Đảng lãnh đạo phong trào dân chủ (1936-1939)
Nguy cơ chiến tranh của chủ nghĩa phátxít. Đại hội lần thứ VII của Quốc tế Cộng sản Hậu quả trầm trọng của cuộc khủng hoảng kinh tế trong những năm 1929-1933 và tình trạng tiêu điều tiếp theo trong các nước thuộc hệ thống ...
Nguy cơ chiến tranh của chủ nghĩa phátxít. Đại hội lần thứ VII của Quốc tế Cộng sản
Hậu quả trầm trọng của cuộc khủng hoảng kinh tế trong những năm 1929-1933 và tình trạng tiêu điều tiếp theo trong các nước thuộc hệ thống tư bản chủ nghĩa đã làm cho mâu thuẫn nội tại của chủ nghĩa tư bản thêm gay gắt và phong trào cách mạng của quần chúng dâng cao.
Ở một số nước, giai cấp tư sản lũng đoạn không muốn duy trì nền thống trị bằng chế độ dân chủ tư sản đại nghị như cũ, nên đã âm mưu dùng bạo lực để đàn áp phong trào đấu tranh trong nước và ráo riết chạy đua vũ trang, chuẩn bị phát động một cuộc chiến tranh thế giới mới. Chủ nghĩa phátxít xuất hiện và thắng thế ở một số nơi, như phátxít Hítle ở Đức, phátxít Phrăngcô ở Tây Ban Nha, phátxít Mútxôlini ở Italia và phái Sĩ quan trẻ ở Nhật Bản. Chế độ độc tài phátxít được thiết lập là một nền chuyên chính khủng bố công khai của những thế lực phản động nhất, sôvanh nhất, đế quốc chủ nghĩa nhất của tư bản tài chính. Chúng xóa bỏ mọi quyền tự do dân chủ tư sản cổ truyền, đàn áp tiêu diệt mọi lực lượng và tổ chức chính trị đối lập, thực hành chính sách xâm lược, bành trướng và nô dịch các nước khác. Tập đoàn phátxít cầm quyền ở Đức, Ý và Nhật đã liên kết với nhau thành khối "Trục", ráo riết chuẩn bị chiến tranh để chia lại thế giới. Chúng nuôi mưu đồ tiêu diệt Liên Xô, thành trì cách mạng thế giới, hy vọng đẩy lùi phong trào cách mạng vô sản đang phát triển mạnh mẽ trong nước chúng. Ở Pháp các thế lực phản động tập hợp trong tổ chức Thập tự lửa (Croix de feu) gồm khoảng 20.000 tên có vũ trang, âm mưu lật đổ chế độ đại nghị dân chủ, thiết lập nền độc tài phátxít. Nguy cơ chủ nghĩa phátxít và chiến tranh thế giới đe doạ nghiêm trọng nền hòa bình và an ninh quốc tế.
Trước tình hình đó, Đại hội VII của Quốc tế Cộng sản họp tại Mátxcơva (tháng 7-1935) dưới sự chủ trì của G.Đimitơrốp. Đoàn đại biểu Đảng Cộng sản Đông Dương do Lê Hồng Phong dẫn đầu.
Đại hội xác định kẻ thù nguy hiểm trước mắt của nhân dân thế giới chưa phải là chủ nghĩa đế quốc nói chung mà là chủ nghĩa phátxít. "Ngày nay trong nhiều nước tư bản chủ nghĩa quần chúng lao động trước mắt phải lựa chọn một cách cụ thể không phải giữa nền chuyên chính vô sản với chế độ dân chủ tư bản mà là chế độ dân chủ tư sản với chủ nghĩa phátxít"
Để thực hiện nhiệm vụ cấp bách đó, giai cấp công nhân các nước trên thế giới phải thống nhất hàng ngũ của mình, lập mặt trận nhân dân rộng rãi chống phátxít và chiến tranh phátxít.
Đại hội chỉ rõ đối với các nước thuộc địa và nửa thuộc địa, vấn đề lập mặt trận thống nhất chống đế quốc có tầm quan trọng đặc biệt.
Chủ trương mới do Đại hội lần thứ VII của Quốc tế Cộng sản vạch ra phù hợp với yêu cầu chống chủ nghĩa phátxít và chiến tranh, nguy cơ lớn nhất đối với vận mệnh của các dân tộc lúc bấy giờ. Nghị quyết của Đại hội giúp cho Đảng ta trong việc phân tích đúng đắn tình hình mới, từ đó đề ra chủ trương chiến lược và sách lược cách mạng phù hợp với tình hình mới.
