Hàm Nghi : Một nhà ái quốc, một nghệ sĩ đa tài

Trần Đông Phong

Vào cuối thập niên 1970, người viết có dịp sang làm việc tại một số quốc gia Bắc Phi và trong những ngày lưu lại Alger, thủ đô nước Algérie, tình cờ có được nghe một số người Algériens lớn tuổi nói về một người VN rất nổi tiếng tại đây vào hồi cuối thế kỷ thứ 19- đầu thế kỷ thứ 20 với một niềm ưu ái và kính phục, đó là người mà họ gọi là Le Prince d’Annam hay là “Hoàng Tử Xứ Annam.”

Le Prince d’Annam chính là Vua Hàm Nghi

Đối với người VN thì Vua Hàm Nghi là một trong hai vị vua trẻ tuổi anh hùng nhất vào cuối thế kỷ thứ 19 và đầu thế kỷ thứ 20 vì hai thiếu niên này đã dám đứng lên chống lại thưc dân Pháp để rồi cả hai người đều bị thực dân đưa đi đày sang tận Phi Châu: Vua Duy Tân bị đày sang đảo Réunion và Vua Hàm Nghi bị đày sang nước Algérie.

Vua Duy Tân thì đã được nhiều người nói đến sau khi Ngài bị tử nạn phi cơ vào tháng 12 năm 1945 tại Trung Phi, tuy nhiên Vua Hàm Nghi thì cho đến năm 1975, người VN gần như không được biết gì về cuộc đời của Ngài sau khi bị đày sang Algérie từ năm 1889.

Khi nghe nói về Vua Hàm Nghi, trong những ngày giờ rảnh rổi, người viết không bỏ lỡ dịp may đi tìm hiểu thêm về cuộc sống lưu đày của vị anh hùng này tại nước Algérie và trong thâm tâm, có ý nguyện tìm kiếm thêm tài liệu để sau này ghi chép lại về cuộc đời của vị hoàng đế trẻ tuổi trong cuộc sống lưu đày trên lục đia. Phi Châu trong suốt 55 năm trời. Nhà vua có thể được xem như là “Người VN bi. Lưu Đày Đầu Tiên ” tại Phi Châu và ông đã khuất phục được những hàng rào như chủng tộc, ngôn ngữ, văn hóa và triết học để tạo được một cuộc sống đầy tiết tháo và tư cách của một vị quân vương, với những năm tháng lưu đày tương đối thoải mái, lành mạnh và hạnh phúc nơi xứ người.

Dựa vào một số tài liệu mới nhất về cuộc đời trưởng thành của Vua Hàm Nghi, người viết hy vọng rằng bài viết sau đây sẽ giúp cho những người trẻ tuổi có một khái niệm về cuộc sống lưu đày của một vị cựu hoàng, tuy đã bị mất nước, tuy bị lưu đày nhưng vẫn giữ tròn danh dự của một đấng quân vương, giữ tròn khí tiết của một người VN, nhưng vẫn cố gắng học hỏi để thích ứng với một nền văn hoá hoàn toàn ngoại lai của cuộc sống nơi xứ người và ông đã trở thành một người nghệ sĩ đa tài, đã chinh phục được sự yêu mến và kính trọng không những của người dân Algériens mà còn cả kẻ thù, đó là những người Pháp, trong số đó có người vợ trong 40 năm của ông, một người đàn bà thuộc giai cấp thượng lưu người Pháp,  bà Marcelle Laloe.

Tại VN, từ năm 1955, Chính Phủ VNCH có thành lập một trường trung học ngay tại Trường Quốc Tử Giám cũ thời nhà Nguyễn trong Thành Nội Huế mang tên là Trường Trung Học Hàm Nghi để tưởng niệm và vinh danh vị hoàng đế ái quốc này, tuy nhiên ngay sau khi chiếm được thành phố Huế vào cuối tháng 3 năm 1975, CSVN đã ra lệnh đóng cửa ngay ngôi trường này.

Sau khi Vua Tự Đức băng hà vào ngày 17 tháng 7 năm 1883, thọ 55 tuổi, triều đình và hoàng gia chọn người con nuôi trưởng của nhà vua là Ưng Chân lên làm vua lấy hiệu là Dục Đức, dù rằng trong di chiếu, Vua Tự Đức nói rằng trong ba người con nuôi của ông thì Dục Đức có tính ăn chơi không xứng với ngôi vị thiên tử. Tuy nhiên Thái Hậu Từ Dũ và hai bà Trang Y và Học Phi làm áp lực với ba vị đại thần là Tôn Thất Thuyết, Nguyễn Văn Tường và Trần Tiễn Thành đưa Dục Đức lên làm vua. Nhưng sau khi lên ngôi được ba ngày thì Vua Dục Đức khám phá ra việc Quan Phụ Chánh Đại Thần Nguyễn Văn Tường thông gian với bà Học Phi, một phi tần sủng ái của Vua Tự Đức, cho nên nhà vua bi. Nguyễn Văn Tường và bà Học Phi tìm cách hãm hại.

Bà Học Phi người làng Vân Trình tên là Yến, nhân vì trời mưa nên chạy vào núp dưới một lùm tre bên bờ Phá Tam Giang. Vua Tự Đức ngự thuyền qua đó, vì gặp giông bão nên thuyền rồng cũng ghé vào bờ tránh mưa và tình cờ nhà vua được nhìn thấy cô thôn nữ mỹ miều làng Vân Trình. Vua lấy làm ưng ý bèn tuyển vào cung và phong làm tài nhân, về sau phong lên làm Tam Giai Phi, do đó có tên là bà Học Phị Thời đó, người dân xứ Huế có câu vè như sau:

“Trời xui có trận mưa giông
Khiến con chim yến vào trong đền vàng.”

Vua Dục Đức làm vua được ba ngày, từ 20 cho đến ngày 23 tháng 7 năm 1883, rồi bi. Phụ Chánh Nguyễn Văn Tường ra lệnh giam vào lãnh cung cho đến khi bị chết đói vào ngày 6 tháng 10 năm 1883, thọ 31 tuôi.

Sử gia Trần Trọng Kim cho biết: “...Ở Huế thì Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết chuyên chế đủ mọi đường. Tháng 9 năm Giáp Thân (1885,) hai ông ấy đem ông Dục Đức giam vào nhà tối, không cho ăn uống để chết đói, đổ tội cho là thông mưu với giặc…”[1]

Lúc bấy giờ ở kinh đô Huế dân gian có câu vè như sau:

“Nước Nam có bốn gian hùng:
Tường gian, Viêm dối, Khiêm khùng, Thuyết ngu!”

Sau khi Vua Dục Đức bị phế, Nguyễn Văn Tường, Tôn Thất Thuyết và bà Học Phi đưa Nguyễn Phúc Hồng Dật , em thứ 29 (em út)  của Vua Tự Đức, lên ngôi ngày 30 tháng 7 năm 1883, lấy niên hiệu là Hiệp Hoà. Nhưng chỉ bốn tháng sau thì hai phụ chánh Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường lại nghi ngờ Vua Hiệp Hoà và ông bị bắt phải uống thuốc độc mà chết vào tháng 11 năm 1883, thọ 36 tuôi.

Đến tháng 12 năm 1883, Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường đưa Nguyễn Phúc Ưng Đăng, con nuôi thứ ba của Vua Tự Dức mới được 14 tuổi lên nối ngôi, lấy hiệu là Kiến Phước.

Chỉ trong vòng 4 tháng, từ tháng 7 đến tháng 12 năm 1883, mà nước VN lại có đến ba ông vua cho nên trong dân gian đã có câu vè như sau:

“Tứ nguyệt tam vương triệu bất tường!”

Vua Kiến Phước làm vua chỉ được 8 tháng thì lâm trọng bệnh và băng hà vào ngày 31 tháng 7 năm 1884, thọ 14 tuổi.

