Lịch sử Liên bang Xô viết (1927-1953)

Kế hoạch hóa

Tại đại hội Đảng cộng sản Liên Xô thứ 14 vào tháng 12 năm 1927, Iosif Vissarionovich Stalin tấn công cánh tả bằng cách trục xuất Lev Davidovich Trotsky và những người ủng hộ ông ta khỏi đảng và sau đó chuyển sáng chống lại những người cánh hữu bằng cách từ bỏ chính sách kinh tế mới của Lenin vốn được bênh vực bởi Nikolai Ivanovich Bukharin và Alexei Ivanovich Rykov. Cảnh báo các đại biểu về một sự bao vây sắp xảy đến của chủ nghĩa tư bản, ông nhấn mạnh rằng sự tồn tại và phát triển chỉ có thể đến bằng cách theo đuổi sự phát triển nhanh chóng của công nghiệp nặng. Stalin lưu ý rằng Liên xô đang "chậm hơn các nước phát triển từ năm mươi đến một trăm năm" (Hoa Kỳ, Pháp, Đức, Anh Quốc...), và vì vậy phải thu hẹp "khoảng cách này" trong mười năm. Có lẽ trong một sự sợ hãi kỳ cục và linh tính của Thế chiến thứ hai, Stalin tuyên bố "Chúng ta phải thực hiện điều đó hoặc chúng ta sẽ bị tiêu diệt".

Để giám sát được sự chuyển đổi triệt để của Liên bang Xô viết, đảng, dưới sự lãnh đạo của Stalin, đã thành lập Gosplan (Uỷ ban kế hoạch quốc gia), một cơ quan nhà nước chịu trách nhiệm chỉ huy nền kinh tế xã hội về hướng tăng cường công nghiệp hoá. Tháng 4 năm 1929, Gosplan đưa ra hai điều cơ bản rằng quá trình đầu tiên sẽ công nghiệp hoá quốc gia trồng trọt. Bản báo cáo 1.700 trang này trở thành cơ bản của Kế hoạch 5 năm cho việc xây dựng nền kinh tế quốc gia, hay Piatiletka, mục tiêu tăng gấp hai dự trữ vốn Xô viết từ 1928 đến 1931.

Thay đổi từ NEP của Lenin, kế hoạch năm năm lần thứ nhất thành lập kế hoạch trung ương như là cơ sở căn bản để đưa ra quyết định và nhấn mạnh vào công nghiệp hoá nhanh chóng công nghiệp nặng (xem Kinh tế Liên xô). Nó bắt đầu quá trình chuyển đổi nhanh chóng các quốc gia trồng trọt gồm những nông dân thành những siêu cường công nghiệp. Trên thực tế, các kế hoạch ban đầu để đưa ra những cơ sở cho sự tăng trưởng kinh tế vượt bậc trong tương lai.

Hệ thống kinh tế mới do kế hoạch năm năm lần thứ nhất đòi hỏi có được một loạt những sắp đặt kế hoạch rất phức tạp (xem Khái quát quá trình kế hoạch hoá kinh tế Liên xô). Kế hoạch 5 năm lần thứ nhất nhắm tới việc huy động các nguồn tài nguyên thiên nhiên để xây dựng cơ sở công nghiệp nặng quốc gia bằng cách tăng khai thác than, thép, và những nguồn tài nguyên quan trọng khác. Với một giá nhân lực rất cao, quá trình này đã thành công lớn, tạo lập một nền tảng tư bản cho sự phát triển công nghiệp hoá nhanh chóng hơn bất kỳ một quốc gia nào trong lịch sử.

Tiến hành công nghiệp hoá

Sự huy động các nguồn lực bởi uỷ ban kế hoạch nhà nước tăng cường cơ sở công nghiệp quốc gia. Từ 1928 đến 1932, sản xuất gang, cần thiết cho sự phát triển của hạ tầng công nghiệp chưa hiện hữu tăng từ 3.3 triệu đến 10 triệu tấn một năm. Than, sản phẩm trung gian cung cấp năng lượng cho các nền kinh tế hiện đại và cuộc công nghiệp hoá của Stalin tăng mạnh từ 35.4 triệu đến 75 triệu tấn, và sản xuất quặng thép từ 5.7 triệu đến 19 triệu tấn. Một số tổ hợp công nghiệp như Magnitogorsk và Kuznetsk, các nhà máy ô tô Moskva và Gorky, các nhà máy máy công nghiệp nặng Urals và Kramatorsk, các nhà máy máy kéo Kharkov, nhà máy sản xuất máy kéo Stalingrad và Cheliabinsk đã được hoặc đang trong quá trình xây dựng.

Dựa phần lớn ở những con số trên kế hoạch sản xuất công nghiệp năm năm đã được hoàn thành tới 93.7% chỉ trong bốn năm, trong khi những phần dành cho công nghiệp nặng được hoàn thành tới 108%. Tháng 12 năm 1932, Stalin tuyên bố kế hoạch là một sự thành công trước Uỷ ban Trung ương, bởi vì sự tăng trưởng sản xuất than và thép có thể đáp ứng cho sự phát triển tương lai.

Trong khi không nghi ngờ đã có được một bước nhảy vọt trong năng lực công nghiệp, kế hoạch 5 năm đã quá khắc nghiệt đối với công nhân công nghiệp; các định mức rất cao khó được hoàn thành, đòi hỏi thợ mỏ phải làm việc 16 đến 18 giờ một ngày. Việc không hoàn thành định mức có thể dẫn đến trách nhiệm phản bội tổ quốc. Các điều kiện làm việc rất kém, thậm chí nguy hiểm. Một số con số, 127.000 công nhân đã chết trong bốn năm (từ 1928 đến 1932). Vì sự phân phối các nguồn tài nguyên cho công nghiệp cùng sự giảm sút năng suất của sự tập thể hoá, một nạn đói diễn ra. Việc sử dụng lao động cưỡng bức cũng không bị bỏ qua. Trong việc xây dựng các tổ hợp công nghiệp, những người trong các trại lao động cũng được sử dụng như những nguồn tài nguyên có thể lãng phí.