Trong thời gian này, các đảng cộng sản đã ra sức phấn đấu lập mặt trận nhân dân rộng rãi chống chủ nghĩa phátxít. Mặt trận nhân dân Tây Ban Nha, Mặt trận thống nhất chống phátxít của nhân dân Trung Quốc lần lượt được thành lập. Đặc biệt, Mặt trận nhân dân Pháp chống phátxít thành lập từ tháng 5-1935 do Đảng Cộng sản Pháp làm nòng cốt, đã giành được thắng lợi vang dội trong cuộc tổng tuyển cử năm 1936, đưa đến sự ra đời một chính phủ tiến bộ, Chính phủ Mặt trận nhân dân Pháp. Thắng lợi đó đã tạo ra không khí chính trị thuận lợi cho cuộc đấu tranh đòi các quyền tự do, dân chủ, cải thiện đời sống của nhân dân các nước trong hệ thống thuộc địa của đế quốc Pháp trong đó có Đông Dương.
Ở nước ta, hậu quả kéo dài của cuộc khủng hoảng kinh tế 1929-1933 đã tác động sâu sắc không những đến đời sống của những giai cấp và tầng lớp nhân dân lao động, mà còn đến cả những nhà tư sản, địa chủ hạng vừa và nhỏ. Trong khi đó, bọn cầm quyền phản động ở Đông Dương vẫn ra sức vơ vét bóc lột và khủng bố, phong trào đấu tranh của nhân dân ta, làm cho bầu không khí chính trị và kinh tế hết sức ngột ngạt. Mọi tầng lớp xã hội đều mong muốn có những cải cách dân chủ. Đảng Cộng sản Đông Dương đã phục hồi sau một thời kỳ đấu tranh cực kỳ gian khổ, kịp thời lãnh đạo nhân dân ta bước vào một thời kỳ mới.
Chủ trương mới của Đảng
Tháng 7-1936, Ban Chấp hành Trung ương Đảng và Ban Chỉ huy ở ngoài họp Hội nghị tại Thượng Hải (Trung Quốc), dưới sự chủ trì của Lê Hồng Phong và Hà Huy Tập. Hội nghị quyết định cử đồng chí Hà Huy Tập về nước để khôi phục các tổ chức Đảng ở trong nước. Xuất phát từ đặc điểm tình hình Đông Dương và thế giới, vận dụng Nghị quyết Đại hội VII của Quốc tế Cộng sản, Hội nghị xác định cách mạng ở Đông Dương vẫn là "cách mạng tư sản dân quyền - phản đế và điền địa - lập chính quyền của công nông bằng hình thức Xôviết, để dự bị điều kiện đi tới cách mạng xã hội chủ nghĩa"
Yêu cầu cấp thiết trước mắt của nhân dân ta là tự do, dân chủ, cải thiện đời sống. Đảng phải nắm lấy những yêu cầu đó để phát động quần chúng đấu tranh, tạo tiền đề đưa cách mạng tiến lên bước cao hơn sau này. Hội nghị chỉ rõ kẻ thù trước mắt nguy hại nhất của nhân dân Đông Dương cần tập trung đánh đổ là bọn phản động thuộc địa và bè lũ tay sai của chúng. Từ đó Hội nghị xác định những nhiệm vụ trước mắt là chống phát xít, chống chiến tranh đế quốc, chống bọn phản động thuộc địa và tay sai, đòi tự do, dân chủ, cơm áo và hòa bình; "lập Mặt trận nhân dân phản đế rộng rãi chính để bao gồm các giai cấp, các đảng phái, các đoàn thể chính trị và tín ngưỡng tôn giáo khác nhau, các dân tộc ở xứ Đông Dương để cùng nhau tranh đấu để đòi những điều dân chủ đơn sơ"
"Mặt trận nhân dân phản đế là cuộc liên hợp hết các giai cấp trong toàn dân tộc bị áp bức đang tranh đấu đòi những đều quyền lợi hằng ngày cho toàn dân, chống chế độ thuộc địa vô nhân đạo, để dự bị điều kiện cho cuộc vận động dân tộc giải phóng được phát triển"2.
Để cô lập và chĩa mũi nhọn đấu tranh vào bọn phản động thuộc địa và tay sai của chúng, đòi các quyền dân chủ, dân sinh, không những phải đoàn kết chặt chẽ với giai cấp công nhân và Đảng Cộng sản Pháp, "Ủng hộ Mặt trận nhân dân Pháp", mà còn đề ra khẩu hiệu "Ủng hộ Chính phủ Mặt trận nhân dân Pháp" để cùng nhau chống lại kẻ thù chung là bọn phátxít ở Pháp và bọn phản động thuộc địa.
Hoàn cảnh mới, chủ trương mới đòi hỏi phải có một đường lối tổ chức mới. Vì vậy, Hội nghị chủ trương phải chuyển hình thức tổ chức bí mật không hợp pháp sang các hình thức tổ chức và đấu tranh công khai, nửa công khai, hợp pháp và nửa hợp pháp, nhằm làm cho Đảng mở rộng sự quan hệ với quần chúng, giáo dục, tổ chức và lãnh đạo quần chúng đấu tranh bằng các hình thức và khẩu hiệu thích hợp.