Sau khi Vua Kiến Phúc băng hà, đáng lý ra người con nuôi thứ hai của Vua Tự Đức là Chánh Mông tức là Nguyễn Phúc Ưng Kỷ phải được đưa lên làm vua nhưng vì Tôn Thất Thuyết và Nguyễn Văn Tường e ngại rằng vị hoàng tử này đã trưởng thành, 22 tuổi rồi, như vậy thì họ sẽ khó lòng mà khuynh loát được triều đình như trước, do đó, vào ngày 2 tháng 8 năm 1884, họ âm mưu đưa người em của Ưng Kỷ là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, không phải là con nuôi của Vua Tự Đức, mới có 14 tuổi lên làm Vua lấy niên hiệu là Hàm Nghi, xưng danh là Đại Nam Hoàng Đế và lấy quốc hiệu là Đại Nam.[2]

Trong cuốn “Vua Hàm Nghi”, nhà văn Phan Trần Chúc có kể lại một giai thoại ở Huế nói rằng sau khi ba ông vua liên tiếp nhau bị chết, khi triều đình cho xa giá đến đón Ưng Lịch vào đại nội để lên làm vua thì ông hoàng này, lúc đó mới 14 tuổi, đang đánh “căng” tức là đánh khăng với bạn bè ở ngoài cửa Đông Ba.  Bà mẹ của ông nghe nói con được lên làm vua thì qúa sợ hãi vì ngại rằng con của bà cũng sẽ chết cho nên đã lăn xả vào đoàn thị vệ khóc lóc thảm thiết không cho họ bắt Ưng Lịch vào đại nội. Bà mẹ của Vua Hàm Nghi kể ra cũng là người có tiên kiến vì không đầy một năm sau thì bà không hề được gặp lại người con trai của bà nưã: nhà vua bi. Pháp bắt sau ba năm kháng chiến rồi bị đày đi Algérie, không hề được gặp lại bà khi bà từ trần vào năm 1889.

Thực dân Pháp tuy đồng ý việc đưa vua Hàm Nghi lên ngôi nhưng lại không đồng ý với danh hiệu Đại Nam Hoàng Đế và bắt buộc Vua Hàm Nghi phải đổi lại là “Hoàng Đế An-Nam” (Empereur d’Annam), tức là chỉ làm vua xứ An-Nam hay là Trung Kỳ mà thôi chứ không phải là vua của Đại Nam gồm cả hai xứ Nam Kỳ (Cochinchine) hay Bắc Kỳ (Tonkin).

Chưa đầy một năm sau, Tướng Pháp De Courcy đến Huế và nhất định đòi đi cùng 500 tên lính Pháp vào cưa  Ngọ Môn để yết kiến Vua Hàm Nghi, triều đình Huế phản đối, yêu cầu chỉ một mình De Courcy được đi qua cửa Ngọ Môn theo đúng triều nghi, còn tất cả sĩ quan và binh lính thì phải đi qua cửa bên hông. De Courcy không chịu, nhất quyết đòi phải cho tất cả phái đoàn hộ tống y cũng được đi qua cửa Ngọ Môn khi vào triều kiến Vua Hàm Nghị

Thái độ hống hách này của De Courcy khiến cho cả triều đình phẫn nộ, nhất là Phụ Chánh Tôn Thất Thuyết.

Đêm 5 rạng sáng ngày 6 tháng 7 năm 1885 tức là 23 tháng 5 năm Ất Dậu, Tôn Thất Thuyết đem quân tấn công vào quân Pháp tại đồn Mang Cá và toà Khâm Sứ Huế. Quân Pháp chỉ chống đỡ nhưng đến sáng ngày hôm đó thì phản công lại bằng mọi loại vũ khí tối tân và quân ta thua chạy. Theo tài liệu của người Pháp thì De Courcy đến Huế ngày 2 tháng 7 năm 1885 mang theo 19 sĩ quan và 1024 lính Pháp và đêm thứ bảy rạng ngày chủ nhật 5 tháng 7 thì bị quân VN khoảng gần 30,000 người tấn công, quân Pháp phản công gây cho mấy ngàn binh sĩ và thường dân bị giết, tuy nhiên không thấy nói gì đến thiệt hại của quân Pháp.[3] Theo VN Sử Lược thì:

“Trận đánh nhau ở Huế, quân Pháp mất 16 người, 80 người bị thương. Sách Tây chép rằng quân ta chết đến vài nghìn người, còn bao nhiêu khí giới, lương thực và hơn một triệu tiền của đều mất cả.”

Tuy thiệt hại về phiá VN không có tài liệu nào nói rõ nhưng cho mãi đến giưã thế kỷ thứ 20, hàng năm cứ đến ngày 23 tháng 5 âm lịch là người dân Huế đều có làm lễ cúng giỗ cho linh hồn những nạn nhân của cuộc binh biến này, được gọi là Ngày Thất Thủ Kinh Đô, như vậy thì con số thiệt hại về nhân mạng của thường dân vô tội cũng phải rất cao.

* Lãnh đạo phong trào Cần Vương chống Pháp

Tôn Thất Thuyết mang Vua Hàm Nghi cùng với Tam Cung tức là Bà Từ Dụ Hoàng Thái Hậu, mẹ của Vua Tự Đức, bà Hoàng Thái Hậu là vợ của Vua Tự Đức, mẹ nuôi của Vua Dục Đức và bà Hoàng Thái Phi là vợ thứ của Vua Tự Đức và mẹ nuôi của Vua Kiến Phúc chạy ra Qủang Trị.

Ngày 27 tháng 5 (âm lịch), Vua Hàm Nghi vào lạy chào ba bà thái hậu rồi theo Tôn Thất Thuyết lên đường lên Sơn Phòng Tân Sở, thuộc huyện Cam Lộ, tỉnh Qủang Trị để mưu đồ công cuộc kháng chiến chống lại thực dân Pháp.

Theo tác gia De Pirey, Tân Sở là một căn cứ cách huyện Cam Lộ khoảng từ 10 đến 15 cây số về hướng tây-nam do Vua Tự Đức cho thành lập vào năm 1883 với mục đích làm nơi trú ẩn cho nhà vua, hoàng gia và triều đình trong trường hợp kinh đô Huế bị quân Pháp chiếm đóng. Căn cứ Tân Sở mỗi bề rộng chừng 780 mét, được bao quanh bởi hai lớp trường thành, lớp ngoài cao 4 mét, dày từ 20 đến 25 centimét, lớp trong là một hàng 4 lũy tre cách nhau bởi một cái hào sâu rộng chừng 10 mét bảo vệ cho dinh thự của nhà vua, của các quan trong thành nội cùng các đơn vị binh lính của triều đình ở vòng ngoài. Trước khi kinh đô Huế thất thủ vào năm 1885, thường thường có khoảng từ một cho đến một ngàn rưởi dân công, có khi lên đến mười ngàn người, trong các khu vực lân cận bị trưng dụng để xây dựng căn cứ này. Tác gia? De Pirey cho biết là triều đình có ý định biến sơn phòng Tân Sở như là một kinh đô tạm thời nếu kinh đô Huế thất thủ, do đó người ta đã cho khơi sâu lòng con kinh từ Của Việt để cho thuyền bè lớn có thể chèo đến tận căn cứ Tân Sở và lên tận biên giới Ai Lao.

Trong hai ngày 3 và 4 tháng 7 năm 1885, Tôn Thất Thuyết đã ra lệnh cho di chuyển một phần kho tàng của triều đình ra Tân Sở để chưẩn bị cho cuộc tấn công quân Pháp vào ngày 6 tháng 7.