Từ 1921 đến 1954, trong giai đoạn nhà nước chỉ huy, bắt buộc công nghiệp hoá, 3.7 triệu người bị cho là đã bị kết án vì cái gọi là các tội phản cách mạng, gồm 0.6 triệu bị tử hình, 2.4 triệu bị đưa đến các trại lao động, và 0.7 triệu bị đày biệt xứ. Một số ước tính khác cho các con số này cao hơn rất nhiều. Giống như với nạn đói, chứng cớ ủng hộ con số lớn đang còn bị các nhà sử học tranh cãi mặc dù đây là một quan điểm của số ít.

Tập thể hoá

Bài chi tiết: Tập thể hoá tại Liên xô

Tháng 12 năm 1928, Uỷ ban Trung ương quyết định thực hiện tập thể hoá bắt buộc. Sự kiện này đánh dấu chấu hết cho NEP, vốn từng cho phép nông dân bán thặng dư của họ ra thị trường tự do. Việc trưng thu lương thực xuất hiện và nông dân bị bắt buộc phải dừng làm việc trên cánh đồng nhỏ và đất đai riêng, để làm việc trong các nông trại tập thể, và bán sản phẩm của họ cho nhà nước với một giá thấp do nhà nước đặt ra.

Đã được kế hoạch năm năm lần thứ nhất đưa ra các mục tiêu, nhà nước tìm cách tăng cường kiểm soát chính trị nông nghiệp, hy vọng cung cấp đủ cho số lượng vùng thành thị gia tăng nhanh chóng và để xuất khẩu lúa gạo, một nguồn ngoại tệ cần thiết để nhập khẩu công nghệ cần thiết cho hiện đại hóa công nghiệp.

Tới năm 1936 khoảng 90% nông nghiệp Xô viết đã được tập thể hoá. Trong nhiều trường hợp nông dân cay đắng chống đối lại quá trình này và thường giết chết những con vật của họ hơn là đưa chúng vào các nông trại tập thể. Kulak, những người nông dân giàu có, bị cưỡng bức dời đến Siberia (một tỷ lệ lớn kulak phải làm việc trong các trại lao động). Tuy nhiên, vì bất kỳ ai phản đối tập thể hoá đều bị coi là kulak. Chính sách thanh toán kulak như một tầng lớp xã hội, được Stalin đưa ra vào cuối 1929, nghĩa là sự hành hình và trục xuất tới các trại lao động.

Mặc dù được mong đợi, tập thể hoá dẫn tới một sự sụt giảm thảm hại trong sản xuất nông nghiệp, chỉ đạt lại được mức của NEP tới tận 1940. Sự biến động cùng với sự tập thể hoá rất kinh khủng ở Ukraina và đặc biệt nghiêm trọng ở những vùng lân cận Volga của Ukraina, một sự thực dẫn tới việc nhiều học giả Ukraina tranh cãi rằng đã có một chính sách có cân nhắc về việc bỏ đói người dân Ukraina. Số người chết vì nạn đói được ước tính khoảng từ ba đến mười triệu người chỉ riêng ở Ukrana, không tính các vùng lân cận. Tục ăn thịt người không phải là hiếm gặp. Các nguồn tại Liên xô phủ nhận sự hiện diện của nạn đói hoặc ước tính một con số người chết thấp hơn rất nhiều. Con số hiện nay về thương vong được tranh cãi cho mãi đến tận bây giờ. Năm 1975, Abramov và Kocharli ước tính rằng 265.800 gia đình kulak đã bị tống đến Gulag năm 1930. Năm 1979, Roy Medvedev đã sử dụng ước tính của Abramov và Kocharli để tính rằng 2.5 triệu nông dân đã bị trục xuất từ 1930 đến 1931 nhưng ông vẫn cho rằng mình còn ước lượng dưới mức con số thực.

Những thay đổi trong xã hội Xô viết

Tù nhân lưu đày bị cưỡng chế đưa đi đào kênh

Được xác nhận bởi Hiến pháp Liên xô năm 1924, biểu tượng của Liên bang Xô viết là một cái búa và một cái liềm tượng trưng sự liên minh của tầng lớp lao động và tầng lớp nông dân. Những bông lúa mì quận vào nhau trong một dải đỏ với dòng chữ bằng các ngôn ngữ của tất cả 15 nước liên bang cộng hoà: “Vô sản toàn thế giới, đoàn kết lại!” Bông lúa tượng trưng cho nông nghiệp Xô viết. Một ngôi sao năm cánh, biểu tượng sự thống nhất của Liên bang Xô viết với các cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa trên năm châu, được vẽ ở phần trên của biểu tượng. Các chính sách công nghiệp của Stalin đã cải thiện rất nhiều điều kiện sống của đa phần dân số, mặc dù sự tranh cãi về mức độ thiệt mạng dẫn tới việc các chính sách của Stalin làm nhơ thành tích Xô viết.

Ví dụ, công ăn việc làm đã tăng mạnh; được cho là 3.9 triệu một năm vào năm 1923, nhưng con số hiện nay còn đáng kinh ngạc hơn 6.4 triệu. Từ 1926 đến 1930, dân số thành thị tăng 30 triệu người. Thất nghiệp từng là một vấn đề dưới thời Sa hoàng và thậm chí cả ở thời kỳ NEP, nhưng nó không còn là vấn đề nữa sau khi thực hiện chương trình công nghiệp hoá của Stalin. Việc tập trung các nguồn tài nguyên cho công nghiệp hoá các xã hội nông nghiệp đã tạo ra nhu cầu lao động, có nghĩa là thất nghiệp gần như bằng không. Nhiều dự án tham vọng được khởi động, và chúng cung cấp vật liệu thô không chỉ cho vũ khí quân sự mà cả cho hàng hoá tiêu dùng.