Trong khi tranh thủ mở rộng các hình thức tổ chức đấu tranh công khai và hợp pháp, tránh sa vào chủ nghĩa công khai, mà phải giữ vững nguyên tắc củng cố và tăng cường tổ chức và hoạt động bí mật của Đảng, giữ vững mối quan hệ giữa bí mật và công khai, hợp pháp với không hợp pháp và phải bảo đảm sự lãnh đạo của tổ chức Đảng bí mật đối với những tổ chức và hoạt động công khai hợp pháp.
Tháng 10-1936, Trung ương Đảng được tổ chức lại do đồng chí Hà Huy Tập làm Tổng Bí thư.
Cùng với việc đề ra chủ trương mới để lãnh đạo nhân dân thành lập Mặt trận nhân dân rộng rãi, đấu tranh đòi các quyền dân chủ, dân sinh, Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã đặt vấn đề nhận thức lại mối quan hệ giữa hai nhiệm vụ dân tộc và dân chủ, phản đế và điền địa trong cách mạng ở Đông Dương. Trong văn kiện Chung quanh vấn đề chiến sáchmới công bố tháng 10-1936, Đảng nêu một quan điểm mới: "Cuộc dân tộc giải phóng không nhất thiết phải kết chặt với cuộc cách mạng điền địa. Nghĩa là không thể nói rằng: muốn đánh đổ đế quốc cần phải phát triển cách mạng điền địa, muốn giải quyết vấn đề điền địa thì cần phải đánh đổ đế quốc. Lý thuyết ấy có chỗ không xác đáng". Vì rằng, tùy hoàn cảnh hiện thực bắt buộc, nếu nhiệm vụ chống đế quốc là cần kíp cho lúc hiện thời, còn vấn đề điền địa tuy quan trọng nhưng chưa phải trực tiếp bắt buộc, thì có thể trước hết tập trung đánh đổ đế quốc, rồi sau mới giải quyết vấn đề điền địa. Nhưng cũng có khi vấn đề điền địa và phản đế phải liên tiếp giải quyết, vấn đề này giúp cho vấn đề kia làm xong mục đích của cuộc vận động. Nghĩa là cuộc phản đế phát triển tới trình độ võ trang tranh đấu kịch liệt, đồng thời vì muốn tăng thêm lực lượng tranh đấu chống đế quốc, cần phải phát triển cuộc cách mạng điền địa. "Nói tóm lại, nếu phát triển cuộc tranh đấu chia đất mà ngăn trở cuộc tranh đấu phản đế thì phải lựa chọn vấn đề nào quan trọng hơn mà giải quyết trước. Nghĩa là chọn địch nhân chính, nguy hiểm nhất, để tập trung lực lượng của một dân tộc mà đánh chođược toàn thắng"
Mặt trận nhân dân phản đế do Đảng đề ra là cuộc liên hiệp các giai cấp trong các dân tộc ở Đông Dương đấu tranh đòi quyền lợi hàng ngày, chống lại chế độ thuộc địa vô nhân đạo của thực dân Pháp, chuẩn bị điều kiện cho cuộc vận động dân tộc phát triển. Những người cộng sản Đông Dương chính là con cháu của các dân tộc ở Đông Dương - một xứ thuộc địa. Đảng Cộng sản Đông Dương là đảng duy nhất lãnh đạo toàn dân ta đấu tranh giành độc lập tự do, nên được nhân dân thừa nhận quyền lãnh đạo duy nhất. Vì vậy, Đảng cần phải phấn đấu là "đảng của dân chúng bị áp bức, đội tiền phong cho cuộc dân tộc giải phóng"2.
Các Hội nghị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng họp trong năm 1937 và 1938 đã tiếp tục giải quyết mối quan hệ giữa mục tiêu chiến lược với mục tiêu cụ thể trước mắt của cách mạng, đã đặt ra nhiệm vụ chính trị cụ thể của cách mạng trong một hoàn cảnh cụ thể, biết tập hợp rộng rãi những lực lượng chính trị dù là bé nhỏ, bấp bênh, tạm thời, sử dụng các hình thức tổ chức và đấu tranh linh hoạt, phù hợp với mục tiêu cụ thể nhằm động viên hàng triệu quần chúng lên trận tuyến đấu tranh cách mạng, chuẩn bị tiến lên những trận chiến đấu cao hơn, thực hiện mục tiêu chiến lược của cuộc cách mạng dân tộc dân chủ.
Sự phát triển mạnh mẽ của phong trào quần chúng từ giữa năm 1936 trở đi khẳng định sự chuyển hướng chỉ đạo cách mạng đúng đắn. Song thực tiễn cách mạng diễn ra phong phú hơn, sinh động hơn, đòi hỏi Đảng phải theo dõi, bổ sung và hoàn chỉnh từng bước các chủ trương và biện pháp đấu tranh. Trên tinh thần đó, các Hội nghị lần thứ ba (tháng 3-1937) và lần thứ tư (tháng 9-1937) đã đi sâu hơn về công tác tổ chức của Đảng, quyết định phải chuyển mạnh hơn nữa về phương pháp tổ chức và hoạt động để tập hợp được đông đảo quần chúng trong mặt trận chống phản động thuộc địa, chống phátxít, đòi tự do, cơm áo, hòa bình.