Tác gia De Pirey cho biết Vua Hàm Nghi xuất cung theo cưa? Chương Đức rồi ra Cưa? Hữu đi về bến đò Kẻ Vạn rồi đến làng La Chữ. Nhà vua ngồi kiệu do binh lính khiêng tuy nhiên đường rất khó đi và nhiều khi quân lính không giữ được thăng bằng khiến cho nhà vua phải bị u đầu và sau cùng thì nhà vua phải xuống kiệu đi bộ. Ngày 6 tháng 7, nhà vua và đoàn tùy tùng đến Qủang Trị và nghỉ đêm tại đó rồi sáng ngày hôm sau lên đường đi Tân Sở, kể từ hôm đó được xem như là kinh đô mới của triều đình Huế.[4]

Ngày 2 tháng 6 năm Ất Dậu tức là ngày 13 tháng 7 năm 1885, tại Tân Sở, Vua Hàm Nghi năm đó vưà tròn 14 tuổi, đã ban chiếu gọi là “Lệnh Dụ Thiên Hạ Cần Vương” hay là Dụ Cần Vương kêu gọi toàn dân VN từ Bắc chí Nam cùng đứng lên tiêu diệt bọn thực dân Pháp để dành lại quyền độc lập và tự do cho đất nước. Trong Dụ Cần Vương này có đoạn như sau:

“Chỉ vì sức yếu nên ta phải chịu nhục ký hoà ước (1884) với giặc Pháp đã bao nhiêu năm và bao nhiêu lần. Với chính sách “tàm thực,” thoạt tiên chúng cướp ba tỉnh Nam Kỳ, còn ba tỉnh nưã sau hai năm chúng cũng cướp nốt. Nhưng túi tham của quân cướp nước không bao giờ đầy. Thế rồi chúng dùng thiên phương bách kế, khiêu khích, gây hấn khắp Trung Kỳ và Bắc Kỳ…

Hỡi các trung thần nghiã sĩ toàn quốc!
Hỡi các nghiã dân hảo hán bốn phương!
Trước giờ Tổ Quốc lâm nguy, xã tắc nghiêng đổ, ai là dân, ai là thần, lẽ nào chịu khoanh tay ngồi chờ chết?
Hãy mau mau cùng nhau đứng dậy, phất cờ khởi nghiã đánh giặc cứu nước…!”[5]

Lời kêu gọi của Vua Hàm Nghi, sau còn được gọi là Hịch Cần Vương, đã được các giới sĩ phu ủng hộ nhiệt liệt tại miền Bắc và khắp các tỉnh miền Trung, từ Bình Thuận ở phiá nam cho đến Thanh Hoá ở phiá bắc khiến cho quân Pháp gặp rất nhiều khó khăn để đối phó. Thêm vào đó, chính phu Pháp ở Paris đánh điện sang không cho phép De Courcy dùng đại binh và lúc đó lại còn xảy ra nạn dịch tả khiến cho quân Pháp bị chết khoảng ba, bốn ngàn người, do đó Phong trào Cần Vương có cơ hội phát triển, nhất là tại vùng Hà Tĩnh và Qủang Bình, nơi mà Vua Hàm Nghi được hai người con của Tôn Thất Thuyết là Tôn Thất Đạm và Tôn Thất Thiệp phò tá.

Trong VN Sử Lựơc, sử gia Trần Trọng Kim cho biết:

“Nhưng vua Hàm Nghi còn ở mạn Qủang Bình, kéo cờ khởi nghiã để chống nhau với quân Pháp, truyền hịch Cần Vương để mong đường khôi phục. Lúc bấy giờ, lòng người còn tưởng nhớ chúa cũ, cho nên từ tỉnh Bình Thuận trở ra, chỗ nào cũng có người nổi lên đánh phá để toan bề khôi phục. Tại Qủang Nam thì bọn thân hào lập ra Nghiã Hội, có quan Sơn Phòng Sứ là Trần Văn Dự làm chu,? rồi những tỉnh Phú Yên, Bình Định, Bình Thuận đều noi theo mà nổi lên. Tại Qủang Trị, có các ông Trương Đình Hội, Nguyễn Tự Như, ở Qủang Bình có quan nguyên tri phu? Nguyễn Phạm Tuân, ở Hà Tĩnh có cậu ấm Lê Ninh, ở Nghệ An có ông Nghè Nguyễn Xuân Ôn và quan Sơn Phòng sứ Lê Doãn Nhạ, ở Thanh Hoá có Hà Văn Mao v.v. Những người ấy đều xướng lên việc Cần Vương, đem quân đi hoặc chiếm giữ tỉnh thành, hoặc đánh lấy các phủ huyện và đốt phá những làng có đạo. Tại ngoài Bắc thì các quan cựu thần là quan Đề Đốc Tạ Hiện, quan Tán Tương Nguyễn Thiện Thuật tụ họp ở Bãi Sậy rồi đi đánh phá mạn trung châu, còn ở mạn thượng du thì chỗ nào cũng có quân giặc Tàu quấy nhiễu. Bởi vậy quân Pháp phải chia binh ra chống giữ các nơi…”

Như vậy, Phong trào Cần Vương do Vua Hàm Nghi, lúc đó mới có 15 tuổi lãnh đạo, đã làm cho quân Pháp khốn đốn từ miền Bắc cho đến cực nam Trung Kỳ. Vì vua Hàm Nghi xuất bôn, thực dân Pháp và triều đình Huế đã đưa người anh của vua Hàm Nghi là Nguyễn Phúc Ưng Kỷ, con nuôi thứ hai của Vua Tự Đức lên làm vua vào ngày 19 tháng 9 năm 1985, lấy niên hiệu là Đồng Khánh. Vua Đồng Khánh là anh của vua Kiến Phước và vua Hàm Nghi, cả ba người đều là con của Kiên Thái Vương Hồng Cai, cho nên tại Huế có câu vè sau đây:

“Một nhà sanh đặng ba vua,
Vua còn (Đồng Khánh), vua mất (Kiến Phước), vua thua chạy dài (Hàm Nghi).

Qua năm sau, ngày 16 tháng 5 năm Bính Tuất (1886), Vua Đồng Khánh xa giá ra Qủang Bình để du. Vua Hàm Nghi và các cận thần của Ngài như Phan Đình Phùng, Trần Xuân Soạn, Nguyễn Phạm Tuân, Lê Trực, Tôn Thất Thiệp, Tôn Thất Đạm v.v. ra đầu thú nhưng vô hiệu.

Viên Đại úy Monteaux cho người chiêu dụ ông Lê Trực về hàng thì vị anh hùng này trả lời như sau: “Tôi vì vua, vì nước, chết sống cũng một lòng làm cho hết việc bổn phận, chứ không dám tham sự sống mà quên việc nghiã.”  Được vài chục ngày thì Đồng Khánh bị bệnh, phải dùng tàu thủy để trở về Huế và cuộc xuất chinh này kể ra chẳng đạt được kết qủa gì vì tuy là em ruột của Đồng Khánh nhưng Vua Hàm Nghi nhất quyết chống lại người Pháp.

Vua Đồng Khánh chỉ làm vua được ba năm rồi lâm bệnh mà chết vào ngày 28 tháng 1 năm 1889, thọ 25 tuổi.

Sau đó, thực dân Pháp đã cho lập một số đồn bót trong tỉnh Qủang Bình nhằm quyết tâm trừ diệt Vua Hàm Nghi và nhóm Cần Vương, một trong những đồn nổi tiếng là Đồn Minh Cầm dưới quyền chỉ huy của Đại úy Monteaux.

Cuộc khởi nghiã Cần Vương của Vua Hàm Nghi tuy được toàn dân ủng hộ nhưng lại chỉ là những đoàn quân ô hợp, thiếu tổ chức, thiếu huấn luyện và yểm trợ về vũ khí cũng như là lương thực, do đó khó lòng mà cự địch lại với lực lượng hùng mạnh của thực dân Pháp. Bởi vậy, chỉ được có vài năm thì nhà vua và một số cận thần phải rút về trú đóng tại một vài nơi ở vùng thượng du tỉnh Qủang Bình.

