KINH TẾ HỌC CHẤT LƯỢNG MÔI TRƯỜNG-PHẦN I

Cân bằng thị trường

Khi cầu đối với một hàng hoá / dịch vụ nào đó xuất hiện trên thị trường, người sản xuất sẽ tìm cách đáp ứng mức cầu đó. Thị trường ở trạng thái cân bằng khi việc cung hàng hoá / dịch vụ đủ thoả mãn cầu đối với hàng hoá / dịch vụ đó trong một thời kỳ nhất định. Tại trạng thái cân bằng này chúng ta có mức giá cân bằng (P*) và sản lượng cân bằng (Q*).

Trên đồ thị, mức cân bằng được xác định bằng giao điểm của hai đường cung và cầu.

Đặc điểm quan trọng của mức giá cân bằng này là nó không được xác định bởi từng cá nhân riêng lẻ mà được hình thành bởi hoạt động tập thể của toàn bộ người mua và người bán. Đây chính là cách định giá khách quan theo "Bàn tay vô hình" của cơ chế thị trường

Tại những mức giá thấp hơn giá cân bằng, sẽ xuất hiện tình trạng dư cầu (thiếu cung); tình trạng này sẽ tạo ra sức ép làm tăng giá. Ngược lại, tại những mức giá cao hơn giá cân bằng, sẽ xuất hiện tình trạng dư cung; tình trạng này sẽ tạo ra sức ép làm giảm giá. Khi giá thay đổi, lượng cung và lượng cầu cũng điều chỉnh cho tới khi đạt được trạng thái cân bằng.

Mô hình cung - cầu cơ bản có thể được dùng để nghiên cứu nhiều vấn đề môi trường và chính sách.

Lợi ích và thặng dư tiêu dùng

Lợi ích

Thuật ngữ lợi ích được hiểu như là sự vừa ý, sự hài lòng do việc tiêu dùng hàng hóa/dịch vụ đem lại.

Lợi ích toàn bộ (hay tổng lợi ích - TB) là tổng thể sự hài lòng do toàn bộ sự tiêu dùng hàng hoá/dịch vụ đem lại.

Lợi ích cận biên (MB) phản ánh mức độ hài lòng do tiêu dùng một đơn vị sản phẩm đem lại.

Khái niệm tổng lợi ích và lợi ích cận biên giải thích vì sao chúng ta lại mua một hàng hoá / dịch vụ cũng như vì sao chúng ta lại không mua chúng vào một thời điểm nào đó.

Lợi ích cận biên của một hàng hoá / dịch vụ nào đó có xu hướng giảm đi khi lượng mặt hàng đó được tiêu dùng nhiều hơn ở một thời kỳ nhất định. Như vậy, khi ta tiêu dùng nhiều hơn một loại hàng hoá / dịch vụ nào đó, mà lợi ích cận biên vẫn còn lớn hơn 0, tổng lợi ích sẽ tăng lên nhưng với tốc độ chậm dần đi.

Lợi ích là một khái niệm trừu tượng dùng trong kinh tế học để chỉ cảm giác thích thú chủ quan, tính hữu ích hoặc sự thoả mãn do tiêu dùng hàng hoá / dịch vụ mà có. Chúng ta không thể đo được lợi ích và lợi ích cận biên bằng các đơn vị vật lý như chiều dài, cân nặng. Tuy vậy, chúng ta có thể dùng giá để đo lợi ích cận biên của việc tiêu dùng: lợi ích cận biên của việc tiêu dùng hàng hoá / dịch vụ càng lớn thì người tiêu dùng sẵn sàng trả giá cao hơn cho nó, khi lợi ích cận biên giảm thì sự sẵn lòng chi trả cũng giảm đi. Nếu vậy, đường cầu cũng chính là đường thể hiện lợi ích cận biên của việc tiêu dùng.

Thặng dư tiêu dùng

Thặng dư tiêu dùng là khái niệm phản ánh sự chênh lệch giữa lợi ích của người tiêu dùng khi tiêu dùng một lượng hàng hoá / dịch vụ so với chi phí thực tế để thu được lợi ích đó.