Tháng 3-1938, Ban Chấp hành Trung ương Đảng họp hội nghị toàn thể nhấn mạnh vấn đề lập mặt trận thống nhất dân chủ, coi đây là nhiệm vụ trung tâm của Đảng trong giai đoạn hiện tại. Hội nghị chủ trương phải sử dụng mọi hình thức để liên hiệp thật rộng rãi các tầng lớp dân chủ, các đảng phái. Để thực hiện nhiệm vụ ấy, Đảng chủ trương phải đấu tranh khắc phục những tư tưởng "tả" khuynh, cô độc hẹp hòi và những tư tưởng hữu khuynh trong việc nhận thức và chấp hành đường lối, phương pháp tổ chức và đấu tranh không phù hợp với nhiệm vụ chính trị mới. Hội nghị nhắc nhở phải kiên quyết, triệt để chống bọn tờrốtkít ở Đông Dương.
Hội nghị còn quyết định củng cố những cơ sở Đảng đã có, lập thêm cơ sở mới, chú trọng phát triển Đảng ở thành phố, ở các vùng công nghiệp tập trung và các vùng đồn điền, phải chấn chỉnh, củng cố các cơ quan lãnh đạo của Đảng từ Trung ương đến cơ sở, phải giữ đúng nguyên tắc trong quan hệ giữa bộ phận hoạt động bí mật và bộ phận hoạt động công khai của Đảng: "Bí mật với công khai là làm cho công tác của Đảng được thống nhất và chóng phát triển, vô luận công khai hay bí mật đều phải phục tùng cơ quan chỉ huy của Đảng"
Cuối năm 1938, từ Liên Xô, Nguyễn Ái Quốc trở lại Trung Quốc. Người chú ý theo dõi và chỉ đạo phong trào cách mạng ở Đông Dương. Người nhắc nhở Trung ương Đảng cần nắm vững nhiệm vụ chủ yếu của cách mạng ở Đông Dương lúc này là đấu tranh đòi thực hiện các quyền tự do, dân chủ đơn sơ và cải thiện đời sống, đấu tranh để Đảng được hoạt động hợp pháp; không nên đưa ra những khẩu hiệu quá cao như độc lập dân tộc để đề phòng âm mưu của phátxít Nhật lợi dụng khẩu hiệu đó. Đảng phải tổ chức một mặt trận dân tộc dân chủ rộng rãi, mặt trận ấy không phải chỉ có nhân dân lao động tham gia mà còn phải lôi cuốn cả giai cấp tư sản dân tộc, không phải chỉ có người Đông Dương mà còn có cả những người Pháp tiến bộ ở Đông Dương nữa. Đảng không thể đòi hỏi Mặt trận thừa nhận quyền lãnh đạo của mình, mà phải tỏ ra là một bộ phận trung thành nhất, hoạt động nhất và chân thực nhất. "Chỉ trong đấu tranh và công tác hằng ngày, khi quần chúng rộng rãi thừa nhận chính sách đúng đắn và năng lực lãnh đạo của Đảng, thì Đảng mới giành được địa vị lãnh đạo"
Tháng 3-1939, Đảng ra bản Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản Đông Dương đối với thời cuộc, nêu rõ họa phátxít đang đến gần, Chính phủ Pháp hiện đã nghiêng về phía hữu, đang ra sức bóp nghẹt tự do dân chủ, tăng cường bóc lột nhân dân và ráo riết chuẩn bị chiến tranh. Tuyên ngôn kêu gọi các tầng lớp nhân dân phải thống nhất hành động hơn nữa trong việc đòi các quyền tự do dân chủ, chống nguy cơ chiến tranh đế quốc. Mặc dù bọn cầm quyền thực dân đẩy mạnh đàn áp, khủng bố, những cuộc biểu dương lực lượng của đông đảo quần chúng không tổ chức được như những năm trước, nhưng phong trào đấu tranh của quần chúng công nhân và nông dân vẫn tiếp tục nổ ra, nhất là các cuộc đấu tranh của nông dân, tiểu thương chống lại chính sách tăng thuế. Số lượng tuy giảm nhiều, nhưng trình độ tổ chức và lãnh đạo các cuộc đấu tranh lại cao hơn.
Tháng 7 năm 1939, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ cho xuất bản tác phẩm Tự chỉ trích, nhằm rút kinh nghiệm về những sai lầm, thiếu sót của các đảng viên hoạt động công khai trong hoạt động tranh cử ở Hội đồng quản hạt Nam Kỳ (4-1939). Tác phẩm đã vượt qua giới hạn của vấn đề tranh cử, đi vào phân tích những vấn đề cơ bản về xây dựng Đảng, tổng kết kinh nghiệm cuộc vận động dân chủ của Đảng, nhất là về đường lối xây dựng Mặt trận dân chủ Đông Dương, một vấn đề chính trị trung tâm của Đảng lúc đó. Tác phẩm Tự chỉ trích chẳng những có tác dụng lớn trong cuộc đấu tranh để khắc phục những lệch lạc, sai lầm trong phong trào vận động dân chủ, tăng cường đoàn kết nhất trí trong nội bộ Đảng, mà còn là một văn kiện lý luận quan trọng về xây dựng Đảng, về công tác vận động thành lập mặt trận thống nhất rộng rãi trong đấu tranh cách mạng ở Việt Nam.