Cuộc kháng chiến kéo dài được ba năm thì vào tháng Chín năm Mậu Tý (1888), có một suất đội hầu cận nhà vua tên là Nguyễn Đình Tinh ra đầu hàng quân Pháp và khai rõ tình cảnh cũng như là chỗ nhà vua đang đóng quân. Quân Pháp liền sai tên Tinh về dụ Trương Quang Ngọc, một người Mường địa phương vốn là một tên khí độ tiểu nhân nhưng được Vua Hàm Nghi cho làm người hầu cận để cả hai tên này âm mưu bắt nhà vua cho người Pháp.

Monteaux tìm cách mua chuộc những kỳ mục trong vùng để chúng liên lạc và giúp đỡ cho Trương Quang Ngọc trong việc mưu bắt nhà vua, tuy nhiên người lo việc bảo vệ cho vua là Tôn Thất Thiệp, ông đã thề sẽ sống chết với vua và sẽ chặt đầu những người nào có ý định về đầu thú với Pháp, do đó Trương Quang Ngọc vẫn chưa làm gì được. Đến ngày 26 tháng 9 năm 1888, Trương Quang Ngọc và Nguyễn Đình Tinh mang mấy chục người kéo lên vây làng Trà Bảo là nơi Vua Hàm Nghi đang đóng quân. Đến nưa đêm, khi chúng xông vào nhà thì Tôn Thất Thiệp đang ngủ nên bị chúng đâm chết, Vua Hàm Nghi thấy tên Ngọc làm phản bèn cầm thanh gươm đưa cho nó và bảo rằng: “Mày giết tao đi còn hơn đưa tao về nộp cho Tây!” Ngài chưa nói dứt lời thì một tên phản nghịch đằng sau lưng lén giật thanh gươm của Ngài và cả bọn bắt Ngài đưa lên võng, rồi xuống bè về nạp cho bọn Pháp ở Đồn Thanh Lang, sau đó đưa về đồn Thuận Bài ở tả ngạn Sông Gianh, tỉnh Qủang Bình. Tôn Thất Đạm nghe tin nhà vua bị giặc bắt bèn tự vẫn mà chết.

Sau khi bị bắt, nhà vua nói với bọn phản thần và thực dân Pháp:
“Thôi ta đành theo mệnh trời, chúng bay muốn làm chi ta thì làm. Ăn thịt ta cũng được!”

Quân Pháp lấy vương lễ đối xử với nhà vua tuy nhiên ngay từ khi bị bắt, nhà vua không hề mở miệng nói một lời nào với người Pháp, cũng như không hề thưà nhận ngài là Hàm Nghị Người Pháp không rõ nghe theo kế của ai bèn cho mời ông Nguyễn Nhuận vốn là thầy học của Vua Hàm Nghi hồi trước đến gặp nhà vua. Khi thấy thầy cũ, vua Hàm Nghi đứng dậy cúi đầu vái chào theo lễ nghiã thầy trò, do đó người Pháp mới biết rõ người tù đó chính là Vua Hàm Nghị

Một tài liệu về lịch sử bằng Anh ngữ viết về chuyện này như sau:

“Hàm Nghi, vị vua mới có 16 tuổi, đã ứng xử đầy tư cách, từ chối không nói chuyện, ngay cả nói đến tên của mình, với những người Pháp bắt ông ta. Nhà vua cũng không thèm gặp cả thân nhân vì họ đã trở về với triều đình Huế và sống những ngày còn lại của đời ông trong sự lưu đày tại Algérie, thuộc địa của Pháp tại Phi Châu.”[6]

Vua Hàm Nghi bị quân Pháp bắt tại Qủang Bình

Người Pháp đưa Vua Hàm Nghi về Huế tuy nhiên khi họ cho phép nhà vua vào hoàng thành để viếng thăm các vị mẫu hậu và người mẹ đang đau nặng một lần cuối cùng thì ông từ chối: “Tôi thân đã tù tội, nước đã mất, còn dám nghĩ chi đến cha mẹ, anh chị em nưã?”

Chiều ngày 25 tháng 11 năm 1888, người Pháp đưa nhà vua xuống tàu La Comète vào Saigon rồi sau đó ngày 12 tháng 12 năm 1888, đưa lên tàu Biên Hoà đi sang Phi châu và đến Alger ngày 13 tháng 1 năm 1899.

Người Pháp chọn ba người để đi theo chàng thanh niên Hàm Nghi mới 18 tuổi đầu sống cuộc đời lưu đày: ông Trần Bình Thanh, thông ngôn tiếng Pháp, một người hầu và một người đầu bếp. Họ cũng bắt triều đình Huế trợ cấp cho nhà vua mỗi năm 25,000 đồng quan để sinh sống nơi xứ người. Theo sử gia Fourniau thì đó là một số tiền rất lớn đối với người VN thời đó, tương đương với 4,981 đồng bạc, nếu so với một người ở tước quận công chỉ được lãnh có khoảng 200 đồng và 200 phương gạo mà thôi.

* Cuộc đời lưu đày: Không thèm học tiếng Pháp

Ngày 13 tháng 1 năm 1889, tàu Biên Hoà đến Algérie và nhà vua được đưa về sống tại Alger, thủ đô Algérie. Toàn Quyền Pháp tại Algérie lúc bấy giờ là Louis Tirman, một cựu y sĩ và anh hùng trong trận chiến tranh Pháp-Đức 1870, một người Pháp có đầu óc tiến bộ cho nên đối xử với nhà vua rất lịch sự và cởi mở. Toàn quyền Tirman sau này đã nhiều lần mời Cựu Hoàng Hàm Nghi đến tư dinh dùng cơm với gia đình ông trong vòng thân mật.

Có lẽ nhờ sự cảm tình đó, Toàn Quyền Tirman đã cấp cho Vua Hàm Nghi một căn biệt thự khá sang trọng mang tên là “Villa des Pins,” về sau nhà vua đổi tên là “Biệt thư. Hiên Tùng”, tại làng El-Bekir, một khu lịch sự cách trung tâm thủ đô Alger chừng 5 cây số.

Để có khái niệm về sự ưu ái của Toàn Quyền Tirman dành cho ông vua bị lưu đày này, đến thập niên 1940 khi Tướng De Gaulle, Chủ Tịch Phong Trào Kháng Chiến Pháp đổ bộ lên Alger, ông đã trú ngụ ngay tại biệt thư. Villa des Pins và ít lâu sau đó, Đại Tướng Georges Catroux, Toàn Quyền Pháp, cũng cư ngụ tại biệt thự này. Như vậy thì biệt thự này là một biệt thự thuộc loại sang trọng nhất tại Alger chứ không phải là một căn nhà bình thường, vậy mà khi mới đặt chân lên Alger, Toàn Quyền Tirman đã chọn căn nhà này cho người tù Hàm Nghi và ông đã cư ngụ tại đó trong hơn 15 năm cho đến sau khi lập gia đình, vào năm 1906, Vua Hàm Nghi mới dời về một biệt thự khác gần đấy và được vua đặt tên là “Villa Gia Long”.

Theo nhận xét của một tờ báo Pháp tại đây thì họ cho rằng “Toàn Quyền Tirman đã đối xử với Hoàng Tử Annam như là một bậc quân vương chứ không phải là một người tù bị lưu đày.”

Nhà văn Jules Roy, tác giả tác phẩm nổi tiếng “Les Cheveaux du Soleil” (Những con tuấn mã của mặt trời), một bộ tiểu thuyết gồm 6 cuốn viết về những chuyện xưa tích cổ của người Pháp tại xứ Algérie hồi thế kỷ thứ 19, về sau được quay thành một série vô tuyến truyền hình, thì Cựu Hoàng Hàm Nghi đã được giới thượng lưu trí thức và qúy tộc đón tiếp vô cùng nồng hậu ngay từ khi nhà vua mới đặt chân lên xứ Phi Châu này.