Trong hình 2.4, đường cầu đối với một hàng hoá là D, giá thị trường của hàng hoá đó là P*; người tiêu dùng sẽ tiêu dùng Q_D đơn vị hàng hoá

Tổng lợi ích của việc tiêu dùng là diện tích nằm dưới đường cầu từ gốc toạ độ đến sản lượng cân bằng, tức là diện tích OBEQ D .

Người tiêu dùng là người tối đa hoá lợi ích nên sẽ tiêu dùng hàng hoá cho đến khi lợi ích cận biên của đơn vị hàng hoá cuối cùng bằng với giá phải trả cho đơn vị hàng hoá đó. Người tiêu dùng không mua nhiều hàng hoá hơn Q D vì lợi ích cận biên của những đơn vị hàng hoá này (cũng đồng thời là sự sẵn lòng chi trả cho những đơn vị hàng hoá này) nhỏ hơn mức giá mà người tiêu dùng sẽ phải trả nếu tiêu dùng chúng.

Đối với những đơn vị hàng hoá nhỏ hơn Q D , người tiêu dùng, vì được hưởng lợi ích cận biên lớn hơn P* nên cũng sẵn lòng chi trả mức giá cao hơn P* cho việc tiêu dùng hàng hoá. Nhưng thực tế, người tiêu dùng chỉ phải trả giá P*, cho tất cả các đơn vị hàng hoá. Thặng dư tiêu dùng xuất hiện do người tiêu dùng được hưởng nhiều hơn mức họ phải trả. Tổng thặng dư tiêu dùng (ký hiệu là CS) được thể hiện bằng diện tích tam giác BEP* (phần gạch chéo) trong hình…

­2.2 Chi phí và thặng dư sản xuất

2.2.1. Chi phí

Chi phí đối với một doanh nghiệp được hiểu là các khoản chi trả mà doanh nghiệp phải thực hiện để duy trì việc sản xuất một số lượng hàng hoá / dịch vụ.

 Tổng chi phí (TC) của việc sản xuất một lượng hàng hoá bao gồm giá thị trường của toàn bộ các nguồn lực được sử dụng để sản xuất ra lượng hàng hoá đó. Có thể phân biệt hai loại chi phí: cố định và biến đổi.

 Chi phí cố định (FC) là những chi phí không thay đổi khi sản lượng thay đổi, đó chính là những chi phí mà doanh nghiệp phải thanh toán dù không sản xuất hoặc sản xuất rất ít; ví dụ tiền thuê nhà xưởng, khấu hao thiết bị, bảo dưỡng thiết bị, tiền lương của bộ máy quản lý.

 Chi phí biến đổi (VC) là những chi phí tăng hoặc giảm cùng với mức tăng hoặc giảm của sản lượng, ví dụ như tiền mua nguyên vật liệu, nhiên liệu năng lượng, tiền lương công nhân…

Tổng chi phí là tổng của chi phí cố định và chi phí biến đổi. Vì tổng chi phí cố định không thay đổi nên sự tăng giảm của tổng chi phí phụ thuộc vào các chi phí biến đổi.

 Chi phí cận biên (MC) là chi phí phải chi bổ xung để sản xuất thêm một đơn vị sản lượng hàng hoá / dịch vụ:

Như đã nói ở trên, trong ngắn hạn chi phí cố định không thay đổi khi sản lượng thay đổi, vì thế khi sản xuất thêm một đơnvị sản phẩm, chỉ có chi phí biến đổi tăng lên. Vì vậy, chúng ta cũng có thể nói rằng chi phí cận biên là chi phí biến đổi bổ xung để sản xuất thêm một đơn vị sản phẩm bổ xung.

Nhìn chung, đường chi phí cận biên có hình dáng chữ U, song trong nhiều trường hợp nó cũng có thể có hình dạng khác như dạng bậc thang, nằm ngang hoặc tăng liên tục. Đường chi phí cận biên đi lên là kết quả trực tiếp của quy luật năng suất cận biên giảm dần

Chi phí cận biên càng cao, người sản xuất càng đòi hỏi mức giá bán sản phẩm cao tương ứng. Với một đường chi phí cận biên xác định thì khi giá thay đổi, lượng hàng hoá do doanh nghiệp sản xuất ra sẽ tăng hoặc giảm tương ứng. Người sản xuất tối đa hoá hợi nhuận sẽ sẵn lòng cung cấp hàng hoá / dịch vụ cho thị trường đến chừng nào giá bán đơn vị sản phẩm cuối cùng bằng đúng với chi phí cận biên để sản xuất ra đơn vị sản phẩm ấy (P = MC). Vì thế đường chi phí cận biên cũng chính là đường cung của doanh nghiệp.