Đảng lãnh đạo phong trào dân chủ, dân sinh (1936-1939)
Chủ trương mới của Đảng phù hợp với yêu cầu và nguyện vọng bức thiết của quần chúng, làm dấy lên trong cả nước một phong trào đấu tranh mạnh mẽ, sôi nổi hướng vào mục tiêu trước mắt là tự do, dân chủ, cơm áo và hòa bình.
Nắm cơ hội Chính phủ Mặt trận nhân dân Pháp quyết định sẽ thả một số tù chính trị, thi hành một số cải cách xã hội cho lao động ở các thuộc địa Pháp và cử một ủy ban điều tra thuộc địa đến Đông Dương, Đảng phát động một phong trào đấu tranh công khai của quần chúng, mở đầu bằng một hình thức vận động lập "Ủy ban trù bị Đông Dương đại hội" nhằm thu thập nguyện vọng quần chúng, tiến tới triệu tập Đại hội đại biểu nhân dân Đông Dương. Hưởng ứng chủ trương của Đảng, quần chúng sôi nổi tổ chức các cuộc míttinh, hội họp để đề ra các bản "dân nguyện" gửi cho phái bộ điều tra của Chính phủ Pháp sắp sang Đông Dương.
Trong một thời gian ngắn, ở khắp các nhà máy, hầm mỏ, đồn điền, nông thôn đã lập ra các "Ủy ban hành động" để tập hợp quần chúng. Riêng ở Nam Kỳ đã có 600 ủy ban hành động. Phong trào Đông Dương Đại hội là một hình thức phôi thai của Mặt trận thống nhất nhân dân Đông Dương. Trước đà phát triển mạnh mẽ của phong trào "Đông Dương đại hội" và do sức ép của phong trào quần chúng ở Pháp, chính phủ Mặt trận nhân dân Pháp đã phải trả lại tự do cho một số tù chính trị, ra nghị định ngày làm 8 giờ cho công nhân và hàng năm công nhân được nghỉ 10 ngày có lương. Nhưng liền đó, thực dân Pháp lại ra lệnh giải tán ngay các ủy ban hành động, cấm cuộc vận động "Đông Dương đại hội" hòng dập tắt phong trào đấu tranh của quần chúng.
Đầu năm 1937, nhân dịp phái viên của Chính phủ Pháp là Gôđa (Godard) đi kinh lý Đông Dương và tiếp đó là Bơrêviê (Brévié) sang nhận chức toàn quyền Đông Dương, Đảng vận động hai cuộc biểu dương lực lượng quần chúng rộng lớn dưới danh nghĩa "đón rước", míttinh, biểu tình, đưa đơn "dân nguyện". Công nhân và nông dân là lực lượng đông đảo và hăng hái nhất trong các cuộc biểu dương lực lượng này.
Mặc dù thực dân Pháp cố tìm cách ngăn chặn. Nhưng nhờ khéo lợi dụng các hình thức đấu tranh hợp pháp nên từ năm 1936 đến giữa năm 1939 phong trào quần chúng đấu tranh theo những khẩu hiệu đòi tự do dân chủ, cải thiện đời sống đã phát triển liên tục, rộng rãi khắp cả thành thị và nông thôn suốt ba năm.
Ngoài các yêu sách chung như: tự do hội họp, tự do đi lại, tự do báo chí, tự do tổ chức, bỏ thuế thân, thả hết tù chính trị, mỗi giai cấp, mỗi tầng lớp còn đưa ra những yêu sách riêng của mình. Công nhân đòi tự do lập nghiệp đoàn, đòi tăng lương, bớt giờ làm, đòi thi hành luật lao động, thực hiện bảo hiểm xã hội, chống đuổi thợ, chống đánh đập, cúp phạt... Nông dân đòi chia lại ruộng công cho hợp lý, chống sưu cao, thuế nặng, chống phù thu lạm bổ, đòi cải cách hương thôn, đòi giảm tô, giảm tức... Tiểu thương, tiểu chủ đòi giảm thuế môn bài, thuế chợ, thuế hàng hóa... công chức đòi tăng lương; học sinh đòi mở thêm trường học, phụ nữ đòi quyền lợi như đàn ông, làm việc ngang nhau, tiền lương ngang nhau.