Jules Roy cho biết khi Vua Hàm Nghi mới xuống tàu tại hải cảng Alger, một trong những người đia. phương đi đón ông vua bị lưu đày là Nam Tước De Vialar, dòng dõi của gia đình De Vialar, chủ nhân khu đồn điền rộng lớn nhất tại vùng Fort-de-L’Eau kế cận thủ đô Alger, là một gia đình giàu có và danh vọng nhất trong giới người Pháp lập nghiệp tại Algérie, sau này được gọi là dân “Chân Đen” (Pieds-Noirs). Nam Tước De Vialar đã cởi ngay chiếc áo choàng mà ông đang mặc phủ lên người nhà Vua khi ông thấy người tù bị lưu đày này đang run lên vì lạnh.  Cử chỉ đầy tình người này của một nhà qúy tộc và sĩ quan cao cấp người Pháp này về sau đã trở thành một trong những yếu tố khiến cho Vua Hàm Nghi, tuy luôn luôn thù hận thực dân Pháp tại VN, nhưng lại bớt thù ghét người Pháp tại Algérie và thay đổi hẳn quan niệm của nhà vua đối với người Pháp và nhất là nền văn hoá của người Pháp đang ngự trị khắp vùng Bắc Phi vào thời đó.[7]

Vào cuối thập niên 1880 đầu thập niên 1890, có một số rất ít người VN đang sống tại Algérie, đa số là những thanh niên người Nam Kỳ được người Pháp cấp học bổng để theo học tại các trường trung học đệ nhị cấp (lycée) vì tại VN chưa có ban Tú Tài. Trong một tác phẩm mang tên là “Như Tây Nhựt Trình” (De Sàigon à Paris) xuất bản vào năm 1888, cu. Trương Minh Ký có ghi lại cuộc hành trình mà ông đã hướng dẫn 10 du học sinh VN sang Phi châu vào năm 1880 bằng 2,000 câu thơ song thất lục bát. Có lẽ đây là chuyến đầu tiên một số người VN được học bổng sang học tại Algérie, trong số đó sau này có người được sang Pháp du học và một trong những người nổi tiếng trong số này là Hoa. Sĩ Lê Văn Miến, tốt nghiệp trường Cao Đẳng Mỹ Thuật Paris năm 1897.

Khi Vua Hàm Nghi đến Algérie vào năm 1889 thì có lẽ những người đầu tiên đã tốt nghiệp trung học rồi sang Pháp học đại học và những nguời đang theo học bậc trung học thì được đưa sang ở những chuyến sau. Những thanh niên này tuy được người Pháp ưu đãi nhưng họ vẫn có tinh thần yêu nước, do đó họ đã đi đón tiếp nhà vua và thường tới lui thăm viếng, hầu cận và giúp đỡ cho nhà vua bị lưu đày làm quen với nếp sống và nền văn hoá hoàn toàn mới lạ tại xứ người. Có một số đã được vua Hàm Nghi dành cho nhiều ưu ái và đặc biệt có một người được nhà vua xem như là thân tín, đó là ông Bùi Quang Chiêu.

Gia đình ông Bùi Quang Chiêu vốn gốc người Huế nhưng vào sinh sống tại làng Đa Phước huyện Mõ Cày thuộc tỉnh Định Tường (bây giờ là Bến Tre), vào thế kỷ thứ 19 là một gia đình khoa bảng. Theo Giáo sư Hưá Hoành thì ông nội của ông Chiêu là cu. Bùi Quang Nghị, đậu cử nhân năm 1842 nhưng không ra làm quan, hai người em kế cũng đều đậu cử nhân là Bùi Quang Phong làm Án sát Nam Định và Bùi Hữu Thanh làm tri phu? Phước Tuy sau làm đốc học tỉnh Biên Hoà.

Ông Bùi Quang Chiêu sinh năm 1871, thươ? nhỏ học trường Chasseloup Laubat tại Saigon, sau đó sang Algérie học ban Tú Tài rồi sang Pháp học trường Thuộc Đia. tức là trường mà ông Nguyễn Tất Thành nộp đơn xin vào học năm 1911 nhưng không được chấp thuận. Sau đó, ông vào học trường Institut National d’Agronomie (Học Viện Quốc Gia Nông Nghiệp) và tốt nghiệp kỹ sư vào năm 1897.[8]

Khi Vua Hàm Nghi đến Alger thì ông Bùi Quang Chiêu bắt đầu vào học bậc đệ nhị cấp và dường như vì tuổi tác không chênh lệch, cùng tuổi với nhà vua, do đó đã được nhà vua đối xử không phải như là vua tôi mà là bạn bè đồng lưá. Về sau, trưởng nữ của Vua Hàm Nghi là Công Chúa Nhữ Mây (Như Mai) cũng theo gương Bùi Quang Chiêu, người được thân phụ của bà xem như là bạn bè, đã vào học trường Institut National d’Agronomie ở Paris và bà là người phụ nữ đầu tiên đã đậu thủ khoa ở trường này vào năm 1926.

Có lẽ chịu nhiều ảnh hưởng của Vua Hàm Nghi cho nên sau khi trở về nước, ông Bùi Quang Chiêu đã cùng với Kỹ sư Nguyễn Phú Khai, một người VN từng du học tại Pháp và đã được Pierre Loti, nhà đại văn hào Pháp đỡ đầu, sáng lập tờ báo “La Tribune Indigène” (Diễn Đàn Bản Xứ) vào năm 1917 để tranh đấu cho quyền tự trị của người VN. Chỉ được mấy năm thì tờ báo này bị đình bản, ông Bùi Quang Chiêu lại cùng ông Nguyễn Khắc Vệ, Tiến sĩ Luật Khoa, xuất bản tờ báo “La Tribune Annamite” (Diễn Đàn của người VN) để tiếp tục tranh đấu và nhất là kêu gọi toàn dân VN hãy tẩy chay các tiệm của người Tàu để mở mang, phát triển kinh tế của nước nhà. Tờ báo này ít năm sau cũng bị đình bản và đến năm 1926 thì ông lại xuất bản tờ báo “La Tribune Indochinoise” (Diễn Đàn Đông Dương) cũng cùng mục tiêu nhưng ngoài ra còn hỗ trợ cho một chính đảng mà các ông mới thành lập.

Cũng trong thời gian này, ông Bùi Quang Chiêu cùng với các ông Luật sư  Dương Văn Giáo, Kỹ sư Nguyễn Phú Khai, Luật sư Nguyễn Khắc Vệ, nhà báo Nguyễn Phan Long, Bác sĩ Nguyễn Văn Thinh v.v. thành lập đảng Lập Hiến (Partie Constitutionaliste) để chính thức tranh đấu, đòi hỏi thực dân Pháp phải cho người VN được hưởng quyền tự trị và phải công bố một bản hiến pháp để người dân có thể được hưởng một số quyền tự do theo như bản hiến pháp đó quy định, tương tự như các quyền hạn mà Anh Quốc đã dành cho các Commonwealth của họ như Canada, Úc Đại Lợi v.v. đảng Lập Hiến được xem như là một đảng chính trị đầu tiên của người VN hoạt động một cách công khai và hợp pháp hồi đầu thế kỷ thứ 20, tuy có được sự ủng hộ của một nhóm trí thức và cũng được một số người Pháp tiến bộ như  Charles Bellan, cựu công sứ tức là tỉnh trưởng  Pháp ủng hộ, nhưng thực dân Pháp không bao giờ nhượng bộ sự đòi hỏi chính đáng của người VN do đó đảng Lập Hiến về sau càng mất dần ảnh hưởng rồi ngưng hoạt động vào năm 1941.

Tháng 9 năm 1945, ông Bùi Quang Chiêu cùng ba người con trai của ông đều bi. Việt Minh giết chết tại Saigon.

Không rõ trước thời Đệ Nhị Thế chiến ông Bùi Quang Chiêu có liên lạc với Cựu Hoàng Hàm Nghi hay không, tuy nhiên Vua Hàm Nghi không thể được biết về cái chết của người bạn cũ của ông tại Alger vì nhà vua đã qua đời vào năm 1944.