Nhà máy ô tô Moscow và Gorky sản xuất ô tô mà dân chúng có thể sử dụng mặc dù không cần thiết phải đủ khả năng, và việc mở rộng các cơ sở công nghiệp nặng và sản xuất thép làm cho việc sản xuất một số lượng lớn ô tô thành hiện thực. Ví dụ, sản xuất xe con và xe tải, đã đạt tới con số 200.000 vào năm 1931.

Bởi vì các công nhân công nghiệp cần được đào tạo, số lượng trường học tăng lên. Năm 1927, 7.9 triệu sinh viên đến 118.558 trường học. Con số này lên tới 9.7 triệu sinh viên và 166.275 trường vào năm 1933. Hơn nữa, 900 cơ sở chuyên nghiên cứu và 566 viện cũng được xây dựng và hoạt động vào năm 1933.

Nhân dân Xô viết cũng được hưởng lợi từ việc tự do hoá xã hội ở một mức độ. Phụ nữ được bình đẳng, giáo dục tương đương, và phụ nữ cũng có quyền tương đương trong lao động, thúc đẩy cải thiện đời sống cho phụ nữ và các gia đình. Những phát triển của Stalin cũng góp phần vào việc tăng cường chăm sóc sức khoẻ, ảnh hưởng lớn tới sự tăng tuổi thọ cho công dân Liên xô và chất lượng cuộc sống. Các chính sách của Stalin cấp cho toàn bộ dân Xô viết tiếp cận chăm sóc sức khoẻ và giáo dục, hình thành một cách hữu hiệu thế hệ đầu tiên không bị sốt rét, dịch tả. Tỷ lệ các bệnh trên đã giảm xuống con số thấp kỷ lục, tăng tuổi thọ lên hàng thập kỷ.

Phụ nữ Liên xô dưới chế độ Stalin cũng là thế hệ phụ nữ đầu tiên được sinh sản trong những bệnh viện an toàn, với khả năng tiếp cận chăm sóc trước sinh. Giáo dục cũng là một ví dụ về tăng chất lượng cuộc sống với sự phát triển kinh tế. Thế hệ sinh ra dưới thời cai trị của Stalin là thế hệ có trình độ đại học cao đầu tiên. Các kỹ sư được cử ra nước ngoài học công nghệ công ngiệp, và hàng trăm kỹ sư nước ngoài được thuê đến Nga. Các đường vận tải được cải thiện với việc nhiều tuyến đường sắt được xây dựng. Công nhân làm vượt khoán, Stakhanovites, nhận được khuyến khích cho công việc của họ. Vì thế họ có thể đủ khả năng mua hàng hoá được sản xuất hàng loạt bởi nền kinh tế đang phát triển nhanh của Xô viết.

Những phát triển thời chiến

Từ cuối năm 1944 đến 1949 nhiều vùng đông nước Đức nằm dưới sự chiếm đóng của Liên xô và ngày 2 tháng 5 năm 1945, thành phố thủ đô Berlin bị chiếm, trong khi hơn mười lăm triệu người Đức bị dời từ phía Đông tới vùng Trung Đức (sau này gọi là Cộng hoà Dân chủ Đức GDR) và Tây Đức (sau này được gọi là Cộng hoà Liên bang Đức FRG). Người Nga, Ukraina, Ba Lan, Séc... sau đó bị chuyển đến vùng đất của Đức.

Liên xô đã phải chịu gánh nặng chủ yếu của Chiến tranh thế giới thứ hai bởi vì phương Tây không thể mở mặt trận thứ hai tại châu Âu cho tới tận khi tấn công Italia vào D-Day. Gần 28 triệu người Liên xô, trong đó 17 triệu thường dân đã bị giết hại trong “Chiến dịch Barbarosa,” cuộc tấn công Liên xô của nước Đức Phát xít. Dân thường bị bao vây và bị đốt hoặc bắn chết trong nhiều thành phố bị Đức chiếm đóng. Nhiều người cho rằng bởi vì người Slav bị coi là “bán khai”, về mặt đạo lý việc này nhằm mục đích giết hại hàng loạt. Tuy nhiên, sự rút lui của quân đội Xô viết cũng đã được lệnh thực hiện chính sách ‘tiêu thổ kháng chiến’ nhờ thế đội quân rút lui của Xô viết được lệnh phá huỷ hạ tầng dân sự và các nguồn cung cấp lương thực để các đội quân Phát xít Đức không thể sử dụng.

Chiến tranh thế giới thứ hai dẫn tới kết cục là sự phá huỷ kinh khủng hạ tầng và dân số trên khắp Âu Á, từ Atlantic đến biển Thái Bình Dương, với hầu như không một quốc gia nào không bị tổn hại. Liên bang Xô viết bị tổn hại rất nặng nề bởi sự phá huỷ hàng loạt các cơ sở công nghiệp họ đã xây dựng trong những năm thập kỷ 1930. Cường quốc công nghiệp lớn duy nhất trên thế giới không bị sứt mẻ và thậm chí còn lớn mạnh hơn nhờ vào một triển vọng kinh tế là Hoa Kỳ.