Những cuộc bãi công, biểu tình, bãi chợ, bãi khóa đã nổ ra trong nhiều thành phố và vùng công nghiệp như: Sài Gòn, Hà Nội, Hải Phòng, Vinh, Bến Thủy, Hòn Gai, Cẩm Phả... Chỉ trong sáu tháng cuối năm 1936, đã có đến 242 cuộc đấu tranh của công nhân, lôi kéo hàng vạn người tham gia, lớn nhất là cuộc tổng bãi công thắng lợi của công nhân than Hồng Gai (tháng 11-1936). Năm 1937 là năm phong trào công nhân cao nhất, có gần 400 cuộc bãi công, vang dội nhất là cuộc bãi công của công nhân xe lửa Trường Thi (tháng 7-1937), được công nhân xe lửa miền Nam Đông Dương bãi công phối hợp. Năm 1938, có trên 130 cuộc bãi công và 6 tháng đầu năm 1939 có khoảng 50 cuộc bãi công. So với các năm trước, các cuộc bãi công năm 1938 và năm 1939 có tổ chức chặt chẽ hơn, khẩu hiệu đấu tranh chính xác và trình độ tổ chức, lãnh đạo của các tổ chức Đảng vững vàng hơn.
Phong trào đấu tranh của nông dân cũng phát triển khắp Bắc, Trung, Nam. Mỗi năm có hàng trăm cuộc đấu tranh, nhất là các cuộc đấu tranh đòi khất thuế, chống các hủ tục ở hương thôn, chống nạn cường hào áp bức nhũng nhiễu. Năm 1938, ở Nam Kỳ có những cuộc đấu tranh của nông dân đi "mượn" lúa của chủ ruộng để cứu đói. Nông dân Quảng Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam, tổ chức nhiều cuộc biểu tình chống dự án thuế mới của Viện dân biểu Trung Kỳ. Hầu hết các cuộc đấu tranh của nông dân đều do Đảng tổ chức và lãnh đạo.
Cùng với phong trào đấu tranh sôi nổi của công nhân và nông dân, tiểu thương ở Hà Nội, Hải Phòng, Sài Gòn, và một số thành phố, thị xã khác đã bãi chợ đòi giảm thuế môn bài, thuế hàng hóa.
Dựa vào lực lượng quần chúng đông đảo, Đảng liên hiệp hoạt động với những người Pháp dân chủ trong chi nhánh Đảng Xã hội Pháp ở Hà Nội, tổ chức kỷ niệm ngày Quốc tế lao động (ngày 1-5-1938) tại khu Đấu xảo Hà Nội. Mặc dù bọn cầm quyền Pháp không cho phép tụ tập đông đảo và biểu tình ngoài đường phố, nhưng lần đầu tiên, một cuộc míttinh công khai có đến 25.000 người tham dự, bao gồm các tầng lớp và giai cấp: nông dân, công nhân, tiểu thương, thợ thủ công, trí thức, phụ nữ, v.v., đứng theo hàng ngũ chỉnh tề, có phù hiệu, có biểu ngữ riêng của từng giới. Trước khi kéo đến địa điểm míttinh, các đoàn người diễu qua các đường phố, biểu tình hô vang các khẩu hiệu cách mạng. Thay nhau lên diễn đàn có cả người Việt và người Pháp, trong đó có đại diện nhóm Tin Tức (nhóm hoạt động công khai của Đảng Cộng sản Đông Dương), đại diện chi nhánh Đảng Xã hội Pháp ở Đông Dương và đại diện các giới công nhân, nông dân, tiểu thương, trí thức, phụ nữ. Quần chúng dự míttinh giương cao cờ đỏ, cùng hát bài Quốc tế ca (L' International) hô các khẩu hiệu đòi tự do lập hội ái hữu, nghiệp đoàn, đòi ban hành, thi hành triệt để luật lao động, đòi giảm thuế, chống phátxít, chống chiến tranh đế quốc, ủng hộ hòa bình, chống nạn sinh hoạt đắt đỏ. Cùng ngày hôm đó ở Sài Gòn, bộ phận công khai của Đảng cũng tổ chức được cuộc míttinh lớn có hàng nghìn người tham dự với những khẩu hiệu tương tự ở Hà Nội.
Cuộc biểu dương lực lượng quần chúng trong ngày Quốc tế lao động năm 1938 là một thắng lợi nổi bật về hoạt động của Mặt trận Dân chủ Đông Dương. Đó là kết quả của một quá trình vận động chính trị sâu rộng trong quần chúng, đồng thời cũng là biểu hiện của sự trưởng thành của Đảng Cộng sản Đông Dương về nghệ thuật huy động, tổ chức quần chúng trong đấu tranh, kể cả tranh thủ những người Pháp dân chủ, phân hóa, cô lập bọn phản động đang cầm quyền ở Đông Dương và bè lũ tay sai của chúng.