Ngay từ khi mới đặt chân lên đất Algérie, Vua Hàm Nghi đã được chính quyền thuộc địa cũng như là giới thượng lưu và qúy tộc địa phương dành cho sự tiếp đãi ân cần, tuy nhiên nhà vua vẫn còn mang nặng lòng thù hận đối với người Pháp. Dù được khuyến khích nhưng trong năm đầu tiên Ngài nhất định từ chối không thèm học tiếng Pháp để liên lạc với người Pháp và cả người địa phương, Ngài chỉ nói tiếng Việt trong mọi sự giao tiếp và ông Trần Bình Thanh phải lo việc thông dịch cho Ngài.

Như vậy, từ khi bị bắt vào tháng 9 năm 1888 cho đến năm 1990, Vua Hàm Nghi không thèm nói chuyện trực tiếp với người Pháp, tuy nhiên dần dà, có lẽ vì có cảm tình với những người Pháp tại đia. phương, có lẽ vì chịu ảnh hưởng bởi một số du học sinh người VN như ông Bùi Quang Chiêu và cũng có lẽ vì nhu cầu cần được giao tiếp với người chung quanh, nhu cầu cần được hiểu biết về nền văn hoá trong môi trường sinh sống hoàn toàn mới lạ và nhất là nhu cầu cần mở mang kiến thức, Vua Hàm Nghi đã thay đổi thái độ và bắt đầu chịu học tiếng Pháp. Khi đó Ngài đã gần 20 tuổi, một cái tuổi được xem như là quá chậm để học một ngôn ngữ mới, tuy nhiên chỉ trong một thời gian rất ngắn, chàng thanh niên VN bị lưu đày này đã ăn nói trôi chảy, về sau rất giỏi tiếng Pháp và được tất cả mọi người tại Alger gọi bằng một danh vị đầy thương mến và kính trọng: “Le Prince d’Annam” (Hoàng Tử Xứ VN). Một tờ báo ở Alger đã viết như sau về cái tên đó: “…một người bị xem như là tù nhân chính trị được nổi tiếng dưới cái tên “Prince d’Annam,” cái tên mà báo chí cũng như là công chúng đã gọi ông ngay từ năm 1889, khi ông mới bị đưa đến sống cuộc đời lưu đày tại thành phố này…”[9]

* Thượng Khách của Giới Thượng Lưu Qúy Tộc ở Alger

Người tù bị lưu đày biệt xứ Hàm Nghi đến nước Algérie vào đầu năm 1889 và được viên toàn quyền Pháp tại xứ này cho trú ngụ tại một công thự  mang tên là “Villa des Pins.” Trong một cuốn sách viết bằng tiếng Pháp nhan đề Le Laos, trong chương “La Cour d’Annam en fuite dans la province,” tác giả có viết về Vua Hàm Nghi và ngôi biệt thự này như sau:

” Cựu Hoàng Hàm Nghi, ngày nay được mọi người gọi là “Hoàng Tử Xứ Annam,” cư ngụ tại Biệt thư. Villa des Pins trong làng El Biar, trên những ngọn đồi rực rỡ Mustapha Thượng ở cách thủ đô Alger chừng vài cây số. Ông sống ở đây trong sự cô tịch, chỉ đón tiếp một vài người bạn thân tình mà có lẽ những cảm tình của họ đã giúp cho ông chịu đựng được những nỗi thống khổ khắt khe của cuộc sống lưu đày nơi xứ người. Có lẽ không ai mô tả được về vị hoàng tử này khéo hơn là nhà vẽ hoạ đồ nổi tiếng De Varigny trong một bài được đăng trên báo Le Temps vào tháng 12 năm 1894:

“Tấm danh thiếp mang hàng chữ “Hoàng Tử Annam,” chỉ có vậy thôi, nhưng đối với tôi thì mang thật nhiều ý nghiã vì qua một người bạn, ông ta đã chấp thuận đón tiếp tôi vào ngày hôm sau.
Rời Alger, chiếc xe hơi leo từ từ lên cao nguyên Sahel hướng về vùng đồi núi Mustapha Supérieur. Ngay khi chúng tôi lên đồi, nhìn về phiá trước, cảnh vật càng lúc càng mở rộng và đẹp lộng lẫy, nhìn về sau lưng, thành phố Alger màu trắng nổi bật lên giưã màu xanh của biển Đia. Trung Hải với những cánh buồm màu trắng tưa. như những đôi cánh của đàn chim hải âu đang cất cánh tung trời.

Khi đến làng El Biar, chiếc xe ngừng lại trước cổng sắt của một ngôi nhà mang tấm biển “Villa des Pins.” Một con đường nhỏ hai bên là hai rặng thông già chạy dài đến một ngôi nhà kiến trúc theo kiểu mauresque (kiểu của người Maures ở Bắc Phi), một ngôi nhà đơn giản nhưng rộng rãi đằng sau một cái sân rộng đầy những luống hoa rất đẹp.

Đó là nơi mà Hàm Nghi, Hoàng Tử Xứ Annam đang sinh sống. Ông ta đã ở đó từ năm năm qua và dường như vào trạc 24 tuổi. Tuổi thật của ông ta, ông ta không thèm để ý đến hay là chỉ muốn cố tình dấu đi vì có ích lợi gì mà nhớ đến con số của những năm tháng lưu đày! Khi hỏi về thời thơ ấu, ông ta giữ im lặng, về thời trưởng thành thì thật là bi đát khi ông ta nghĩ đến thời gian khi mới còn là một thiếu niên trẻ tuổi, ông ta được thưà kế ngai vàng rồi chẳng bao lâu sau đó phải bôn đào qua khắp nẻo đường đất nước của ông đang bị xâm chiếm…

“Khi đặt chân xuống vùng đất Phi Châu thuộc Pháp này, một quốc gia  mà cái tên ông ta cũng chưa hề được biết đến, ông ta đã từ chối không thèm học cái ngôn ngữ của những người đã giam cầm ông, ông đã tự giam mình trong một sự câm lặng kiên cường…”[10]

Từ thái độ bất hợp tác ngay từ khi mới bị giặc Pháp bắt tại Qủang Bình vào năm 1888 đến việc không thèm học tiếng Pháp khi mới đến Algérie vào đầu năm 1889, Vua Hàm Nghi đã thay đổi lập trường vào khoảng một năm sau ngày đến Phi Châu và bắt đầu học tiếng Pháp cũng như là giao tiếp với một số người địa phương. Cái nguyên nhân khiến cho Vua Hàm Nghi thay đổi thái độ có lẽ là do cái cử chỉ đầy tình người của một nhà qúy tộc Pháp, Nam Tước Alfred de Vialar, đã cởi chiếc áo choàng đang mặc để khoác lên vai nhà vua khi Nam Tước thấy ông đang run lên vì lạnh và cũng chính nhân vật này về sau đã mở đường cho nhà vua theo học về ngành hội hoạ.

Nam Tước Jules “Alfred” de Vialar là hậu duệ của vị nam tước đã đi tiền phong trong việc mở mang và khai thác thuộc địa Algérie cho nước Pháp và gia đình của ông được xem như là gia đình qúy tộc, giàu có, danh vọng và có uy tín nhất tại Algérie, ông cũng là cháu ruột của bà Thánh Emilie de Vialar, người khai sáng “Dòng Nữ Tu St Joseph of the Apparition”. Vợ của Nam Tước là bà Berthe Alexandrine Patricot, con gái của một vị kỹ sư Cầu Cống (Ponts et Chausées) cũng là một nhân vật nổi tiếng tại xứ Algérie hồi thế kỷ thứ 19. Bà Nam Tước de Vialar lại là người giàu có, yêu văn chương, nghệ thuật và đã tổ chức những buổi sinh hoạt về văn học nghệ thuật, thể thao tại tư gia của ông bà và những buổi sinh hoạt đó được xem như là nơi thu hút hầu hết những danh nhân và thành phần thượng lưu trí thức của thủ đô Alger. Một trong những người nổi tiếng tại “salon” của bà Nam Tước De Vialar là Bà Hoàng Ranavalo, cựu Nữ Hoàng của Đảo quốc Madagascar cũng đang sống lưu vong tại Alger.

