Có ý kiến cho rằng Nguyễn Đình Chiểu đã dựng lên một tượng đài về người nghĩa sĩ nhân dân một cách độc đáo, qua tác phẩm Văn tế nghĩa sĩ cần Giuộc

Dân tộc Việt Nam đã trải qua bốn nghìn năm với bao biến cố thăng trầm của lịch sử. Mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng, người nông dân cũng đứng lên chống giặc.
 
 Trong văn học, phải đến thế kỉ XIX khi Nguyễn Đình Chiểu - một nhà nho yêu nước với tình yêu thương và kính phục để viết nên Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc người dân mới thực sự xuất hiện. Đó là hình tượng đẹp, rất đỗi chân thực và đầy chất bi tráng, vừa hào hùng, vừa đau thương trong cuộc chiến đấu giành độc lập, tự do của đất nước.
 
Những người nông dân ấy, họ sinh ra đâu phải để làm chàng Gióng Phù Đổng, Lê Lợi, Quang Trung... Họ chỉ là những con người quanh năm khoác trên mình màu áo nâu của đất, bình dị và lam lũ. Nhưng họ xuất hiện trong khung cảnh bão táp của thời đại:
 
Hỡi ôi!
Súng giặc đất rền, lòng dân trời tỏ
 
Họ đâu đã quen nghe tiếng súng. Âm thanh ấy đã phá tan cuộc sống bình lặng của họ. Một cuộc sống từ sáng đến tối bán mặt cho đất, bán lưng cho trời, một cuộc sống chật vật với những lo toan nghèo khó. Cái nghèo đã làm họ thật nhỏ bé suốt ngày cui cút làm ăn... Chỉ một câu văn, cụ Đồ Chiểu đã vẽ nên vòng đời luẩn quẩn không lối thoát của người dân Việt, người dân ấp dân lân Nam bộ, bắt đầu với cui cút, vật lộn làm ăn để cuối cùng vẫn kết thúc trong nghèo khó. Đằng sau lũy tre làng ấy, họ biết sao được những cung ngựa, trường nhung... trong cái nhìn của họ chỉ có con trâu là đầu cơ nghiệp. Đến việc cuốc, việc cày, bừa, khiến đã quá quen thuộc thì giờ tập khiên, tập súng., thật lạ lẫm. Những tưởng họ mãi cam chịu như thế. Nhưng không, khi quân xâm lược đã xâm chiếm đất nước, chúng đang giày xéo lên từng mảnh ruộng, từng đám đất quê hương ruột thịt của họ. Giờ đây, trong những lo toan không chỉ có đói nghèo mà còn là những thấp thỏm, lo âu:
 
Tiếng phong hạc phập phồng hơn mười tháng, trông tin quan như trời hạn trông mưa...
 
Thấy mùi tinh chiến vấy vá không thể chống mắt đứng nhìn, không thể ngồi yên mà đợi. Triều đình đã bỏ rơi họ, nhưng làm sao ngăn được tình yêu đất nước nồng nàn ở họ. Bọn xâm lăng kia đã cướp đi những gì máu thịt của họ, chúng phá vỡ giấc bình yên nơi thôn quê, làm sao không căm cho được. Nỗi uất hận đến tột cùng ấy đã biến những con người nhỏ bé tầm thường thành chàng Gióng khổng lồ trong cổ tích. Khi tổ quốc lầm than, họ không ngần ngại chung vai góp sức. Lòng yêu nước đã biến thành lòng căm thù giặc đến sôi sục:
 
Bữa thấy bòng bong che trắng lốp, muốn tới ăn gan
 Ngày xem ống khói chạy đen sì muốn ra cắn cổ
Một mối xa thư đồ sộ, há để ai chém rắn đuổi hươu
Hai vầng nhật nguyệt chói lòa, đâu dung lũ treo dê bán chó
 
 Lòng yêu Tổ quốc tha thiết xuất phát từ trái tim đã khiến họ trở nên đẹp đẽ, lấp lánh... Dòng máu Lạc Hồng cuộn chảy trong người cùng với cơn giận của lòng yêu nước mạnh hơn yếu hèn, mạnh hơn cái chết. Khát vọng đánh giặc, khát vọng chiến đấu, khát vọng bảo vệ mảnh đất quê hương đã thôi thúc họ, mặc việc đợi tập rèn, ban võ nghệ, bày bố binh thư, không màng tới trên mình chỉ có một manh áo vải.
 