Cùng với việc lãnh đạo các cuộc đấu tranh về kinh tế, chính trị. Đảng chú trọng đẩy mạnh công tác tuyên truyền cổ động, đặc biệt là trên lĩnh vực hoạt động báo chí công khai, để tăng cường ảnh hưởng của Đảng trong quần chúng. Lợi dụng khả năng xuất bản hợp pháp lúc đó, các báo chí tiếng Việt và tiếng Pháp của Đảng, của Mặt trận Dân chủ Đông Dương và các đoàn thể quần chúng ra đời: Tin tức, Nhành lúa, Thời thế, Thời báo, Bạn dân, Đời nay, Kinh tế, Tân văn, Dân mới, Phổ thông, Lao động (Le Travail), Tranh đấu (La Lutte), Tập hợp (Rassemblement), Tiền phong (Avant garde), Tiến lên (En Avant), Tiếng nói của chúng ta (Notre Voix)... Tuy không có tờ nào tồn tại được lâu do sự kiểm duyệt gắt gao của thực dân cầm quyền, nhưng tờ này bị đóng cửa thì tờ kia lại nối tiếp ra đời. Đặc biệt là tờ Dân chúng, cơ quan ngôn luận của Trung ương Đảng, lần đầu tiên công khai xuất bản ở Sài Gòn, mỗi ngày từ 5.000 đến 15.000 bản.
Báo chí của Đảng và Mặt trận Dân chủ đã tập trung phản ánh tình cảnh đau khổ, bị áp bức, bóc lột của các tầng lớp nhân dân do bọn phong kiến và tay sai; nêu lên những nguyện vọng của quần chúng trên các mặt kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội; phổ biến tin tức và kinh nghiệm đấu tranh của quần chúng; hướng dẫn quần chúng đấu tranh đòi các quyền lợi dân chủ, dân sinh; tuyên truyền đường lối chính sách của Đảng, chống mọi thủ đoạn của kẻ thù vu cáo, xuyên tạc Đảng Cộng sản; đấu tranh phê phán các luận điệu cực "tả" của "tờrốtkít" chống lại chủ trương, đường lối cách mạng của Đảng.
Trong thời kỳ này, Đảng còn xuất bản nhiều tập sách chính trị phổ thông để giới thiệu chủ nghĩa Mác-Lênin và chính sách mới của Đảng. Cuốn Vấn đề dân cày của Qua Ninh (Trường Chinh) và Vân Đình (Võ Nguyên Giáp) tố cáo tội ác của đế quốc và phong kiến đối với nông dân và nêu lên vai trò quan trọng của nông dân trong cách mạng nước ta. Cuốn Chủ nghĩa Các Mác của Hải Triều in và phát hành năm 1938. Một số cuốn sách giới thiệu về Liên Xô, về cách mạng Trung Quốc, về Mặt trận nhân dân Pháp, Mặt trận nhân dân Tây Ban Nha được ra mắt bạn đọc.
Mạng lưới phát hành sách báo được tổ chức rộng khắp. Tòa soạn và cơ quan phát hành sách báo của Đảng còn là nơi quần chúng liên hệ với Đảng, là đầu mối liên lạc giữa bộ phận công khai và bộ phận bí mật, là nơi chắp mối của các đảng viên mới ra tù, là nơi liên lạc của Đảng với cán bộ hoạt động ở nước ngoài. Để mở rộng hoạt động trên mặt trận báo chí công khai, lôi cuốn những người làm báo tiến bộ trong phong trào vận động dân chủ, thực hiện chủ trương của Đảng, Hội nghị báo chí Trung Kỳ được tổ chức (tháng 5-1938), tiếp đó là Hội nghị báo chí Bắc Kỳ (tháng 6-1938). Trong điều kiện một nước thuộc địa, mọi quyền tự do, dân chủ bị bóp nghẹt, phát động và tổ chức được mặt trận đấu tranh công khai và rộng lớn trên lĩnh vực báo chí là một thắng lợi lớn của Đảng.
Hội truyền bá quốc ngữ ra đời. Từ cuối năm 1937, phong trào truyền bá quốc ngữ phát triển mạnh, lôi cuốn đông đảo quần chúng tham gia, giúp cho quần chúng lao động có thể đọc được sách báo. Các hình thức tổ chức cũng phát triển rộng rãi, bao gồm các hội tương tế, hội ái hữu. Bên cạnh các hội công nhân, nông dân, thanh niên, phụ nữ, cứu tế, còn có những tổ chức đơn sơ, không có điều lệ như hội thể thao, hội đọc sách báo, ban ca nhạc, ban học tối, hội buôn, hội hiếu, hội hỷ, hội cày, hội cấy, hội gặt, hội lợp nhà...
Trên cơ sở phong trào quần chúng, trong những năm 1937-1938, Đảng còn lợi dụng khả năng hợp pháp để tổ chức tham gia các cuộc tranh cử vào các Viện dân biểu Bắc Kỳ, Viện dân biểu Trung Kỳ, Hội đồng quản hạt Nam Kỳ, Hội đồng kinh tế lý tài Đông Dương. Đây là một cơ hội tốt để Đảng mở rộng công tác tuyên truyền giáo dục quần chúng, lợi dụng diễn đàn công khai của địch để vạch trần chính sách thuộc địa phản động của thực dân Pháp, bênh vực quyền lợi của quần chúng, tranh thủ lôi cuốn các nhân sĩ tiến bộ vào cuộc đấu tranh chống phản động thuộc địa, đòi các quyền tự do, dân chủ.
