Về khả năng của sẽ trong vai trò đánh dấu thời tương lai tiếng Việt

Những ngoại lệ của phạm trù thời và thể trong tiếng Anh.

Trong tiếng Anh, will và shall là những trợ động từ biểu thị thời tương lai. Song vẫn có hai ngoại lệ:

* Thứ nhất: Sự tình diễn ra ở tương lai nhưng động từ không được đánh dấu bằng will (shall) trong các trường hợp sau đây:

a. Đối với mệnh đề trạng ngữ chỉ thời gian:

Phải dùng thời hiện tại đơn giản trong mệnh đề trạng ngữ chỉ thời gian để diễn tả ý nghĩa tương lai:

- I shall wait until you come. Tôi sẽ chờ tới khi anh đến.

Không nói: I shall wait until you shall come. (-)

Trường hợp này hoàn toàn giống với tiếng Việt. Người Việt cũng không bao giờ nói: Tôi sẽ chờ tới khi anh sẽ đến. (-)

b. Đối với một kế hoạch định sẵn trong một tương lai gần:

Có thể dùng thời hiện tại tiếp diễn để diễn tả ý nghĩa tương lai:

- I am getting married next month. (L63). Tôi sẽ lấy vợ vào tháng tới.

c. Đối với một lịch làm việc, một thời gian biểu:

Có thể dùng thời hiện tại đơn giản để diễn tả ý nghĩa tương lai:

- Listen, Friday night is the Dartmouth hockey match. (L13) Thứ sáu này có một trận đấu của đội bóng Dartmouth đấy.

d. Đối với việc mà người nói chuẩn bị thực hiện

Có thể dùng cấu trúc To be about to với nghĩa là sắp:

- I am about to go to the library. Tôi sắp đi thư viện.

e. Đối với các động từ khuyết thiếu must, can, may:

Các động từ này được sử dụng giống nhau trong cả thời hiện tại và tương lai, hay nói cách khác, các động từ này không có thời tương lai. Vd:

- You may go now. Anh được phép đi bây giờ.

- You may go tomorrow. Ngày mai anh sẽ được phép đi.

f. Đối với động từ ought to:

Ought to dùng với nghĩa hiện tại, tương lai và cả quá khứ trong câu nói gián tiếp:

- Ought we to do it at once? (Chúng ta có phải làm ngay không?)

- We ought to do it tomorrow. (Ngày mai, chúng ta sẽ phải làm).

- I knew that I ought not to open the letter. (Tôi biết rằng tôi không nên mở thư).

* Thứ hai: Động từ được đánh dấu bằng will (shall) nhưng sự tình lại không diễn ra ở tương lai.

Will (shall) trong những trường hợp sau đây không diễn tả ý nghĩa thời gian tương lai cho động từ đi sau mà nó diễn tả:

a. Sự phỏng đoán:

- Your name is Antonio, I see. You will be Italian then. (Tên anh là Antonio. Vậy thì có lẽ anh là người Ý).

b. Thói quen ở hiện tại:

- He will go to movie, every Saturday. (Thứ bảy nào nó cũng quen đi xem phim).

Tuy nhiên, trong trường hợp này, người ta thường ưa dùng thời hiện tại đơn giản (present simple) hơn.

c. Sự thỉnh cầu:

- Will you open the door, please. (Xin bạn làm ơn mở cửa).

d. Sự mời mọc:

- Will you have a cup of tea.? (Mời ông uống một tách trà nhé!)

e. Sự từ chối (will + not):

- I’ve tried to advise her but she will not listen. (Tôi đã cố gắng khuyên cô ấy nhưng cô ấy (đã) không chịu nghe).

g. Sự bắt buộc:

- Each competitor shall wear a number. (Mỗi người dự thi phải mang số)

Rõ ràng là, mặc dù không thể phủ nhận rằng will và shall xuất hiện trong nhiều câu chỉ tương lai nhưng chúng cũng xuất hiện trong những câu không chỉ tương lai. Và chúng cũng không nhất thiết xuất hiện trong những câu chỉ thời gian tương lai [7, tr485].

Ngoài những ngoại lệ về thời tương lai, vấn đề thời quá khứ của tiếng Anh cũng có những ngoại lệ. Trường hợp của Will not là một minh chứng: nó có thể được dùng biểu thị thời gian quá khứ với nghĩa từ chối (Vd (e) trong phần trên, theo lôgic thông thường, lẽ ra phải dùng would – hình thái quá khứ của will chứ?).

