Phân tích bài thơ Bếp lửa của Bằng Việt.

       Một bếp lửa chập chờn sương sớm,

Một bếp lửa ấp iu nồng đượm,

           Cháu thương bà biết mấy nắng mưa...

Chắc hẳn ai đọc lại những câu thơ trên cũng ít nhiều bị khơi gợi lại những kỉ niệm thời thơ ấu, về thuở học trò không thể nào quên. Đó chính là những câu thơ mở đầu trong bài thơ Bếp lửa của nhà thơ Bằng Việt.

Bài thơ Bếp lứa được viết năm 1963, lúc nhà thơ Bằng Việt đang học năm thứ hai tại Đại học Tổng hợp Quốc gia Kiev (Ukraina, hồi đó còn thuộc Liên Xô). Nhà thơ Bằng Việt kể lại: “Những năm đầu theo học Luật tại đây tôi nhớ nhà kinh khủng. Tháng 9 ở bên đó trời se se lạnh, buổi sáng sương khói thường bay mờ mờ mặt đất, ngoài cửa sổ, trên các vòm cây, gợi nhớ cảnh mùa đông ở quê nhà. Mỗi buổi dậy sớm đi học, tôi hay nhớ đến khung cảnh một bếp lứa thân quen, nhớ lại hình ảnh bà nội lụi cụi dậy sớm nấu nồi xôi, luộc củ khoai củ sắn cho cả nhà”. Trong hoàn cảnh đó nhà thơ Bằng Việt đột nhiên nhớ lại thói quen bao nhiêu năm ấy của bà, những kỉ niệm ấu thơ như một cuốn phim cứ lán lần hiện lại, từ những năm nhà còn nhỏ tí, đi tản cư kháng chiến, rồi xa hơn nữa, là thời cả gia đình ông từ Huế đi ra Bắc, chuyến tàu gần như cuối cùng còn chạy trước thời tiêu thổ kháng chiến, đi dọc miền Trung dài dằng dặc. Nhà thơ Bằng Việt thú nhận: “Tôi chẳng nhớ được gì ngoài tiếng hú còi tàu và tiếng chim tu hú kêu khắc khoải. Rồi lại cũng tiếng chim tu hú ấy vẫn kêu suốt những mùa vải chín dọc những triền sông dọc những bờ đê của cả vùng quê tôi, những năm tôi ở cùng bà”. Tất cả những suy nghĩ, nỗi ám ảnh đặc trưng của quê hương trên xứ người đó đã tạo nên cảm hứng cho nhà thơ Bằng Việt viết nên bài thơ Bếp lửa. Ông nói: “Bếp lửa của tôi được đưa vào giảng dạy trong nhà trường có lẽ củng bới nó mang tính khái quát và tiêu biểu cho một lớp người trong cuộc kháng chiến ngày ấy. Bài thơ như một câu chuyện thật về những nhân vật có thật, ngôn ngữ không cách điệu, mánh khóe mà chỉ nôm na, bình dân, thông thường, không tự nhiên chủ nghĩa và khác hoàn toàn với ngôn ngữ thơ mới lúc bấy giờ, hay nói cho đúng hơn là bài thơ mang hơi thở công nông binh ".

Sau khi ra Bắc, cụ thân sinh nhà thơ Bằng Việt thoát li đi lên Việt Bắc tham gia kháng chiến, mẹ tham gia hội phụ nữ, nhà chỉ còn hai anh em, sau một thời kì về quê phụ giúp ông bác, nhà thơ Bằng Việt chở xe ngựa kiếm sống nuôi gia đình. Chi tiết này về sau nhà thơ cũng đưa vào bài thơ Bếp lửa, mà nhiều bạn cứ tưởng là hư cấu (Bố đi đánh xe, khô rạc ngựa gầy). Nói đến câu thơ này bỗng nhiên thấy ông buồn buồn. Ông giải thích: Nhiều người sau khi đọc đến câu thơ này gọi điện cho tôi hỏi “ông có bịa không đấy vì nhà ông là gia đình theo cách mạng làm gì đến nỗi ông cụ đi “đánh xe khô rạc ngựa gầy”, hay ông giả vờ nghèo, kế khổ để mọi người phải thông cảm cho gia đình ông? Tôi khẳng định với họ rằng chẳng việc gì phải bịa hay cách điệu hoàn cảnh để xin mọi người thông cảm cả. Gia đình tôi có gì tôi đã đưa hết vào thơ rồi. Nhà thơ kể tiếp: Bố mẹ tôi ở trong Huế 18 năm và sinh tôi trong ẩy. Sau khi cách mạng nổ ra cả nhà chuyển ra Bắc, tản cư về một vùng quê ở chân núi Ba Vì Hà Tây. Sau khi cách mạng thành công, bố tôi chưa có việc gì làm cho dù ông là một trí thức ngành luật. May sao trong lúc khó khăn đó bác tôi có cỗ xe ngựa chuyên chạy tuyến Phùng (Đan Phượng, Hà Tây đi Hà Nội nên bố tôi nhận lời mời của các bác đi phụ xe kiếm tiền nuôi gia đỉnh. Những năm đói 1945 - 1946 ấy người còn đói nữa huống hồ ngựa nên chuyện tôi nói trong thơ “Bố đi đánh xe, khô rạc ngựa gầy” không có gì là sai hay cường điệu hoàn cảnh cả.