Nếu chúng ta cộng theo chiều ngang toàn bộ các đường cung một loại hàng hóa của các doanh nghiệp thì chúng ta sẽ thu được đường cung của thị trường.

2.2.2 Thặng dư sản xuất

Thặng dư sản xuất là khái niệm phản ánh mức chênh lệch giữa số tiền mà người sản xuất thực sự nhận được từ việc cung cấp một lượng hàng hoá / dịch vụ so với số tiền tối thiểu mà anh ta sẵn sàng chấp nhận chi trả.

Trong hình 2.5 đường cung đối với một hàng hoá là S, giá thị trường của hàng hoá đó là P*, người sản xuất sẽ sẵn lòng cung cấp Q_S đơn vị hàng hoá.

Vì đường cung phản ánh chi phí cận biên của sản xuất; đồng thời nếu chi phí cơ hội của tất cả các nguồn lực của sản xuất đã được tính đầy đủ, thì tổng chi phí xã hội của sản xuất chính là diện tích nằm dưới đường cung từ gốc toạ độ đến sản lượng cân bằng, tức là diện tích OAEQ_S.

Trong hình 2.5, tại bất kỳ điểm nào dọc theo đoạn đường cung AE, các nhà sản xuất cũng sẵn sàng cung ứng một lượng hàng hoá nhất định với giá thấp hơn giá cân bằng thị trường P*, nhưng thực tế họ vẫn bán được sản phẩm với mức giá P*. Thặng dư xuất hiện do người sản xuất nhận được nhiều hơn mức chi phí họ đã bỏ ra. Tổng thặng dư sản xuất (ký hiệu là PS) được thể hiện bằng diện tích tam giác AEP* (phần gạch chéo) trong hình .

Lợi ích ròng xã hội

Chúng ta vừa đề cập đến những vấn đề liên quan đến lợi ích và chi phí. Tổng lợi ích xã hội (TSB) của việc tiêu dùng một loại hàng hoá / dịch vụ với một lượng nào đó được xác định là tổng lợi ích của tất cả các cá nhân trong xã hội được hưởng liên quan đến việc tiêu dùng hàng hoá / dịch vụ đó;

Tổng lợi ích xã hội cũng được xác định bằng tổng cộng sự sẵn lòng chi trả của các cá nhân trong xã hội cho việc tiêu dùng hàng hoá / dịch vụ. Trên đồ thị TSB được biểu thị bằng diện tích nằm dưới đường cầu từ gốc toạ độ đến sản lượng cân bằng.

Tổng chi phí xã hội (TSC) của việc sản xuất một hàng hoá / dịch vụ được xác định là tổng chi phí của tất cả các nguồn lực cần thiết (kể cả chi phí cơ hội) để sản xuất ra hàng hoá / dịch vụ đó. Trên đồ thị, TSC được biểu thị bằng diện tích nằm dưới đường cung từ gốc toạ độ đến sản lượng cân bằng.

Chúng ta có thể xác định lợi ích ròng xã hội (NSB) của việc sản xuất và tiêu dùng một hàng hoá / dịch vụ nào đó bằng hiệu số giữa tổng lợi ích xã hội và tổng chi phí xã hội.

NSB = TSB - TSC (1)

Rõ ràng, lợi ích ròng xã hội là tổng số của thặng dư tiêu dùng (CS) và thặng dư sản xuất (PS).

NSB = CS + PS (2)

Chúng ta có thể dễ dàng chứng minh được rằng tại mức sản lượng cân bằng Q*, lợi ích ròng xã hội là lớn nhất hay còn gọi là phúc lợi xã hội lớn nhất. Nếu hoạt động kinh tế ở bất cứ mức sản lượng nào lớn hơn hoặc nhỏ hơn Q* đều làm cho lợi ích ròng xã hội nhỏ hơn diện tích ABE; Phần tổn thất phúc lợi xã hội đó được coi là "phần mất không" vì không một ai, kể cả người sản xuất và người tiêu dùng, được hưởng phần thặng dư đó.