Tiếng Anh còn sử dụng cả thời hiện tại hoàn thành (present perfect) để diễn tả một hành động diễn ra trong quá khứ nhưng kết quả lại ở hiện tại. Việc một sự kiện đã kết thúc hay chưa là thuộc phạm trù thể, còn việc một sự kiện đã diễn ra trong quá khứ và kết thúc trong quá khứ thì phải thuộc về thời, mà ở đây phải là thời quá khứ. Vd:

• Tom is looking for his key. He can’t find it. He has lost his key.

(Tom đang tìm chiếc chìa khoá. Anh ấy không tìm thấy nó. Anh ấy đã làm mất chìa khoá của mình ).

Câu “He has lost his key” khi dịch sang tiếng Việt phải có đã là có lý do của nó. Việc anh ấy làm mất chìa khoá là đã diễn ra trong quá khứ. Tuy nhiên, dù có ý nghĩa này, tiếng Anh vẫn gọi nó là present perfect (hiện tại hoàn thành), với hàm ý là hiện nay anh ấy vẫn chưa tìm thấy nó.

Qua đây, chúng tôi cũng nhận thấy rằng thời và thể trong các ngôn ngữ Ấn Âu là gắn rất chặt với nhau. Nếu tách riêng thời và thể, những trường hợp trên là rất khó lý giải. B. Comrie cũng cho rằng thể hoàn thành là hiện tại + quá khứ, trong đó cách chung của sự kết hợp nghĩa hiện tại và quá khứ là sử dụng thời hiện tại của một trợ động từ với một phân từ quá khứ: trợ động từ hiện tại diễn đạt ý nghĩa hiện tại, còn phân từ quá khứ diễn đạt ý nghĩa quá khứ của hành động (tr106-107). Nghĩa là khó mà phân biệt rạch ròi thời hiện tại và quá khứ trong cái gọi là present perfect.

Bây giờ chúng ta so sánh thời hiện tại hoàn thành (present perfect) với thời hiện tại đơn (present simple), ví dụ:

• The door has been open. (Cửa đã được mở).
• The door is open. (Cửa thì mở).

Trong câu thứ nhất, động từ chỉ trạng thái open nói lên rằng cửa ở trong trạng thái mở vào cái lúc mà người ta đang nói đến (time of reference), đó là lúc mà câu được phát ra. Câu này khác với câu không hoàn thành tương ứng: The door is open ở chỗ nó nói rằng cửa đã bắt đầu mở vào một thời gian nào đó trước lúc người ta thông báo về nó. Nói cách khác, thể hoàn thành bổ sung ý nghĩa bằng cách chỉ rằng cái trạng thái hiện tại (mở) có nguồn gốc từ quá khứ.

Như vậy, cái mà trong tiếng Anh gọi là present perfect thực ra luôn có liên hệ với quá khứ, nhưng vẫn được gọi là present.

Tiếng Anh có đối lập về thể (hoàn thành/ phi hoàn thành). Tuy nhiên, thể hoàn thành cũng chỉ có ở một loại động từ nhất định. Theo L. Chafe, thể hoàn thành chỉ là đặc trưng riêng của các động từ phi trạng thái. Không có cấu trúc ngữ nghĩa dẫn đến các cấu trúc nổi kiểu: The door is being open có động từ chỉ trạng thái. Động từ chỉ trạng thái hoặc động từ chỉ quá trình chỉ được dùng ở thể hoàn thành nếu nó có nghĩa riêng.

Tiếng Anh có ý nghĩa tiếp diễn, song nó không áp dụng được với tất cả các động từ. Vd, các động từ sau đây không được dùng với thể tiếp diễn: like, love, hate, want, need, prefer, know, realise, suppose, mean, understand, believe, remember, belong, contain, consist, depend, seem… Nói cách khác, thể tiếp diễn cũng chỉ có ở các động từ phi trạng thái.

Những ngoại lệ của các phạm trù thời và thể trong tiếng Nga

Tiếng Nga cũng là một ngôn ngữ có phạm trù thời điển hình. Tuy nhiên, trong tiếng Nga, người ta vẫn tìm thấy những ngoại lệ. Dưới đây là tổng kết của Phan Thị Minh Thuý [10, tr119-121]:

- Thời hiện tại có khi được dùng với ý nghĩa quá khứ, vì mục đích tu từ: miêu tả một hành động đã xảy ra trong quá khứ hay kể chuyện quá khứ, làm cho câu chuyện thêm sinh động, tăng hiệu lực diễn cảm của lời nói.

- Thời hiện tại cũng có khi được dùng với ý nghĩa tương lai để chỉ một hành động nhất định sẽ được thực hiện đến cùng. Đây là ý nghĩa đặc thù của các động từ chuyển động.

- Thời tương lai có thể biểu thị một hành động xảy ra đồng thời với một hành động khác.

- Thời tương lai còn dùng để biểu thị những hành động lặp đi lặp lại hay khi nói về những sự kiện ở thời quá khứ xa, hoặc kể về những công việc thường lặp lại hàng ngày (trong hiện tại).