Như đã đề cập, người Xô viết chịu thương vong nặng nề nhất trong Chiến tranh thế giới thứ hai. Những thiệt hại đó có thể giải thích cách xử sự của nước Nga sau cuộc chiến. Liên bang Xô viết tiếp tục chiếm đóng và cai trị Đông Âu như “vùng đệm” để bảo vệ nước Nga khỏi cuộc tấn công khác từ phương Tây. Nga đã bị tấn công ba lần trong 150 năm trước cuộc Chiến tranh Lạnh, trong thời chiến tranh Napoleon, Chiến tranh thế giới thứ nhất, thứ hai, chịu hàng chục triệu tổn thất nhân mạng.

Người Xô viết quyết tâm trừng phạt những kẻ mà họ cho là hợp tác với Đức trong chiến tranh. Hàng triệu người Ba Lan, Latvia, Gruzia, Ukraina và các sắc tộc thiểu số khác bị trục xuất tới các Gulag ở Siberi. (Trước đó, sau việc sáp nhập Ba Lan năm 1939, hàng ngàn sỹ quan Ba Lan gồm cả quân dự bị, đã bị hành quyết vào mùa xuân năm 1940, trong cái sau này được biết đến là Cuộc thảm sát Katyn.)

Stalin cũng tống tất cả các binh lính Nga từng bị Đức bắt giữ tới các trại cách ly tại Siberia. Việc này được tiến hành bởi vì nhiều tù binh chiến tranh Xô viết đã từng được tuyển lựa để chiến đấu bên cạnh người Đức trong quân đội Vlasov, và để giảm thiểu bất kỳ một tư tưởng chống cách mạng nào mà họ có thể đã có trong thời gian bị giam giữ.

Chiến tranh và sự phát triển của chủ nghĩa Stalin

Sự công nghiệp hoá công nghiệp nặng góp phần vào chiến thắng của Liên bang Xô viết trong thời gian chiến tranh với Phát xít Đức trong Chiến tranh thế giới thứ hai (được biết đến trên toàn Liên Xô với cái tên Chiến tranh vệ quốc vĩ đại). Hồng Quân một mình đập tan sự mở rộng của Chủ nghĩa Phát xít về hướng đông (mặc dù có sự trợ giúp lớn vũ khí từ Hoa Kỳ và Anh), với việc khuynh hướng chiến tranh trên Mặt trận phía Đông sau trận chiến Stalingrad. Người Đức không bao giờ còn phục hồi được nữa sau nỗ lực đảo ngược tình thế tại trận chiến Kursk bị đánh tan; sau trận chiến này thế chủ động hoàn toàn thuộc về Hồng Quân.

Tập tin:Stalin3.jpg

Joseph Stalin, nhà lãnh đạo Liên Xô từ 1924 đến 1953.

Sản xuất phương tiện chiến tranh riêng của họ cũng lớn hơn Phát xít Đức nhờ vào sự phát triển nhanh chóng sản xuất công nghiệp của Xô Viết trong những năm giữa hai cuộc chiến. Kế hoạch năm năm lần thứ hai tăng sản xuất thép lên 18 triệu tấn và than lên 128 triệu tấn. Trước khi bị gián đoạn, Kế hoạch năm năm lần thứ ba đã sản xuất ra không ít hơn 19 triệu tấn thép và 150 triệu tấn than.

Sản lượng công nghiệp của Liên bang Xô Viết cho phép họ chặn đứng bước tiến ban đầu của Phát xít Đức, và tước bỏ lợi thế của chúng. Theo Robert L. Hutchings, “Mọi người khó có thể nghi ngờ rằng nếu sự xây dựng công nghiệp diễn ra chậm hơn, thì cuộc tấn công đã có thể thành công và lịch sử thế giới có lẽ đã tiến triển khác đi.” Tuy nhiên, đối với những người lao động trong ngành công nghiệp, cuộc sống rất khó khăn. Công nhân được khuyến khích hoàn thành và vượt mục tiêu thông qua các khẩu hiệu, như phong trào năng suất cao. Từ giữa 1933 đến 1945, một số người tranh cãi rằng bảy triệu thường dân đã chết vì đòi hỏi lao động. Từ 1930 đến 1940, sáu triệu người bị đưa vào lao động thông qua hệ thống cưỡng bức lao động.

Một số nhà sử học, tuy nhiên, coi tình trạng không sẵn sàng chiến đấu của Liên bang Xô viết để tự bảo vệ mình là một sai lầm trong kế hoạch kinh tế của Stalin. Ví dụ David Shearer cho rằng đã có một “nền kinh tế mệnh lệnh hành chính” nhưng nó không phải là “một nền kinh tế kế hoạch”. Ông cho rằng Liên bang Xô viết là một quốc gia hỗn loạn về chính sách của Bộ chính trị vì Cuộc thanh trừng vĩ đại, và hoàn toàn không được chuẩn bị cho sự xâm lược của Phát xít Đức. Khi Liên bang Xô viết bị tấn công năm 1941, Stalin vì thế đã rất ngạc nhiên. Hơn nữa, nhà kinh tế Hà Lan Hunter trong bài viết Kế hoạch năm năm lần thứ nhất quá tham vọng cho rằng một lực lượng “những đường lối có thể được thay đổi, gây ra tình huống hiện hữu vào cuối thập kỷ 1920... đã có thể cũng tốt như những thứ đã được hoàn thành vào năm 1936 với ít hỗn loạn, rác rưởi, phá hoại và hy sinh hơn.”

