị thần xưng là Triều Đò Đài ban cho bà chiếc kim thoa mà sinh hạ nàng. Sau này, khi đánh nhau với giặc Đông Hán, chống đỡ không nổi, nàng một mình chạy đến bờ sống, có phù kiều nổi lên đón nàng biến mất…

- Nhưng những cá nhân anh hùng này gắn bó mật thiết với tập thể và đặt quyền lợi của dân tộc, quốc gia lên trên hết: Bà Trưng đặt nợ nước lên trên thù nhà, hành động đầu tiên của bà trước khi lên đường diệt giặc cứu nước là cới bỏ khăn tang để ba quân khỏi xúc động về cái chết của chồng bà; nàng Xuân Nương dẫu đang có mang đứa con đầu lòng vẫn thắt khăn, quấn bụng oai dũng ra trận tiền trả thù cho nước nhà, cho người chồng yêu quý…

- Ở giai đoạn này, môtíp sức mạnh đã được biến thành môtíp truyền sức mạnh. Không chỉ có người anh hùng xông pha giữa trận tiền mà còn có nhiều cá nhân anh hùng khác, nhiều người con kiên cường khác, cũng dũng cảm như thế, cũng vô song như thế, như cùng một bầu mẹ mà ra. Do đó, xuất hiện những truyền thuyết như Nàng Vú Thúng, Truyện Nàng trăm sắc, Truyện bà áo the, Truyện may áo chồng bằng hơi thở ấm… Như vậy, người anh hùng vừa đại diện cho tập thể, vừa hoà tan vào tập thể.

- Thời phong kiến độc lập, truyền thuyết tập trung ca ngợi các nhân vật giữ yên đất nước trong thời kỳ độc lập: Ngô Quyền, Đinh Bộ Lĩnh, Lê Hoàn, Dương Vân Nga… đến những anh hùng chống ngoại xâm Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Lê Lai… Tất cả nêu lên ý chí giữ gìn độc lập và tinh thần quyết tâm chống giặc của mọi người dân Việt Nam. Người anh hùng, vị vua anh minh bao giờ cũng hội tụ đầy đủ ba phẩm chất: trí, dũng, nhân (Lê Lợi xướng nghĩa). Kéo theo đó là những cuộc hội ngộ của vua dũng tướng tài, tạo nên một sức mạnh vô cùng vững chắc. Lê Lai sẵn mình chết thay cho chủ. Phải có những người như Lê Lai mới dám quả cảm hi sinh thay cho Lê Lợi nhưng cũng phải thấy rằng, chỉ có những người như Lê Lợi mới quy tụ được những người như Lê Lai. Hay như câu chuyện giữa Quốc công Trần Hưng Đạo và Thượng tướng Trần Quang Khải, con vua Thái Tông, do có mối bất hoà, nên nhiều lúc hai người ở bên nhau mà nói năng không được tự nhiên, tâm tình không được cởi mở. Nhân biết Quang Khải là người sợ nước, lười tắm, một hôm Trần Hưng Đạo rủ Quang Khải ra sông tắm mát. Hưng Đạo tự tay kỳ cọ cho Quang Khải, tắm xong vui vẻ hỏi: Thế nào, Thượng tướng có thấy nhẹ mình không? Quang Khải hiểu ý, đã xúc động nói: Nhẹ mình lắm! Thật là vì nước mới được thế này! Từ đó, hai người sống với nhau rất hoà hợp, cùng nhau thật sự gắn bó, một lòng một dạ chung lo việc diệt giặc cứu nước.

Chế độ phong kiến bước vào chặng đường suy yếu, tàn tạ, hàng loạt các cuộc khởi nghĩa nông dân xuất hiện và truyền thuyết nhanh chóng nắm lấy đề tài này. Truyền thuyết đề cập đến những người anh hùng xuất thân từ tầng lớp dưới đáy xã hội: Quận He, Chàng Hía, vua Heo, cố Bu…

+ Qua đó, các nhân vật anh hùng muốn thể hiện một lý tưởng: muốn thay đổi xã hội, thiết lập một xã hội tự do, bình đẳng. Đó không chỉ là hành động, là ước mơ của một cá nhân mà là của một tầng lớp nhân dân.

+ Mặc dù vậy, nhân dân cũng đồng thời lý giải nguyên nhân thất bại của cuộc khởi nghĩa: Nhân dân phê phán tính chất phiêu lưu, mạo hiểm chủ quan khinh địch của những thủ lĩnh nông dân; phê phán tư tưởng trung quân, hiếu đạo mù quáng. Những người anh hùng nông dân ít nhiều chịu ảnh hưởng tư tưởng Nho gia về Trung – Hiếu – Tiết – Nghĩa: Hầu Tạo phải ra hàng nếu không mẹ ông bị giết, ông cò làm tròn chữ hiếu mặc dù phải vứt bỏ chữ trung… Người anh hùng nông dân còn nhiều tính xấu như tham tiền, tham sắc: Chàng Lía giết chế tên chủ khảo trường thi nhưng lại lấy vợ lẽ của hắn…