Dưới những điều kiện chặt chẽ, điểm cân bằng của thị trường cạnh tranh là điểm có tính hiệu quả Pareto. Những vị trí nằm ngoài điểm cân bằng sẽ không đạt được hiệu quả Pareto. Chúng ta sẽ nói về hiệu quả Pareto trong phần dưới đây.

Tình trạng cạnh tranh không hoàn hảo

Trong thị trường cạnh tranh hoàn hảo, quyết định sản xuất của các doanh nghiệp hướng tới điều kiện cân bằng chi phí cận biên và giá cả của hàng hoá và do vậy cũng bằng lợi ích cận biên đối với người tiêu dùng.

Trong các ngành cạnh tranh không hoàn hảo, người sản xuất tối đa hoá lợi nhuận khi chi phí cận biên bằng doanh thu cận biên; Trong khi đó người tiêu dùng lại cân bằng giá cả với những lợi ích biên thu được từ việc tiêu dùng đơn vị hàng hoá cuối cùng. Vì vậy, trong thị trường cạnh tranh không hoàn hảo, lợi ích cận biên sẽ vượt quá chi phí cận biên, người sản xuất có xu hướng thu hẹp sản xuất và định giá sản phẩm cao. Trạng thái cân bằng của thị trường không còn là trạng thái hiệu quả Pareto nữa.

Tác động của các ngoại ứng

Yếu tố ngoại ứng xuất hiện khi một quyết định sản xuất hoặc tiêu dùng của một/một số cá nhân tác động trực tiếp đến việc sản xuất hay tiêu dùng của những người khác mà không thông qua giá cả thị trường.

Ngoại ứng có thể tạo ra tác động tích cực (đem lại lợi ích) hoặc tác động tiêu cực (tạo ra chi phí) cho những người khác, dẫn đến sự chênh lệch giữa chi phí hoặc lợi ích cá nhân với chi phí hoặc lợi ích xã hội bởi vì không có hoạt động thị trường nào chi phối được yếu tố ngoại ứng. Điều này dẫn đến kết quả là thị trường tự do có thể ở tình trạng sản xuất quá nhiều và định giá quá thấp hoặc ngược lại, ở tình trạng sản xuất quá ít và định giá quá cao so với điểm có hiệu quả Pareto.

Vấn đề cung cấp các hàng hoá công cộng

Hàng hoá được gọi là hàng hoá công cộng nếu các đơn vị của nó không thể chia cắt và phân biệt rõ ràng. Đối với hàng hoá công cộng, mọi người đều tự do hưởng thụ các lợi ích do hàng hoá đó mang lại và sự hưởng thụ của người này không làm mất đi khả năng hưởng thụ của những người khác. ở đây sẽ xuất hiện những "kẻ ăn không", đó là những người có thể tiêu dùng mà không phải thanh toán cho dù việc sản xuất ra hàng hoá đó là tốn kém. Nếu để các cá nhân riêng lẻ đảm nhận việc cung cấp các hàng hoá công cộng nói trên sẽ dẫn đến tình trạng cung không đủ với số lượng mong muốn ở mức có hiệu quả. Hàng hoá công cộng chính là một trường hợp đặc biệt của ngoại ứng mà tác động tạo ra hoàn toàn là có lợi.

Sự thiếu vắng của một số thị trường

Khi thiếu vắng một số thị trường, sự cân bằng của thị trường tự do sẽ dẫn đến việc phân bổ các nguồn lực không hiệu quả. Có thể giải thích các thị trường thiếu vắng bằng ba đặc tính: thiếu các hàng hoá tương lai, rủi ro và thiếu thông tin.

 Thiếu các hàng hoá tương lai:

Hầu hết các hàng hoá trên thị trường đều không định hướng đầy đủ vào tương lai, và xảy ra tình trạng đầu tư quá ít cho những hàng hoá có thể thích hợp trong tương lai (ví dụ, chừng nào còn đủ năng lượng từ các nguồn khác thì còn thiếu đầu tư vào năng lượng mặt trời cho tương lai). Khi thiếu vắng các thị trường định hướng về tương lai này, không thể chờ đợi rằng hệ thống giá cả sẽ đảm bảo cho chi phí và lợi ích của các hàng hoá tương lai sẽ bằng nhau.

