Quá trình dân số

Tỉ suất sinh thô hay mức sinh (Crude Birth Rate)

Theo tổ chức Y tế thế giới nếu:

• CBR ≤ 20‰: mức sinh thấp
• 20‰ < CBR ≤ 30‰: mức sinh trung bình
• 30‰ < CBR ≤ 40‰ : mức sinh cao
• 40‰ < CBR: mức sinh rất cao

Tỉ suất sinh đặc trưng hay tỉ suất sinh chung (General Fertility Rate)

Có 2 quan điểm về độ tuổi sinh của phụ nữ:

 Từ 15-49 tuổi

 Từ 15-44 tuổi (thường được sử dụng ở các nước có mức sinh thấp).

Tỉ suất sinh theo lứa tuổi (Age Specific Birth Rate)

Tỉ suất này chính xác hơn các tỉ suất kể trên. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi được tính theo công thức sau:

Bảng 1. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi và một số thông số khác ở Trung Quốc

Nguồn: U.S. Bureau of the Census, International Data Base.

(1): Tỉ suất sinh tổng cộng (2): Tỉ suất tái sinh thô

(3): tỉ lệ sinh bé trai và bé gai

Bảng 2. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi và một số thông số khác ở Việt Nam

Nguồn: U.S. Bureau of the Census, International Data Base.

(1): Tỉ suất sinh tổng cộng(2): Tỉ suất tái sinh thô

(3): tỉ lệ sinh bé trai và bé gái

Lứa tuổi nào có tỉ suất sinh theo lứa tuổi cao, thì lứa tuổi đó có khả năng sinh cao. Tuy nhiên tỉ suất sinh thô còn phụ thuộc số lượng phụ nữ ở độ tuổi có khả năng sinh cao.

Tỉ suất sinh tổng cộng (Total Fertility Rate)

Số sinh ra trung bình của một người phụ nữ trong suốt cuộc đời và thường được gọi là tổng tỉ suất sinh. Cách tính như sau:

Trung bình số con của một phụ nữ đến cuối đời chính là tổng số con sống sót sau khi hết sinh.

Tỉ suất tái sinh thô (Gross Reproduction Rate)

Biểu thị con số trung bình sinh ra gái trong suốt cuộc đời của phụ nữ.

Việc phân tích các tỉ suất sinh rất cần cho công tác đánh giá chính xác tình hình dân số và là cơ sở cho các dự báo dân số.

Tỉ suất tử vong thô hay mức chết (Crude Death Rate):

Người ta quy ước:

 CDR < 11‰: thấp

 11‰ ≤ CDR < 15‰ : trung bình

 15‰ ≤ CDR < 25‰ : cao

 25‰ ≤ CDR: rất cao

Tỉ suất tử vong trẻ em hay tỉ suất chết chu sinh (Infant Mortality Rate)

Phản ánh đầy đủ trình độ nuôi dưỡng và tình hình sức khỏe chung của trẻ em ở một lãnh thổ. Có nhiều loại tỉ suất tử vong trẻ em (tử vong trước hoặc trong khi sinh, tử vong trẻ em ở các độ tuổi khác nhau). Phổ biến nhất là tỉ suất tử vong của trẻ em dưới 1 tuổi.

Tuổi thọ trung bình (hay triển vọng sống)

Tuổi thọ trung bình thường được ước lượng. Tuổi thọ thay đổi rõ rệt qua các thời kỳ với xu hướng ngày càng tăng. Thời kỳ nguyên thủy, tuổi thọ của một người chỉ khoảng 18-20 năm, thời kỳ phong kiến ở Châu Âu là 21 năm, thời kỳ chủ nghĩa tư bản là 34 năm và hiện nay là 63,7 đối với nam và 67,8 đối với nữ (thống kê năm 1995).

Tuổi thọ trung bình giữa giới nam và giới nữ, giữa các quốc gia thì khác nhau. Trừ một vài nước, chỉ số này ở nữ giới thường cao hơn ở nam giới 3-4 tuổi.

Tuổi thọ trung bình ở các nước phát triển cao hơn ở các nước đang phát triển (71,2 và 78,6 tuổi so với 62,4 và 65,3, năm 1995). Những nước có tuổi thọ trung bình cao nhất trên thế giới là những nước thuộc Bắc Âu, Bắc Mỹ (74/80) và thấp nhất thuộc về khu vực Đông Phi (49/51), Tây Phi (50/53).

Chiến tranh

Chiến tranh là nguyên nhân trực tiếp gây chết người hàng loạt trong một khoảng thời gian ngắn. Chỉ tính riêng 2 cuộc chiến tranh thế giới đã cướp đi sinh mạng của khoảng 66 triệu người (gần 16 triệu người trong chiến tranh thế giới thứ nhất và 50 triệu trong chiến tranh thế giới thứ 2).

Chiến tranh cũng là nguyên nhân gián tiếp làm tăng tỉ suất tử vong, bởi vì chiến tranh còn gây ra đói kém, bệnh tật.

Đói kém và dịch bệnh

Làm tăng mức tử vong một cách đột ngột trong những thời điểm nhất định. Phần lớn người dân lao động, nhất là ở các nước đang phát triển sống trong cảnh nghèo đói. Số người thiếu ăn trên thế giới tăng dần trong các năm qua 1950 (700 triệu người); 1975 (1.200 triệu người); 1980 (1.300 triệu người) ; chủ yếu tập trung ở các nước đang phát triển thuộc châu Á, châu Phi, châu Mỹ Latinh, vì vậy làm tăng tỉ suất tử vong.

Trước đây, dịch bệnh là mối đe dọa thường xuyên của con người. Ngày nay, tiến bộ trong ngành y tế đã chặn đứng được các nạn dịch lớn, song ở tầm vi mô vẫn còn tác động nhất định đến tỉ suất tử vong.

Tai nạn

Cũng trực tiếp làm tăng tỉ suất tử vong ở nhiều khu vực trên thế giới. Ví dụ, chỉ riêng các tai nạn ôtô đã làm 250.000 người chết và hàng chục triệu người bị thương. Mưa, bão, các sự cố trong tự nhiên có thể làm gia tăng tỉ lệ người chết trong năm đó.