Không khi không có phương tiện nào để là một nền kinh tế “mệnh lệnh” hay một nền kinh tế hiệu quả, Kế hoạch năm năm rõ ràng đã đặt kế hoạch một thế tấn công, nhưng bởi vì Liên bang Xô Viết đã bị tấn công, tình hình đòi hỏi một sự trả lời phòng thủ. Kết quả, như Shearer đã chỉ ra, nền kinh tế mệnh lệnh phải được nới lỏng và vì vậy sự động viên nguồn lực cần thiết đã có thể hoàn thành. Sapir ủng hộ quan điểm này, cho rằng các chính sách của Stalin đã phát triển và động viên nền kinh tế (vốn không hiệu quả), với sức ép giữa việc đưa ra quyết định giữa trung ương và địa phương. Các lực lượng thị trường trở nên quan trọng hơn những cưỡng ép của hành chính trung ương. Tuy nhiên, quan điểm này bị Stephen Lee bác bỏ, ông cho rằng “cuộc công nghiệp hoá công nghiệp nặng (của Liên bang Xô viết) là cách duy nhất để tồn tại”.

Quyền bá chủ của Liên xô ở Đông Âu

Sự mở rộng của Liên xô, sự thay đổi các biên giới Trung và Đông Âu và sự thành lập Khối Đông Âu sau Thế chiến II

Với hậu quả của Chiến tranh thế giới thứ hai, Liên bang Xô viết trải rộng ảnh hưởng chính trị và quân sự của mình trên toàn Đông Âu, trong một động thái mà một số người coi là sự tiếp tục của chính sách xưa cũ của Đế chế Nga. Một số vùng đất nước Nga xô viết đã từng mất theo Hòa ước Brest-Litovsk (1918) đã bị Liên bang xô viết sáp nhập sau Chiến tranh thế giới II: các nước vùng Baltic và những phần phía đông trong thời gian giữa hai cuộc chiến của Ba Lan. Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga Nga cũng chiếm Transcarpathia (như Zakarpattia Oblast) từ Slovakia, và Ukraina vùng đông dân cư Bắc Bukovina (như Chernivtsi Oblast) từ Romania. Cuối cùng, vào cuối thập kỷ 1940, tiền thân Các đảng cộng sản xô viết thắng cử tại năm quốc gia Trung và Đông Âu (Ba Lan, Tiệp Khắc, Hungary, Romania và Bulgaria) và vì vậy đã trở thành các nước độc tài kiểu Stalin. Các cuộc bầu cử này thường được coi là gian lận, và các quốc gia phương Tây không công nhận các cuộc bầu cử là hợp pháp. Trong thời gian Chiến tranh Lạnh diễn ra, các nước Đông Âu trở thành các nước vệ tinh của Liên xô - họ là các nước độc lập, nhưng chính phủ của họ thường giữ chính sách của mình theo mong muốn của Liên bang Xô viết.

Chiều hướng của các mối quan hệ Xô-Mỹ

Mối quan hệ đồng minh trong thời chiến giữa Hoa Kỳ và Liên bang Xô viết chỉ là chút sai lầm của thói quen thông thường của các mối quan hệ Xô-Mỹ. Đối thủ chiến lược giữa một liên hiệp các quốc gia vĩ đại, trải dài đã từng có từ những năm 1890 khi sau một thế kỷ thân thiện, người Mỹ và người Nga trở thành các đối thủ trên vùng Mãn Châu đang phát triển. Các Sa Hoàng Nga không thể cạnh tranh về mặt công nghiệp tìm cách đóng kín và chiếm các phần thuộc địa ở Đông Á, trong khi người Mỹ đòi mở cửa cạnh tranh cho các thị trường.

Năm 1917 sự đối đầu chuyển sang về ý thức hệ. Người Mỹ không bao giờ quên rằng chính quyền Xô viết đã đàm phán riêng rẽ hoà bình với Đức trong Chiến tranh thế giới thứ nhất năm 1917, bỏ mặc Đồng minh phương Tây một mình chiến đấu với các quốc gia Trung Âu. Kết thúc bằng sự mất tin cậy của người Nga khi quân đội Mỹ đổ bộ vào nước Nga Xô viết năm 1918, dù trực tiếp hay gián tiếp ủng hộ lực lượng Bạch vệ (quân trắng) chống Bolshevik trong cuộc nội chiến.

Hơn nữa, Liên xô không bao giờ quên những đòi hỏi của họ về việc Hoa Kỳ và Anh mở một mặt trận thứ hai trên lục địa châu Âu; nhưng sự tấn công của Đồng minh chỉ diễn ra mãi tận cuối tháng 6 năm 1944, hai năm sau khi người Liên xô yêu cầu. Cùng lúc đó, người Nga phải chịu thương vong khủng khiếp, tới hai mươi triệu người chết và họ bắt buộc phải chống lại sức mạnh chính của quân Đức. Đồng Minh cho rằng một mặt trận thứ hai đã được mở vào năm 1943 ở Italia và không chuẩn bị trước cho một cuộc tấn công ngay tức thì vào nước Pháp bị Phát xít chiếm đóng.

Sự tan vỡ của hoà bình sau chiến tranh

Khi chiến tranh kết thúc tại châu Âu ngày 8 tháng 5 năm 1945, quân đội Liên xô và phương Tây (Hoa Kỳ, Anh, và Pháp) chủ yếu đối mặt với nhau dọc theo giới tuyến ở Trung Âu chạy dài từ Lubeck đến Triest. Bên cạnh một chút thêm thắt, việc này sẽ là “bức màn sắt” của Chiến tranh Lạnh. Phía sau, Yalta biểu hiện sự đồng thuận của hai phía về việc họ sẽ dừng ở đó và không bên nào sẽ dùng sức mạnh để đẩy lùi bên kia. Sự ngầm hiểu này cũng được áp dụng ở châu Á, như minh chứng bởi sự chiếm đóng của Mỹ tại Nhật Bản và sự phân chia Triều Tiên. Vì thế, về mặt chính trị, Yalta là một thoả thuận về tình trạng nguyên trạng sau chiến tranh theo đó Liên bang Xô viết thống trị khoảng một phần ba còn Hoa Kỳ chiếm hai phần ba.