 Các chàng Gióng của thế kỉ XIX đã đến, đạp rào lướt tới, coi giặc cũng như không. Hỡi ôi, một manh áo vải, một ngọn tầm vông, chỉ có lưỡi dao phay, rơm con cúi, liệu   có thể thắng được tàu chiến tàu đồng, đạn nhỏ đạn        to. Đó là bi kịch của nghĩa sĩ cần Giuộc hay chăng là tấn bi kịch của thời    kì nghiệt ngã ấy. Họ là nông dân nhưng lại làm kinh ngạc cả chiến trường. Phải chăng cũng vì lẽ đó mà bản hùng ca đã cất lên trong tiếng nấc lòng. Có thể trận mạc đã vĩnh viễn cướp đi cuộc sống của họ, nhưng tinh thần xả thân vì nghĩa đã bù đắp cho sự thiếu hụt về lực lượng, chênh lệch với kẻ thù.
 
Chi nhọc quan quản gióng trống kì trống giục.... súng nổ
 
Hình tượng của người nghĩa sĩ áo vải được khắc nổi trên cảnh u ám khói bom ấy: những âm thanh vang động (hè trước, ó sau...) những động tác quyết liệt (đốt, chém...). Những người nghĩa sĩ áo vải đã trở thành đấng anh hùng của một thời kì đáng nhớ. Trong tư thế quật cường ấy, lấp lánh chân dung của những con người gánh trên vai vận mệnh của non sông. Họ biết rằng mình chỉ là vô danh trong dân tộc anh hùng nhưng điều cao cả nhất họ để lại là triết lí sống phù hợp đến muôn đời: Thà thác mà đặng câu địch khái, về theo tổ phụ cũng vinh, hơn còn mà chịu chữ đầu Tây ở với man di rất khổ.
 
Tinh thần ấy, ý chí ấy vẫn chói lòa trong mỗi người dân        cần Giuộc.
 
Sống để chịu nô lệ, tay sai của Tây thì thà một lần       chiến đấu hết mình mà đem vinh quang cho dân tộc.
 
Ôi thôi thôi!
 
Một tiếng khóc đầy ai oán, tiếng khóc đến quặn lòng, tiếng khóc để tiễn biệt những người con cần Giuộc mãi mãi nằm lại trên mảnh đất quê hương. Họ ngã xuống nơi chiến trường khói lửa. vẫn còn đó nghiệp nước chưa thành, thấp thoáng nơi đây bóng mẹ già với ngọn đèn le lói trong đêm.
 
Đau đớn bấy! Mẹ già ngồi khóc trẻ, ngọn đèn khuya leo lét trong lều!... Vợ yếu chạy tìm chồng, cơn bóng xế dật dờ trước ngõ
 
Người tử sĩ đã về chốn thiên cổ để lại giữa trần gian mẹ già, vợ yếu, con thơ... Mai đây họ sẽ ra sao khi cái nghèo vẫn còn đeo đuổi, khi mà nợ nước trả chưa xong.
 
Nước mắt anh hùng lau chẳng ráo thương vì hai chữ thiên dân, cây hương nghĩa sĩ thắp đèn thèm thơm, cám bởi một câu vương thổ, Nguyễn Đình Chiểu đã bằng tấm lòng đồng cảm để nhìn thấy, nghe thấy và dựng nên một tượng đài hoành tráng mà mộc mạc, yêu thương. Xuyên suốt trong nền văn học nước nhà hình ảnh người nông dân đã được đề cập khá nhiều lần. Nhưng trước Đồ Chiểu thì chưa một ai công khai vẽ lên và ngợi ca hình ảnh người anh hùng chẳng qua là dân ấp dân lân mến nghĩa làm quân chiêu mộ. Hơn thế nữa, việc thổi vào văn chương chất dân gian đã khiến Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của cụ trở thành áng văn vừa hào hùng, bi tráng mà cũng rất gần gũi, giản dị.