 Rủi ro:

Thực tế đã có những cơ chế thị trường như bảo hiểm cho phép rủi ro chuyển từ người ghét nó sang người sẵn sàng gánh chịu nó với một chi phí nào đó. Phí bảo hiểm có thể làm cân bằng chi phí cận biên và lợi ích cận biên của gánh chịu rủi ro. Tuy nhiên, không có thị trường bảo hiểm dành cho các hiện tượng như sự ấm lên của trái đất, mực nước biển dâng lên và các rủi ro dài hạn khác.

 Thiếu thông tin:

Thu thập thông tin là một việc tốn kém. Trong thực tế, nhiều thông tin được giữ bí mật, một số thông tin khác như kiến thức kỹ thuật và một số hàng hoá phù hợp có thể vẫn tồn tại nhưng không phải ai cũng có thể tiếp cận. Bên cạnh đó, các thông tin về giá trị của các nguồn tài nguyên (ví dụ đa dạng sinh học…) hay thiệt hại do ô nhiễm… nhiều khi cũng không đầy đủ, rõ ràng; quyết định sản xuất hay tiêu dùng khi không có đầy đủ thông tin sẽ khó mà đạt được điểm hiệu quả tối ưu.

Trường hợp ngoại ứng tiêu cực

 Trước hết chúng ta xem xét lại ví dụ của ngành công nghiệp giấy. Giả thiết rằng các doanh nghiệp của ngành giấy đều phân bổ dọc bờ sông và cùng thải nước gây ô nhiễm dòng sông.

Trong hình 2.7 a, đường D thể hiện cầu thị trường về sản phẩm giấy

Trong trường hợp này, để đơn giản, chúng ta giả định rằng lợi ích ngoại ứng bằng 0 (tức là không có ngoại ứng tích cực) nên đường cầu D cũng đồng thời vừa phản ánh lợi ích cá nhân cận biên của những người tiêu dùng giấy vừa phản ánh lợi ích xã hội cận biên (tức là D = MPB = MSB).

Đường cung S thể hiện chi phí cá nhân cận biên của việc sản xuất giấy ở các mức sản lượng khác nhau, đó là những chi phí cho các yếu tố đầu vào mà người sản xuất phải trả tiền (ví dụ lao động, vốn, nguyên liệu, các dịch vụ khác…). Tuy nhiên, trong quá trình sản xuất giấy, các doanh nghiệp đã sử dụng dòng sông làm nơi xả nước thải mà không phải trả tiền, vì thế, chi phí của việc xả thải này không được thể hiện trong bảng cân đối tài chính của các doanh nghiệp và như vậy, cũng không được phản ánh trong đường cung của ngành giấy. Nhưng chúng ta biết, việc xả thải nước xuống dòng sông quá khả năng hấp thụ của môi trường đã gây ra những chi phí thiệt hại cho các loài thuỷ sinh, ngư dân, nông dân… Trong hình 2.12a, chi phí thiệt hại đó được thể hiện bằng đường MEC, đường chi phí ngoại ứng cận biên. Chi phí này chính là giá trị bằng tiền của thiệt hại do một đơn vị ô nhiễm của ngành công nghiệp giấy áp đặt cho xã hội (

Như đã đề cập ở phần trước, sự phân bổ nguồn lực có hiệu quả, tức là đạt được tối ưu Pareto đòi hỏi sự cân bằng giữa MSC và MSB. Trong hình 2.12 a, điều kiện này thoả mãn tại điểm E khi mức sản lượng là Q_S và giá sản phẩm tương ứng là Ps. Nhớ rằng chi phí xã hội cận biên là tổng số của chi phí cá nhân cận biên và chi phí ngoại ứng cận biên (MSC = MPC + MEC).

Tuy nhiên, quyết định sản xuất của các doanh nghiệp ngành giấy lại dựa trên cơ chế hoạt động của thị trường cạnh tranh, tức là mức hoạt động tối ưu của người sản xuất được quyết định tại điểm B khi mức sản lượng là Q_M và ở đó MPB = MPC tương ứng với mức giá sản phẩm P_M. Như vậy, thị trường đã thất bại trong việc đạt được mức sản xuất tối ưu theo quan điểm xã hội. Cụ thể hơn, thị trường có xu hướng sản xuất nhiều hơn so với mức hiệu quả tối ưu Pareto.

