Phân tích bài thơ Đi đường của Hồ Chí Minh.

Đây là kinh nghiệm của người đã đi nhiều. Có đi đường mới có những kinh nghiệm về chuyện đi đường. Đây lại không phải là con đường bằng phẳng là một chặng đường núi non hiểm trở: "núi cao rồi lại núi cao trập trùng". Câu thơ dịch đã cố gắng thể hiện nhịp điệu của câu thơ trong nguyên bản:

Trong những ngày bị tù đày, Hồ Chí Minh đã bị áp giải qua nhiều nhà lao. Theo Trần Dân Tiên trong Những mẫu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch thì Người bị giam giữ trong gần ba mươi nhà lao huyện và xã. Đặng Thai Mai đã ý vị gọi Bác là "Người tù lưu động". Chuyện đi đường là việc xảy ra hằng ngày. Có chặng đường mà Người đi thật dễ chịu trong khung cảnh "Chimca rộn núi hương bay ngát rừng" (Trên đường đi). Phổbiến hơn là những chặng đường vất cả, đi đường giữa những ngày giá lạnh:

Gió sắc tựa gươm mài đá núi

Rét như dùi nhọn chích cành cây

                                    (Hoàng hôn)

đi đường trong mưa gió:

Giầy rách đường lầy chân lấm láp

Vẫn còn dấn bước dặm đường xa

                                    (Mưa lâu)

Rồi đi đường giữa những chặng đường núi non hiểm trở. Đi đường là bài số 29 trong tập Nhật kí trong tù. Bài thơ mởđầu hành vi bị áp giải:

Đi đường mới biết gian lao

Đây làkinh nghiệm của người đã đi nhiều. Có đi đường mới có những kinh nghiệm về chuyện đi đường. Đây lại không phải là con đường bằng phẳng là một chặng đường núi non hiểm trở: "núi cao rồi lại núi cao trập trùng". Câu thơ dịch đã cốgắng thểhiện nhịp điệu của câu thơ trong nguyên bản:

Trùng san chi ngoại hựu trùng san

Viết vềchuyện đi đường, các nhà thơ xưa, từ những chuyện đời cụ thể đã khái quát lên đường đời gian nan mà nhiều người phải chán nản thất vọng. Tứ thơ "đường đời khó khăn" trong Nhật kí trong tù cùng mượn ý tứ thơ của người xưa. Trong Cung oán ngâm khúc, Nguyễn Gia Thiều nói về đường đời đau khổ:

Mùi tục lụy lưỡi tê tân khổ

Đường thế đồ gót rỗ kì khu

Và Cao Bá Nhạ trong Tự tình khúc lại xót xa cho thân phận trên đường đời xa xôi:

Những là sợ gió e sương

Thương thân chua xót nghĩ đường xa xôi

Với Đi đường, tác giả hiểu rõ đường đời khókhăn. Đường đời đây cũng làcon đường đấu tranh cách mạng. Và người chiến sĩ cách mạng là người đi đường, không mệt mỏi. Chấp nhận và vượt lên những khó khăn, người đi đường bao giờ cũng hướng tới đích:

Giầy rách đường lầy chân lấm láp

Vẫn còn dấn bước dặm đường xa

                                    (Mưa lâu)

Trong thơ của Hồ Chí Minh nói nhiều đến chuyện đi đường và những kinh nghiệm vượt khó. Khó khăn nhất thường là ở chặng cuối cùng. Suốt cả cuộc hành trình mệt mỏi, nhiều người bỏ cuộc ở chặng cuối cùng. Khi công sức bỏ ra đã nhiều, và cũng phải nỗ lực nhiều hơn, sắp đến được đích thì thử thách càng lớn:

Thuốc đắng cạn liều càng thấy đắng

Đường gay cuối chặng lại thêm gay

                                    (Giam lâu không được chuyển)

Có khi sự khó khăn lại ở vào lúc bắt đầu. "Vạn sự khời đầu nan, câu nói đó cũng phù hợp với chuyện đi đường.

Bài thơ Nhóm lửa cũng nêu lên kinh nghiệm của con đường đấu tranh cách mạng. Khó khăn nhất là lúc khời đầu:

Lúc leo lét bắt đầu nhóm lửa

Biết bao nhiêu là sự khó khăn

Chỉ đìu hiu một mảy gió xuân

Cũng lo sợ có khi tắt mất

Nhưng khi lửa đã bén thì "Gió càng cao ngọn lửa càng cao". Người lại nêu tiếp một kinh nghiệm khác. Cái khó nhất có thể lại ở chặng đường bằng phẳng:

Đi khắp đèo cao khắp núi cao,

Ngờ đâu đường phẳng lại lao đao

Núi cao gặp hổ mà vô sự,

Đường phẳng gặp người bị tống lao

      Trên chặng đường bằng phẳng, người đi đường dễ chủ quan và bệnh chủ quan lại là một trong những nguyên nhân chính dẫn tới thất bại. Phạm Văn Đồng có lần nhận xét rằng, đối với Bác Hồ thì không có việc gì khó, vì khómấy mà quyết tâm thì cùng hoàn thành và cũng không có việc gì dễ, nếu dễ mà chủ quan cũng thất bại.

Trong bài thơ Đi đường, những khó khăn thật chồng chất, càng ngày càng nhiều và nâng lên đến cao điểm. Câu thơ như một thách thức:

Núi cao lên đến tận cùng

Liệu người chiến sĩ cách mạng có thể vượt qua được thử thách này không? Và người chiến sĩ cách mạng đã chiến thắng. Trên cao điểm thắng lợi, biết bao tình cảm vui mừng được biểu hiện. Mừng vui vì điểm cao đã được chiếm lĩnh, vì Người đã làm tròn trách nhiệm được giao phó. Thật không dễ dàng như chuyện bước thêm một vài tầng lầu để có được một chiều cao mà chiêm ngưỡng thiên nhiên tạo vật như Vương Chi Hoán đời Đường bước lên lầu cao ngắm sông Hoàng trải rộng và mặt trời chiếu rực rỡ.

Cũng cân nhận thấy rằng, trong thơ Hồ Chí Minh cónhiều đỉnh cao, đó là tầm cao vềtư tưởng trong Lời đề từ và các bài thơ Học đánh cờ, Không ngủ được, Tự khuyên mình, Trời hửng..., và đó cũng là đỉnh cao trong nhiều hình tượng vềthiên nhiên tạo vật qua các bài Lên núi (1942), Mới ra từ tập leo núi (1943), Lên núi (1950). Những hình tượng thiên nhiên này có nhiều hàm ý sâu xa vềmặt xã hội. Trên đỉnh cao con người có những cảm xúc đặc biệt:

Thu vào tầm mắt muôn trùng nước non

Có thể quan sát và bao quát nhiều phạm vi đời sống. Đôi mắt không còn bị hạn chếtrong tầm nhìn mà đã được mở rộng, thâu tóm được biết bao cảnh vật.

Đi đường là một bài thơ hay có nhiều lớp nghĩa, nghĩa đen, nghĩa bóng. Bài thơ có ý nghĩa đúc kết về kinh nghiệm: kinh nghiệm đi đường, kinh nghiệm đấu tranh qua những chặng đường cách mạng. Trong mấy câu thơ đầu, thiên nhiên với những vùng núi non hiểm trở như che lấp con người. Nhưng rồi con người đã chủ động vượt qua thử thách và trởthành nhân vật trung tâm của bức tranh.