Rất nhiều chi tiết, cứ tưởng như ngẫu nhiên, đến khi tập hợp lại, tự nhiên lại như những nét chấm phá để hình thành nên cả một khung cảnh, cả một không gian sống, thậm chí làm nên cái nền chân thật, sinh động cho cả một thời. Từ đó nhà thơ chỉ còn có việc dựng nên trên cái nền ấy một hình ảnh xuyên suốt, hình ảnh đã được điển hình hóa và phổ quát hóa, từ bà nội thực của mình trở thành bà nội của bao người khác, thành biểu tượng một người Mẹ hậu phương tận tụy, hi sinh, làm chỗ dựa cho con cháu, làm điểm trụ vững chắc ở phía sau để làm yên lòng những người ra tiền tuyến.

Bếp lửa sau khi bay từ Nga về ngay lập tức được nhà thơ Khương Hữu Dụng chọn đăng trên báo Văn nghệ, số tháng 9 năm 1963. Bếp lửa cũng chính là bài thơ đầu tiên ông đổi bút danh từ Việt Bằng thành Bằng Việt (tên thật của ông là Nguyễn Việt Bằng) và là bài thơ thứ hai được đăng báo sau bài Qua Trường Sa, Báo Văn nghệ năm 1961..

Nhà thơ suy nghĩ về Bếp lửa và hình ảnh người bà: “Đó là những suy ngẫm về cuộc đời nhiều gian khổ nhưng giàu hi sinh, tần tảo của người bà. Bà là người nhóm lửa, cũng là người giữ cho ngọn lửa luôn ấm nóng và tỏa sáng trong mỗi gia đình. Qua bài thơ này tôi bày tỏ tình cảm yêu quý, biết ơn của tôi, đối với bà. Tình cảm trong bài thơ chính là biểu hiện cụ thể của tình yêu thương, sự gắn bó với gia đình, quê hương, điểm khởi đầu của tình yêu đất nước”:

       Mấy chục năm rồi, đến tận bây giờ

 Bà vẫn giữ thói quen dậy sớm

      Nhóm bếp lửa ấp iu hồng đượm...

Bà không chỉ là người nhóm lửa, giữ lừa mà còn là người truyền lửa - ngọn lửa của sự sống, của niềm tin cho các thế hệ sau:

       Rồi sớm rồi chiểu lại bếp lửa bà nhen

 Một ngọn lửa, lòng bà luôn ủ sẵn

        Một ngọn lửa chứa niềm tin dai dẳng...

Nhà thơ Bằng Việt tâm sự: Trong cả hai cuộc kháng chiến, chống Pháp và chống Mĩ, có lẽ vai trò của những người bà người mẹ, người chị... như thế là không có gì thay thế nổi. Và có thể nói không ngoa rằng chính những con người hiền hoà, nhân hậu, khiêm nhường ấy đã cùng nhau gánh cả cuộc kháng chiến lên trên đôi vai gầy guộc, bé nhỏ của mình. Tôi tự hào dù chỉ làm được một chút gì an ủi những năm đằng đẵng vất vả, dài dặc ấy của bà, như tiếng chim tu hú cộng hưởng với nỗi lo toan của bà, gắng làm cho bà được nhẹ nhõm hơn, bớt cảm giác cô dơn, lận đận hơn.

      Tu hú ơi! Chẳng đến ở cùng bà

                Kêu chi hoài trên những cánh đồng xa!