Người Xô viết đã có thể sử dụng mạng lưới tình báo được tổ chức tốt tại Hoa Kỳ để tìm kiếm lợi thế cao nhất trong các cuộc gặp gỡ với các đại biểu Anh và Hoa Kỳ. Nhiều cố vấn của FDR và các thành viên chính phủ thường thông báo các hoạt động của họ cho lãnh đạo NKVD.

Có những đối nghịch căn bản giữa cách nhìn của Hoa Kỳ và Liên bang Xô viết, giữa chủ nghĩa tư bản và chủ nghĩa xã hội. Và những đối nghịch đó đã đơn giản hoá và cải tiến thành ý thức quốc gia để đại diện thành hai phương cách sống, mỗi bên đã chứng minh mình vào năm 1945 bằng nhiều thảm họa. Phản ánh các mô hình chính sách tự cấp tự túc chống lại xuất khẩu, của kế hoạch nhà nước chống lại nhà sản xuất tự do, đã ganh đua bổn phận với thế giới đang phát triển và đã phát triển trong những năm sau chiến tranh.

Tuy nhiên, thậm chí là như vậy, Chiến tranh Lạnh không phải rõ ràng là không tránh được trong năm 1945. Mặc dù tình trạng thừa tiền của Hoa Kỳ để thúc đẩy tầm nhìn của một châu Âu sau chiến tranh, Stalin coi sự tái xuất hiện của Đức và Nhật là những mối đe doạ chính của Nga, chứ không phải Mỹ. Vào thời gian đó, viễn cảnh về một mặt trận Anh-Mỹ chống lại Liên bang Xô viết có vẻ không đáng chú ý nhiều theo quan điểm của Stalin. Các cố vấn kinh tế như Eugen Varga tăng cường quan điểm này, dự đoán một cuộc khủng hoảng sau chiến tranh về sự sản xuất dư thừa tại các nước tư bản đã lên đến cực điểm vào 1947-1948 trong một thời kỳ suy thoái khác. Đối với một điều, Stalin dự đoán rằng phe tư bản sẽ nhanh chóng hồi phục bất đồng nội bộ về thuộc địa và thương mại và sẽ không phải là một mối đe doạ cho nước Nga.

Phân tích của Varga một phần dựa trên khuynh hướng chi tiêu của Hoa Kỳ. Phần lớn vì cố gắng trong chiến tranh, trong khoảng thời gian hoà bình đầu tiên năm 1946, chi tiêu liên bang vẫn ở mức 62 tỷ $, hay 30% GDP, tăng từ mức 3% GDP năm 1929, trước Cuộc suy thoái nghiêm trọng, Kinh tế mới và Chiến tranh thế giới thứ hai. Vì vậy Stalin giả thiết rằng người Mỹ sẽ cần nhìn sang Nga để duy trì mức xuất khẩu và chi tiêu ngân sách như cũ.

Tuy nhiên, đã không có cuộc khủng hoảng sản xuất dư thừa thời hậu chiến. Và như Varga đã đoán trước, Mỹ vẫn giữ một mức so sánh chi tiêu chính phủ chặt chẽ ở thời hậu chiến. Chỉ là để giữ một thứ to lớn theo một cách khác. Cuối cùng chính phủ Mỹ hậu chiến không giống với chính phủ thời chiến, với việc thành lập quân đội cùng an ninh quân đội chiếm một phần to lớn của chi tiêu quốc gia.

Hai cái nhìn về thế giới

Tuy nhiên nước Mỹ dưới quyền lãnh đạo của Tổng thống Harry S. Truman từ tháng Tư 1945, đã quyết tâm hình thành một thế giới hậu chiến để mở ra các thị trường của thế giới cho thương mại tư bản theo các nguyên tắc được đưa ra bởi Hiến chương Atlantic: tự quyết, tiếp cận kinh tế công bằng và tái thiết một Châu Âu tư bản có thể một lần nữa trở thành trung tâm của các phi vụ thế giới. Franklin D. Roosevelt đã không bao giờ quên rằng ông đã chào mừng các nguyên tắc của chủ nghĩa lý tưởng Wilsonian trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, và ông đã thấy trách nhiệm của mình trong thập kỷ 1940 là mang lại hoà bình lâu dài và dân chủ thực sự đến cho thế giới.

Chiến tranh thế giới thứ hai dẫn đến sự phá hoại khủng khiếp cơ sở hạ tầng và dân số trên khắp Âu Á, từ Đại Tây Dương đến Thái Bình Dương, với hầu như không một nước nào không bị ảnh hưởng. Quyền lực công nghiệp to lớn duy nhất không bị ảnh hưởng – mà thậm chí còn mạnh mẽ thêm về triển vọng kinh tế - là Hoa Kỳ, nước đã nhanh chóng củng cố vị trí của mình. Với tư cách là quyền lực công nghiệp lớn nhất thế giới, là một trong ít nước không bị chiến tranh tàn phá, Hoa Kỳ đứng nhìn để thu nhận được nhiều hơn bất kỳ một nửa nào từ việc mở cửa thị trường thế giới cho xuất khẩu của họ và tiếp cận được với nguồn nguyên liệu thô tối quan trọng.

Khởi đầu Chiến tranh lạnh

Truman có thể phát triển các nguyên tắc đó với một nhóm quyền lực sản xuất ra 50% hàng hoá công nghiệp của thế giới và một năng lực quân sự to lớn độc quyền về bom nguyên tử mới xuất hiện (xem thêm Dự án bom nguyên tử của Liên Xô). Một cường quốc như vậy có thể nặn ra và kiếm lời từ việc khôi phục Châu Âu, lục địa một lần nữa lại cần tới một nước Đức mạnh mẽ làm trung tâm của họ; mục tiêu của họ chính là điều mà Liên Xô tìm cách tránh như sự đổ vỡ của liên minh trong chiến tranh diễn ra.