- Thời tương lai cũng có thể dùng thay cho thời quá khứ (kể chuyện quá khứ), để biểu thị hành động ập đến bất ngờ.

Như vậy, trong tiếng Nga, không nhất thiết sự kiện nào diễn ra trong quá khứ cũng bắt buộc phải được diễn đạt bằng một câu có động từ được chia ở thời quá khứ. Thời hiện tại và tương lai cũng tương tự như vậy.

Một ngoại lệ nữa: Hình thái của từ tiếng Nga được tạo ra bằng phương thức tổng hợp tính. Tuy nhiên, chỉ có thời hiện tại và thời quá khứ trong tiếng Nga là được cấu tạo theo phương thức này. Còn thời tương lai, thể chưa hoàn thành thì lại được cấu tạo bằng còn đường phân tích tính [6, tr109]. Bên cạnh đó, có thể thấy rằng không phải mọi động từ tiếng Nga đều có đối lập thể hoàn thành/ không hoàn thành, đúng như nhận xét của V.B. Kasevich: Mọi từ hình động từ của tiếng Nga đều phải được đặc trưng từ góc độ phạm trù thể; song ở khá nhiều trường hợp, có hàng loạt lớp động từ được thể hiện bằng một hệ đối vị thể không đầy đủ, nghĩa là chỉ có hình thái của thể hoàn thành, hoặc thể chưa hoàn thành mà thôi [6, tr124]. Nhưng bất chấp những ngoại lệ này, V.B. Kasevich vẫn khẳng định tiếng Nga có phạm trù thể, do việc cấu tạo hình thái thể có tính chất đều đặn nhất định.

Những ngoại lệ của phạm trù thời và thể trong tiếng Pháp

Tiếng Pháp là một ngôn ngữ mà ở đó sự phân cắt về thời gian được phản ánh khá tỷ mỷ trong hình thái của từ. Đặc biệt, theo Phạm Quang Trường [12], tiếng Pháp có tới bảy dạng thức khác nhau cùng nói về quá khứ. Đó là: Imparfait (quá khứ không hoàn thành), Passé anterieur (quá khứ trước), Passé composé (quá khứ kép), Plus-que-parfait (quá khứ trước), Passé simple (quá khứ đơn), Passé surcomposé (quá khứ kép trước). Tuy nhiên, theo chúng tôi, các thời quá khứ trên đây không phải lúc nào cũng diễn đạt ý nghĩa quá khứ. Vd:

a. Thời quá khứ kép (Passé composé) có khi diễn tả ý nghĩa tương lai:

• Si vous avez terminé dans une heure, vous m’en avertirez.

(Nếu một giờ nữa anh xong, anh báo cho tôi biết nhé).

b. Thời quá khứ kép (Passé composé) có khi còn biểu đạt những sự tình được xem như một chân lý có tính phi thời gian:

• Le monde n’a jamais manqué de charlatans.

(Thế gian không bao giờ thiếu kẻ lường gạt).

c. Thời quá khứ không hoàn thành (Imparfair) còn dùng để diễn tả những hành động lặp đi lặp lại trong quá khứ như một thói quen:

- Il sortait tous les jours à 7 heures. Ngày nào anh ta cũng đi khỏi nhà vào lúc 7 giờ.

Thời quá khứ kép (Passé composé) còn được một số tác giả coi là vừa là thời của hiện tại, vừa là thời của quá khứ: Thời hiện tại khi nó dùng để biểu đạt thể hoàn thành của một sự thể đang còn hiện diện ở thời điểm phát ngôn, và là thời của quá khứ khi nó dùng để định vị một sự tình đã kết thúc. (Quan điểm của R.L Wagner và J. Pinchon, dẫn theo Phạm Quang Trường [12, tr60].

Tiếng Pháp cũng sử dụng cả thời hiện tại để diễn tả ý nghĩa tương lai:

- Je pars demain. (Tôi sẽ ra đi vào ngày mai).

Nói rộng ra, không riêng gì phạm trù thời-thể, các phạm trù khác cũng đều có những ngoại lệ. Trong tiếng Anh chẳng hạn, cũng như phần lớn các thứ tiếng châu Âu khác, đối với hầu hết các danh từ chỉ vật, sự phân biệt về ý nghĩa số là bắt buộc. Tuy nhiên vẫn có trường hợp các danh từ chỉ sự vật như cattle, game, poultry, lightning, thunder, furniture…, không thấy có sự phân biệt bắt buộc này [5, tr8]. Tiếng Nga có phạm trù ngôi nhưng các động từ thời quá khứ thì lại không có thế đối lập về ngôi.v.v.