Việc các doanh nghiệp sản xuất ở mức Q_M thay vì sản xuất tại Q_S đã tạo ra một sự tổn thất phúc lợi xã hội (mà ta gọi là phần mất không) bằng diện tích hình tam giác EAB. Chúng ta có thể dễ dàng xác định được phần tổn thất này khi so sánh sự chênh lệch trong mức gia tăng của tổng lợi ích xã hội (TSB) và sự gia tăng của tổng chi phí xã hội (TSC) khi sản xuất vượt quá điểm tối ưu Pareto

 Bây giờ chúng ta sẽ xem xét trường hợp của một doanh nghiệp bất kỳ nào đó trong thị trường giấy nói trên.

Trong hình 2.7b, đường MC thể hiện chi phí cá nhân của việc sản xuất giấy tại doanh nghiệp; Vì doanh nghiệp là người chấp nhận giá, nên đường giá P_M của thị trường cũng chính là đường cầu và đường doanh thu cận biên (MR) của doanh nghiệp. Doanh nghiệp sẽ tối đa hoá lợi nhuận của mình bằng cách sản xuất tại mức sản lượng q₁, tại đó MC = MR = P_M. Nhưng vì hoạt động của doanh nghiệp cũng gây ra những chi phí ngoại ứng cận biên cho xã hội, thể hiện bằng đường MEC, nên chi phí xã hội cận biên do việc sản xuất của doanh nghiệp sẽ là:

MSC = MC + MEC và mức sản xuất tối ưu của doanh nghiệp theo quan điểm xã hội là tại q*, ở đó MSC = MR = P_M.

Như vậy, doanh nghiệp này cũng đã sản xuất quá nhiều sản phẩm, xả ra quá nhiều nước thải và gây ra tổn thất kinh tế đối với xã hội bằng diện tích EAB.

 Tóm lại, dù xét trường hợp của ngành công nghiệp hay một doanh nghiệp cụ thể thì kết quả vẫn là một hoạt động sản xuất quá mức, thải quá nhiều chất thải vào môi trường và gây ra tính phi hiệu quả kinh tế. Nguồn gốc của tính phi hiệu quả này chính là sự định giá sản phẩm không phản ánh hết mọi chi phí.

Trong hình 2.7 a ta thấy, giá thị trường P_P là quá thấp, nó chỉ phản ánh chi phí cận biên cá nhân của những người sản xuất chứ không phản ánh chi phí cận biên xã hội.

 Phân tích trên có ý nghĩa gì về khía cạnh môi trường? Câu trả lời có vẻ rất rõ ràng: Giả sử lượng chất thải xả xuống sông tăng tỷ lệ thuận với lượng giấy được sản xuất ra, mức sản lượng Q_M sẽ tạo ra mức độ ô nhiễm cao hơn mức ô nhiễm ở sản lượng tối ưu xã hội Q_S. Điều này có nghĩa rằng thị trường cạnh tranh có xu hướng làm suy giảm chất lượng môi trường. Trong dài hạn, do không phải chịu trách nhiệm về ô nhiễm, người sản xuất không có động cơ giảm sản lượng hoặc tìm kiếm các giải pháp làm giảm lượng chất thải. Lợi nhuận cao do không phải trả cho chi phí thiệt hại do ô nhiễm gây ra sẽ khuyến khích nhiều doanh nghiệp tiếp tục gia nhập ngành sản xuất, làm cho sản lượng và lượng chất thải tiếp tục gia tăng và vấn đề môi trường ngày càng trở nên trầm trọng.

Trường hợp ngoại ứng tích cực

Ngoại ứng tích cực tạo ra sự chênh lệch giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội.

Hình 2.13 minh hoạ ví dụ của việc trồng rừng. Rừng được trồng với mục đích chính là kinh doanh gỗ, tuy vậy, việc có rừng lại tạo ra rất nhiều lợi ích khác cho xã hội như cải thiện khí hậu, hạn chế xói mòn rửa trôi đất, giảm hạn hán, lũ lụt, bảo vệ lưu vực sông, bảo vệ đa dạng sinh học… v.v, nhờ đó có thể cải thiện mùa màng, là