Việc Hoa Kỳ có đủ nguồn lực để thúc đẩy một kiểu thế giới sau chiến tranh khác xung đột với các quyền lợi của Liên xô. An ninh quốc gia đã thực sự là một phần quan trọng trong chính sách của Liên Xô từ thập kỷ 1920, khi đảng cộng sản thông qua “chủ nghĩa xã hội trong một quốc gia” của Stalin và loại bỏ ý tưởng của Trotsky về “[cách mạng thế giới]”. Trước chiến tranh, Stalin không cố gắng mở rộng biên giới nước Nga ra tới mức họ từng có ở thời Nga Hoàng.

Trong chiều hướng này, các mục tiêu của Liên bang sô viết có thể không phải là sự mở rộng kiểu gây hấn mà là củng cố, ví dụ như cố gắng giữ vững biên giới phía tây đất nước. Stalin cho rằng Nhật và Đức có thể một lần nữa đe doạ Liên Xô vào thập kỷ 1960, vì vậy dẫn thới việc nhanh chóng dựng lên một cách áp đặt các chính phủ trong vùng đệm cách ly Phát xít: Ba Lan, Romania và Bulgaria. Tuy nhiên, đa số trong phần còn lại của thế giới coi hành động này là một cố gắng mang tính khiêu khích nhằm mở rộng ảnh hưởng Sô viết và nói chung luôn quan sát sự nhận thức của Liên Xô với thái độ hoài nghi.

Những bất đồng về các kế hoạch hậu chiến ban đầu chỉ tập trung ở Đông và Trung Âu. Vì đã tổn thất 20 triệu người trong cuộc chiến, bị Đức và Phát xít Đức tấn công, và chịu hàng chục triệu thương vong vì những cuộc tấn công từ phía Tây tới ba lần trong vòng 150 năm, lần đầu của Napoleon, Liên Xô kiên quyết loại bỏ khả năng của Đức cho một cuộc chiến khác bằng cách giữ họ dưới sự kiểm soát chặt chẽ. Toan tính của Mỹ lại khá khác biệt, bởi vì họ cần một chế độ dân chủ, giữ nước Đức như là một đối tác thương mại và có lẽ cả quân sự.

Winston Churchill, từ lâu đã là một người phản đối cộng sản từ trong tiềm thức, buộc tội Stalin dựng một hàng rào bao quanh đế chế Nga với một “bức màn sắt”. Sau đó, Truman cuối cùng đã từ chối trao phần bồi thường thiệt hại chiến tranh cho Liên Xô từ các cơ sở công nghiệp của Tây Đức, Stalin đã trả đũa bằng cách tách riêng Đông Đức thành một nước cộng sản.

Việc thiếu điểm tiếp cận hàng hải lịch sử của Nga, một mối lo ngại từ lâu của chính sách đối ngoại của Nga từ trước khi có cuộc cách mạng Bolshevik, cũng là một vấn đề của Nga, đó cũng là một vùng nơi quyền lợi bị chia rẽ giữa Đông và Tây. Stalin ép người Thổ cải thiện đường tiếp cận tới Biển Đen thông qua Dardanelles Strait của Thổ, điều này sẽ cho phép Liên xô thông từ Biển Đen đến Địa Trung Hải. Churchill từ trước đó đã công nhận yêu cầu của Stalin, nhưng sau đó người Anh và Mỹ buộc Liên bang sô viết phải lùi bước.

Nhưng khi lãnh đạo Liên Xô không nhận thấy rằng an ninh quốc gia đang bị đe doạ, các chính sách của họ được cân nhắc hơn: Liên Xô cuối cùng đã rút khỏi Bắc Iran, theo đòi hỏi của Anh-Mỹ; Stalin không tuân thủ thoả thuận năm 1944 với Churchill và không giúp những người cộng sản trong cuộc chiến chống chính phủ ở Hy Lạp; tại Phần Lan ông đã chấp nhận một chính phủ thân thiện, không cộng sản; và quân đội Liên Xô đã rút khỏi Tiệp Khắc vào cuối năm 1945. Tuy nhiên, một cuộc đảo chính cộng sản xảy ra ở Prague năm 1948 biến Tiệp Khắc thành một nước vệ tinh hiệu quả của Liên Xô ngay sau chiến tranh tới tận cuối Chiến tranh lạnh.

"Chính sách ngăn chặn" và kế hoạch Marshall

Trong khi Liên xô đồng ý với phác thảo Anh-Mỹ nhằm ngăn cản sự tiếp cận của Liên Xô tới Địa Trung Hải (một mục tiêu cốt yếu của chính sách đối ngoại Anh từ Chiến tranh Crimean những năm 1850), Hoa Kỳ làm nóng lên kiểu tu từ học của họ; điều đã trở thành những cố gắng Anh-Mỹ để giúp đỡ chính phủ Hy Lạp trở thành một cuộc chiến đấu nhằm bảo vệ những người dân “tự do” chống lại những chế độ “chuyên chế”. Điều này có thể được thấy trong Bài phát biểu về học thuyết Truman tháng Ba, 1947, tuyên bố rằng Hoa Kỳ sẽ chi tối đa 400 triệu $ cho nỗ lực “ngăn chặn” chủ nghĩa cộng sản.

Bằng việc giúp đỡ Hy Lạp một cách hiệu quả, Truman cũng đặt ra một tiền lệ cho việc giúp đỡ chống các chế độ cộng của Mỹ trên khắp thế giới, thậm chí cả các chính thể chuyên chế. Chính sách đối ngoại của Mỹ chuyển thành liên kết với lý lẽ của viên chức Bộ ngoại giao Mỹ George Kennan rằng người Sô viết phải được “ngăn chặn” bằng cách sử dụng “lực phản kháng không thể thay đổi được tại mọi điểm”, tới tận khi sự đổ vỡ quyền lực Sô viết diễn ra.

