Huế - Sơn mài truyền thống Huế

Hiện nay, Huế là nơi mà những vết tích và tác phẩm sơn mài cổ còn được bảo lưu một cách quy mô và đầy đủ nhất. Có được điều này bởi Huế đã một thời là thủ phủ của xứ Đàng trong (1802-1945). Thời bấy giờ, Huế là nơi hội tụ của nhiều tài năng, trí tuệ của cả nước. Cùng với kiến trúc, điêu khắc, sơn mài có mặt khắp nơi: từ các đình chùa làng xã, đến đền đài lăng tẩm, cung điện của vua chúa đều được sơn thiếp vàng son lộng lẫy. Các vật dụng từ trong dân dã cho đến các gia đình quyền quý, các nhà thờ họ như: Hoàng Phi, câu đối, đáp, hộp, kiệu võng, án thư, sạp tử đều được sơn mài tô điểm trang trọng. Nguồn gốc của sơn mài Huế là ở các làng Triều Sơn, Địa Linh, Tiên Nộn. Ngành sơn mài truyền thống Huế cũng được sinh hoạt theo từng cụm gia đình, họ hàng theo kiểu cha truyền con nối như một số ngành nghề thủ công khác.

Chất liệu chính để làm sơn mài là ván gỗ và mủ nhựa lấy từ vỏ cây sơn. Nhựa cây được cất giữ trong sải để lắng thành nhiều lớp, mỗi lớp là một loại sơn. Từ sơn sống người thợ chế thành sơn chín với hai màu nền căn bản: cánh gián và đen. Những màu sắc này cùng các nguyên liệu khác như bột chu, vàng, được pha chế thêm để trở nên những hợp chất cần thiết sử dụng trong trang trí sơn thếp.

Để sáng tạo nên một tác phẩm sơn mài hoàn chỉnh, các họa sĩ phải trải qua nhiều công phu, tỉ mỉ, với thời gian trung bình khoảng 6 tháng. Chính bởi thế mà sơn mài truyền thống Huế có giá trị sử dụng rất lâu, có khi còn lâu hơn cả thời gian tồn tại của một đời người (từ khoảng 50 năm - 200 năm). Tất nhiên, việc sử dụng còn tùy thuộc vào chủ nhân của nó có biết "nâng niu" những tác phẩm nghệ thuật mình có hay không!

Từ một tấm gỗ, khối gỗ thô sơ, để làm tốt phần "vóc" của sơn mài, trước hết người họa sĩ phải phủ trên mặt gỗ một lớp sơn sống trộn với bột đất và mạt cưa để làm "tít" gỗ, quá trình này còn được gọi là "chu hom"; Xong, phủ lên một lớp sơn sống để phát vải lên bề mặt gỗ rồi lại đem chu hom từ 5 đến 6 lần, trước mỗi lần chu hom mới phải ủ khô và mài; Rồi thì lót sơn 5 nước và ủ khô trong khoảng thời gian từ 3 đến 5 ngày (tùy thuộc vào thời tiết). Để hoàn tất cái "cốt gỗ" (vóc) phải mất 2 tháng cho những bức sơn mài thông thường, đối với một số bức sơn mài nghệ thuật có khi mất cả năm trời. Sau đó, ta đi màu son 3 nước và mài bóng. Phần việc còn lại là trang trí bức sơn mài. Đối với loại sơn son thiếp vàng thì công đoạn này có phần đơn giản hơn: ta chỉ cần vẽ rồng, phủ vàng lá hay bạc lá lên trên rồi sơn lên một lớp sơn cánh dán và mài bóng. Đối với tranh sơn mài nghệ thuật thì phức tạp hơn nhiều, các công đoạn còn phụ thuộc rất lớn vào tính sáng tạo của họa sĩ: Khi bức tranh đã được mài nhẳn, muốn "cẩn" (vỏ trứng) lên tranh thì ta phải đụa gỗ theo phác thảo, cẩn vỏ trứng vào đem ủ khô rồi mới mài. Đến đây là phần việc của vẽ tranh và tạo màu. Sau khi vẽ tranh vào tạo màu hoàn tất ta ủ khô và sơn lên một lớp sơn cánh dán. Một thời gian khi bức tranh đã khô ta đem mài và đánh bóng bằng bột than cho mịn. Sự thành công của một bức tranh sơn mài phụ thuộc rất lớn vào công đoạn sau cùng. Sau khi trải qua các công trên với một lượng thời gian không nhỏ, tác phẩm sơn mài hoàn chỉnh ra đời, góp phần tô điểm cho dòng nghệ thuật Huế.

Sơn mài truyền thống Huế có thể chia thành ba loại: sơn quang, sơn son thếp vàng và sơn mài đắp nổi. Gam màu cổ truyền và căn bản của những tác phẩm sơn mài là cánh gián, đỏ, đen, màu của vàng, bạc nguyên chất dưới dạng bột hay được dát mỏng thành lá. Về sau, hệ màu này được bổ sung thêm sắc độ xanh, xám, màu trắng vỏ trứng, màu hồng vỏ cua, vỏ trai, vỏ ốc...

Nói đến sơn mài truyền thống Huế là nói đến thời gian và tính chất nghệ thuật của nó. Một bức sơn mài có thể đặt ở nơi trang trọng, uy nghi như đền đài, lăng tẩm, chùa chiền đến những ngôi nhà hiện đại mang đậm tính Tây phương đều được cả. Ở mỗi nơi, mỗi vị trí, sơn mài mang một dáng vẽ riêng không thể lẫn lộn. Du khách, các nhà khảo cổ học trong và ngoài nước có dịp đến Huế đều không thể làm ngơ trước cảnh đẹp mà tạo hóa đã ban tặng cho Huế, nhất là trước vẻ đẹp trầm tư, uy nghi được các nghệ nhân và con người xứ Huế qua bao đời tôn tạo và gìn giữ. Trong những cái đẹp không thể phủ nhận ấy có cả cái đẹp của sơn mài truyền thống Huế.