Một nhà nghiên cứu về Algérie cho biết rằng:

“Bà Nam Tước Alfred de Vialar là một người đàn bà thông minh, cương nghị và là một người bạn của giới văn học nghệ thuật. Bà được xem như là vị chủ tịch của xã hội thượng lưu tại Alger (la haute société algéroise) từ những năm đầu của nền Đệ Tam Cộng Hoà Pháp (từ 1870). Để có thể được mời tham dự vào những buổi họp mặt trong những salons của bà Nam Tước de Vialar, ngoài những người thuộc dòng dõi thế gia vọng tộc thì những người khác ít nhất cũng phải thuộc thành phần trí thức, thậm chí có nhiều người đã phải học cho thuộc cả 12 thành qủa của Hercules để được mời…”[11]

Không rõ Vua Hàm Nghi bắt đầu được mời đến tham dự vào những buổi sinh hoạt tại nhà bà Nam Tước De Vialar từ bao giờ, tuy nhiên nhà văn Jules Roy cho biết sự hiện diện của nhà vua trong một cuộc họp mặt tại salon của bà Nam Tước như sau:

“…Ông Đại Tá chỉ cho tôi bà Hoàng Ranavalo phì nộn với gương mặt tròn như một vầng trăng màu cà phê sưã bao trùm bởi một nỗi buồn xa xứ, người ngồi trong im lặng bên cạnh bà là “Le Prince d’Annam” (Hoàng Tử Annam,) chính bản thân ông ta cũng là một kẻ bị lưu đày, người mảnh khảnh nhỏ bé, trên đầu đội một chiếc khăn (đóng) màu đen dường như đang run rẩy vì lạnh trong chiếc áo dài cũng màu đen và quần  xa tanh màu trắng. Mối tình cảm sâu đậm giữa ông Hoàng Tử Xứ Annam với gia đình Nam Tước de Vialar có lẽ bắt nguồn từ một cử chỉ của Nam Tước khi ông đích thân cởi chiếc áo choàng đang mặc trên người để khoác lên đôi vai gầy của ông hoàng bị lưu đày đang run rẩy vì lạnh vào buổi sáng đầu tiên khi ông hoàng này mới đặt chân lên đất Algérie…

“Ông Hoàng Xứ Annam, gầy guộc như một cây sậy, nói về hội họa, nói về hoạ thất (atelier) tại ngôi biệt thự của ông ở làng El Biar…”[12]

Một người khách quen thuộc có mặt gần như thường xuyên tại các buổi họp mặt của bà Nam Tước De Vialar là ông Louis Tirman, Toàn Quyền Pháp tại Algérie. Toàn Quyền Tirman là bạn thân của ông bà Nam Tước De Vialar cho nên đã đối xử với Hoàng Tử Xứ Annam, cũng là người được cả ông bà Nam Tước xem như là bạn, như là một vị khách qúy tại thuộc đia. Algérie chứ không phải là một người tù bị lưu đày. Đó cũng là một trong những lý do mà Toàn Quyền Tirman đã dành cho Vua Hàm Nghi một biệt thự khang trang rộng rãi tại làng El Biar trong khu đồi núi sang trọng Mustapha Supérieur từ ngày nhà vua mới đặt chân đến Algérie vào năm 1890 cho đến ngày Ngài lập gia đình sau đó hơn 15 năm.

Theo tài liệu của Pháp thì Vua Hoàng Hàm Nghi bị áp giải đưa xuống Thuận An vào ngày 21 tháng 11 năm 1888 rồi xuống tàu Comète vào Saigon. Ngày 12 tháng 12 năm đó, nhà vua lại bị đưa lên tàu Biên Hoà và đến Algérie vào ngày chủ nhật 13 tháng 1 năm 1889, có lẽ Ngài đã gặp Nam Tước Alfred de Vialar trong ngày này. Sau khi đến Alger, Ngài được đưa về trọ tại khách sạn L’Hôtel de la Régence trong 10 ngày và Toàn Quyền Tirman đã tìm được toà biệt thư. Villa des Pins, ở làng El Biar để cấp cho nhà vua. Sau đó, vào ngày 24 tháng 1 năm 1889, Toàn Quyền Tirman mời Vua Hàm Nghi đến tiếp kiến và dùng cơm gia đình tại Phủ Toàn Quyền. Lúc bấy giờ nhà vua chưa nói tiếng Pháp, chỉ nói chuyện qua người thông dịch là Trần Bình Thanh, tuy nhiên thái độ lịch sự và nhã nhặn của viên toàn quyền, nhân vật cao cấp nhất của chính quyền thực dân Pháp tại Algérie đã gây được cảm tình với nhà vua và có lẽ nhờ thế mà mối hận thù nung nấu trong lòng của Ngài đối với người Pháp tại đây cũng có phần giảm bớt. Tuy nhiên trong vòng gần một năm trời, Ngài từ chối không thèm học tiếng Pháp vì cho rằng đó là ngôn ngữ của bọn cướp nước, do đó Ngài chỉ nói tiếng Việt với ba người được cử đi theo săn sóc cho Ngài, ăn cơm VN do người đầu bếp VN nấu và đặĩc biệt là trong suốt 55 năm sống lưu đày, Ngài luôn luôn để tóc búi “củ hành”, đội khăn đóng và mặc áo dài đen đúng theo phong tục cổ truyền của người VN từ thế kỷ thứ 19.

* Mối tình Việt – Pháp: Hàm Nghi-Marcelle Laloe

Khác với người Pháp tại Đông Dương luôn luôn coi thường và khinh miệt người dân bản xứ vì bọn thực dân Pháp đến xâm chiếm Đông Dương với mục đích khai thác thuộc địa này, chính sách của Pháp ở Algérie tương đối cởi mở hơn và đã thu hút được một số rất lớn người Pháp và Âu châu đến lập nghiệp, thành phần này tự xem họ là người địa phương và họ có tinh thần tiến bộ hơn, do đó họ đón nhận sự hội nhập vào xã hội thượng lưu của họ những người ngoại quốc đến từ phương xa, nhất là những người thuộc dòng dõi qúy tộc như cựu Nữ Hoàng Madagascar Ranavalo và ông “Hoàng Tử Annam.”

Vua Hàm Nghi bắt đầu học tiếng Pháp từ cuối năm 1889 nhưng không rõ ông bắt đầu sinh hoạt tại salon của bà Nam Tước de Vialar từ bao giờ, tuy nhiên vào thập niên 1890 thì ông được xem như là một cái đinh thu hút được sự chú ý và cảm tình của mọi người tại đây, một phần vì con người Á Đông của ông, vì tư cách của ông, một phần vì ông là đại diện cho nền văn hoá Đông phương xa xôi và bí ẩn (exotic), đại diện cho Nho giáo trong một xã hội chỉ biết có nền văn minh Thiên Chúa giáo và Hồi Giáo tại Bắc Phị

Chính trong môi trường sinh hoạt của giới trí thức và văn nghệ sĩ tại Alger mà chàng thanh niên VN mới ngoài 20 tuồi đã trưởng thành, ông hiểu rõ là giấc mơ trở về cố quốc của ông đã trở thành vô vọng, do đó ông quyết tâm học hỏi để tìm lãng quên trong cuộc sống lưu đày và một hướng đi cho cuộc đời còn lại nơi xứ người, đó là con đường nghệ thuật. Chính nhờ sự hiểu biết và thành công trong lãnh vực nghệ thuật mà Hoàng Tử Annam càng ngày càng được giới thượng lưu trí thức ngưỡng mộ và chấp nhận ông vào hàng ngũ của họ tại thủ đô Alger dù rằng ông chỉ là một người da vàng.