Hoa Kỳ đã tung ra nhiều cố gắng hồi phục kinh tế, đầu tiên là ở Tây Âu, sau đó ở Nhật Bản (cũng như ở Nam Triều Tiên và Đài Loan). Kế hoạch Marshall bắt đầu bơm 12 tỷ $ vào Tây Âu. Lý do căn bản là các nước ổn định về mặt kinh tế sẽ ít dễ rơi vào tầm ảnh hưởng Sô viết, một quan điểm đã được chứng minh là đúng đắn trong thực tế sau đó.

Để trả lời lại việc Stalin phong toả Berlin, nằm sâu trong vùng của Xô viết mặc dầu là đối tượng dưới quyền kiểm soát của bốn cường quốc. Người Sô viết cắt toàn bộ đường sắt và đường bộ tới Tây Berlin. Tin rằng ông ta có thể làm chết đói và lạnh cóng Tây Berlin dẫn tới sự quy phục, không có xe tải hay tầu hoả được phép vào thành phố. Tuy nhiên, quyết định này đã mang lại kết quả trái ngược khi Truman lao vào một nỗ lực dễ nhận thấy sẽ làm bẽ mặt người Sô viết trên trường quốc tế - cung cấp cho thành phố bị bao vây bằng đường không. Sự đương đầu quân sự đã đe doạ xảy ra khi Truman, với sự giúp đỡ của người Anh, cho các chuyến bay tiếp tế bay qua Đông Đức vào Tây Berlin trong giai đoạn phong toả 1948-1949. Vụ tiếp tế tốn kém này cho Tây Berlin được gọi là Cầu hàng không Berlin.

Truman gia nhập cùng mười một quốc gia khác thành lập lên Tổ chức hiệp ước Bắc Đại tây dương (NATO) năm 1949, sự “dính líu” đầu tiên của Hoa Kỳ tới liên minh Châu Âu trong 170 năm. Stalin đáp trả các hành động đó bằng cách hợp nhất các nền kinh tế Đông Âu trong kế hoạch Marshall của riêng mình, nổ thử quả bom nguyên tử đầu tiên của Sô viết năm 1949, ký liên minh với Trung Quốc cộng sản tháng Hai 1950, và tạo nên khối Hiệp ước Warsaw, đối thủ Đông Âu của NATO.

Các quan chức Mỹ nhanh chóng nâng cao và mở rộng “ngăn chặn”. Trong một tài liệu mật năm 1950, NSC-68, họ dự định tăng cường sức mạnh các hệ thống liên minh của mình, tăng chi tiêu quốc phòng lên gấp bốn lần, và lao vào một chiến dịch tuyên truyền tỉ mỉ để thuyết phục người Mỹ gia nhập cuộc chiến tranh lạnh tốn kém này. Truman ra lệnh phát triển bom hydro; vào đầu năm 1950 Mỹ lao vào cố gắng đầu tiên nhằm hỗ trợ chủ nghĩa đế quốc tại Đông Dương thuộc Pháp đối lại cuộc kháng chiến do những người cộng sản lãnh đạo; và Hoa Kỳ đã lao vào cái mà người Sô viết gọi là sự xâm phạm hiển nhiên tới các hiệp ước thời chiến tranh: các kế hoạch tạo dựng quân đội Tây Đức.

Giai đoạn ngay sau 1945 có thể là điểm nhấn của lịch sử cho tính quần chúng của tư tưởng cộng sản. Các đảng cộng sản thắng đa số các cuộc bầu cử trong các cuộc bầu cử tự do tại các nước như Bỉ, Pháp, Italy, Tiệp Khắc, và Phần Lan; và thắng một lượng lớn ủng hộ của dân dúng tại Châu Á (Việt nam, Ấn Độ, và Nhật Bản) và khắp Mỹ Latin. Hơn nữa, họ được ủng hộ rộng lớn ở Trung Quốc, Hy Lạp và Iran, nơi các cuộc bầu cử tự do vẫn chưa có hoặc bị cản trở nhưng là nơi những người cộng sản có sự phát triển mạnh.

Để đối lại, Hoa Kỳ kéo dài một chiến dịch công kích chống cộng rộng lớn. Mỹ dự định “ngăn chặn” chủ nghĩa cộng sản thông qua cả chính sách ngoại giao công kích và các chính sách ngăn chặn. Xem lại quá khứ, chính sách này đầu tiên rất hiệu quả: Washinton đưa vai trò của mình thành lãnh đạo “thế giới tự do” và ít nhất thì cũng hiệu quả như việc Liên bang Xô viết đưa vai trò của mình thành lãnh đạo phong trào “tiến bộ” và “chống đế quốc”.

Chiến tranh Triều Tiên

Năm 1950 Liên Xô phản đối sự thực rằng ghế của Trung Quốc tại Hội đồng bảo an Liên hiệp quốc do nước Cộng hoà Trung Hoa (Trung Hoa dân quốc - do những người Quốc gia) nắm giữ, và tẩy chay các cuộc gặp. Họ sau đó đã hối tiếc quyết định này khi Chiến tranh Triều Tiên nổ ra. Liên hiệp quốc thông qua một nghị quyết lên án các hành động của Bắc Triều Tiên và cung cấp ủng hộ quân sự cho Nam Triều Tiên. Nếu Liên Xô có mặt ở các cuộc gặp có thể họ đã chắc chắn phủ quyết nghị quyết này. Sau sự kiện đó, Liên Xô không bao giờ còn vắng mặt tại các cuộc gặp của Hội đồng bảo an.