Vào thời gian những năm cuối cùng của thế kỷ thứ 19 đầu thế kỷ thứ 20, có một vị thẩm phán từ nước Pháp được thuyên chuyển sang Alger giữ chức vu. Chánh Biện Lý Toà Thượng Thẩm Alger, đó là quan toà Francois Laloe , một người thuộc dòng dõi thế gia vọng tộc tại miền Nam nước Pháp. Quan toà Laloe  goá vợ, chỉ có một cô con gái tên là Marcelle Aimée Léonie Laloe , lúc sang Algérie mới chừng khoảng 16 tuổi. Một nhà trí thức, một viên chức đứng hàng đầu của ngành tư pháp thuộc địa tại Algérie, ông Chánh Biện Lý Laloe  dĩ nhiên là phải lui tới tham dự những sinh hoạt văn nghệ dành cho giới thượng lưu ở thủ đô Alger, nơi mà Toàn Quyền Tirman vẫn thường lui tới, đó là gia đình bà Nam Tước De Vialar.

Vào thời gian đó, Hoàng Tử Annam đã sống tại Alger hơn mười năm, ông nói tiếng Pháp không thua gì người Pháp, lại là một nhân vật đã được mọi người trong giới văn nghê. Alger biết đến và ngưỡng mộ, do đó gia đình ông Chánh Biện Lý Laloe quen biết với ông Hoàng Tử Annam thì cũng chẳng lấy gì làm lạ.

Không rõ mối liên hệ giưã Hoàng Tử Annam và ông toà Laloe  bắt đầu từ bao giờ, tuy nhiên có một số tài liệu cho thấy trước đó, cho đến năm 1902, Hoàng Tử Annam đã có nhiều liên hệ bạn bè với một số phụ nữ Tây Phương tại Algérie cũng như là tại Pháp, đặc biệt là nhà văn Judith Gautier, con gái của đại văn hào Théophile Gautier cùng với người bạn thân của bà là bà Suzanne Meyer-Zundel và một nhà văn nữ người Nga là T.L. Sepkina-Kupernhic…

Ông toà Laloe có lẽ vốn là người có tư tưởng tiến bộ cho nên đã không chống đối hay ngăn cản sự giao du giưã con gái của ông và ông Hoàng Tử Annam, một người dân của một nước thuộc đia. của Pháp tại Á châu. Có lẽ nhờ sự trí thức và tâm hồn cởi mở của ông Toà Laloe  mà cô Marcelle Laloe được tự do tiếp xúc với ông Hoàng Tử Annam trong những buổi sinh hoạt tại salon của bà Nam Tước de Vialar và dần dà cô thiếu nữ này càng có cảm tình với chàng thanh niên Á Đông lớn hơn nàng đến 13 hay 14 tuổi.

Mấy lâu sau thì mối tình cảm giưã hai người càng trở nên sâu đậm, họ trở thành “ý trung nhân” rồi sau đó được phép ông Toà Laloe cho làm lễ đính hôn. Trong thời gian này, người dân Alger thường thấy hai người ngồi trên xe song mã đi chơi với nhau, một thiếu nữ người Pháp da trắng và một thanh niên Á Đông đầu tóc búi, đội khăn đóng, mặc áo dài đen, một loại trang phục được xem như là độc đáo có một không hai trong xã hội người Pháp và người Bắc Phi tại thủ đô Alger.

* Đám Cưới của Vua Hàm Nghi

Ngày 4 tháng 11 năm 1904, ông Toà Francois Laloe đứng ra làm chủ hôn cho con gái Marcelle Laloe và Cựu Hoàng Hàm Nghi trong một buổi hôn lễ trọng thể tại thánh đường của Toà Tổng Giám Mục Alger với sự tham dự của hầu hết giới thượng lưu trí thức tại thủ đô nước này và đặc biệt là hàng ngàn người dân thành phố Alger đứng đông đặc trước nhà thờ để được chiêm ngưỡng đôi uyên ương Pháp-Việt này sau lễ cưới.

Dưới dây là phóng ảnh cái tưa. của bài báo tường thuật lại “Đám Cưới của Hoàng Tử Annam ” tại Toà Tổng Giám Mục Alger của phóng viên Gérard Dupeyrot và đặc biệt là với sự “cộng tác qúy báu ” của thân phụ cô  dâu, ông Francois Ferrer Laloe vào năm 1094 :

Dans le cadre de notre grande enquête “Alger la jaune” Le Mariage du Prince d’Annam De notre envoyé sur place Gérald Dupeyrot, avec le précieux concours de Francois Ferrer-Laloe. Archevêché, novembre 1904

Đây có thể được xem như là một sự kiện lịch sử đối với cả người Pháp và người dân Algériens tại thủ đô Alger hồi đó cho nên dù không được mời vào dự lễ bên trong thánh đường, họ cũng đã đã kéo đến trước sân ngôi nhà đối diện nhà thờ để chờ được chiêm ngưỡng tân lang và tân giai nhân khi họ bước ra khỏi thánh đường. Dưới đây là hình ảnh đám đông đó được chụp lại và về sau được phổ biến như là những tấm cartes postales.

Trong ngày lễ cưới, cô dâu Laloe mặc áo cưới màu trắng cổ truyền của Tây phương, còn chú rể thì đầu đội khăn đóng, mặc áo dài đen, đó là y phục cổ truyền của quê hương mà ông đã bị cưỡng bách rời bỏ cách đó mười lăm năm.

Bà Marcelle Laloe  theo đạo Thiên Chúa giáo còn Vua Hàm Nghi thì vẫn giữ tôn giáo truyền thống của đất nước, tuy nhiên ông rất tôn trọng tín ngưỡng của bà, vào ngày chủ nhật vẫn thường đưa bà đi lễ ở nhà thờ Thánh Philippe tức là nhà thờ của toà Tổng Giám Mục Alger và cũng tại ngôi thánh đường này hôn lễ đã diễn ra dưới sự chủ lễ của vi. Tổng Giám mục Alger. Chính vi. Tổng Giám Mục Alger đả ban phép lành cho Vua Hàm Nghi và cô Marcelle Laloe, kể từ đó được gọi là “La Princesse d’Annam” tức là Vương Phi của nước Annam, vợ của Hoàng Tử Annam, vì theo truyền thống của nhà Nguyễn thời đó, vợ của vua không được gọi là hoàng hậu-cho đến thời Vua Bảo Đại thì mới bỏ luật này và Vua Bảo Đại đã phong cho vợ là Nam Phương Hoàng Hậu.

Vua Hàm Nghi và bà Marcelle Laloe sống trong hạnh phúc cho đến ngày nhà vua từ giã cõi đời tại Alger vào năm 1944, hưởng thọ 73 tuổi và bà Laloe về sau trở về sống với con gái là Công chúa Nhử Mây tại lâu đài Losse ở miền Nam nước Pháp vốn là quê hương của bà và từ trần vào ngày 5 tháng 9 năm 1974, thọ 90 tuổi.

Hàm Nghi là vị vua thứ 8 của triều Nguyễn, ông là vị vua duy nhất chỉ có một đời vợ, không hề có phi tần mỹ nữ nào và cho đến năm 1944 lại là vị vua sống thọ nhất trong 12 đời vua nhà Nguyễn. Cựu Hoàng Bảo Đại, vị vua thứ 13 và cuối cùng của triều Nguyễn thọ 84 tuổi.

* Các con của Vua Hàm Nghi

Vua Hàm Nghi và bà Laloe sinh được ba người con: Công Chúa Nhữ Mây sinh năm 1905, Công Chúa Như Lý sinh năm 1908 và Hoàng Tử Minh Đức sinh năm 1910.

Có nhiều người, kể cả người viết này, trước đây đều tưởng rằng  trưởng nữ của Vua Hàm Nghi tên là Như Mai, tuy nhiên gần đây, bà Mathilde Tuyết Trần tại Pháp có tìm ra được  một tài liệu do chính Công Chúa viết tê