Trong cuộc tuyển cử Viện dân biểu Trung Kỳ năm 1937, Đảng liên hệ với những người tiến bộ trong hàng ngũ tri thức, trong số các nhà tư sản dân tộc, địa chủ cấp tiến, vận động họ ra ứng cử chung trong danh sách của Mặt trận dân chủ. Hầu hết những người ứng cử của Mặt trận dân chủ đã trúng cử và những người có cảm tình với Mặt trận dân chủ đã được bầu giữ các chức viện trưởng, viện phó của viện. Nhờ kết hợp khéo léo với đấu tranh của quần chúng bên ngoài nghị viện, các nghị viên Mặt trận dân chủ ở Viện dân biểu Trung Kỳ đã bác bỏ được dự án tăng thuế của đế quốc Pháp đưa ra trong phiên họp tháng 9 năm 1938. Đây cũng là một sự kiện hiếm có ở một nước thuộc địa.
Từ giữa năm 1939 trở đi, Chính phủ Pháp nghiêng hẳn về phía hữu, và phátxít hóa. Ở Đông Dương, bọn thực dân Pháp quay ra đàn áp quyết liệt phong trào dân chủ. Đảng chỉ thị cho bộ phận hoạt động công khai nhanh chóng chuẩn bị để rút vào hoạt động bí mật, tránh tổn thất do bắt bớ, khủng bố của thực dân Pháp. Khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ (tháng 9-1939), Đảng liền chuyển hướng chỉ đạo chiến lược và sách lược cho phù hợp với thời kỳ chiến tranh và cách mạng. Thời kỳ vận động dân chủ kết thúc.
Cuộc vận động dân chủ của Đảng Cộng sản Đông Dương trong những năm 1936-1939 thực sự là một cuộc đấu tranh cách mạng sôi nổi, có tính quần chúng rộng rãi nhằm thực hiện mục tiêu trước mắt là chống phản động thuộc địa và tay sai, đòi tự do, dân chủ, cơm áo và hòa bình. Về cơ bản, các khẩu hiệu cách mạng của Đảng trong thời kỳ này đều bao hàm cả hai nội dung dân tộc và dân chủ. Cao trào cách mạng đó đã diễn ra trên tất cả các mặt trận: chính trị, kinh tế, văn hóa, tư tưởng với các hình thức đấu tranh rất phong phú và linh hoạt: bãi công, bãi chợ, bãi khóa, biểu tình, mít tinh, báo chí và lợi dụng cả nghị trường của địch. Các hoạt động hợp pháp và nửa hợp pháp, công khai và bí mật... đều được sử dụng phối hợp chặt chẽ với các tổ chức, hỗ trợ cho nhau. Tuy vậy, Đảng vẫn luôn luôn có ý thức lấy các tổ chức bí mật làm nòng cốt, giữ vững sự lãnh đạo của Đảng đối với các tổ chức hoạt động công khai và chuẩn bị sẵn sàng để đối phó với mọi thủ đoạn đánh phá của kẻ thù, nhanh chóng chuyển bộ phận hoạt động công khai vào hoạt động bí mật khi điều kiện hoạt động công khai không còn nữa.
Qua cuộc vận động dân chủ rộng lớn, uy tín và ảnh hưởng của Đảng được mở rộng và nâng cao trong quần chúng. Chủ nghĩa Mác-Lênin và đường lối chủ trương cách mạng của Đảng được công khai tuyên truyền phổ cập trong tất cả các giai cấp và tầng lớp nhân dân ở nông thôn và đô thị, đồng bằng và miền núi. Tổ chức Đảng được củng cố và phát triển. Số đảng viên của Đảng ngày càng thêm đông. Đến tháng 4-1938, toàn Đảng có 1.597 đảng viên hoạt động bí mật và hơn 200 đảng viên hoạt động công khai. Số hội viên trong các tổ chức quần chúng công nhân, nông dân, phụ nữ, học sinh, cứu tế là 35.009 người
Cao trào dân chủ 1936-1939 là cuộc chuẩn bị lực lượng cho giai đoạn cách mạng 1939-1945. Qua cao trào đó, Đảng đã xây dựng được một đội ngũ cán bộ đông đảo, dày dạn trong đấu tranh, trưởng thành về tư tưởng chính trị và tổ chức và tích lũy thêm nhiều kinh nghiệm mới:
- Nắm vững hoàn cảnh cụ thể của cách mạng trong mỗi thời kỳ để xác định đúng kẻ thù và nhiệm vụ chính trị cụ thể trước mắt để huy động đến mức cao nhất lực lượng cách mạng và tiến bộ lên trận tuyến đấu tranh, triệt để khai thác những chỗ yếu của kẻ thù, tập trung ngọn lửa đấu tranh nhằm giành thắng lợi lớn mà so sánh lực lượng lúc đó cho phép, chuẩn bị điều kiện tiến lên giành những thắng lợi lớn hơn về sau.
- Phân tích chính xác thái độ chính trị của các giai cấp, các tầng lớp nhân dân, các đảng phái chính trị, thực hiện một liên minh dân chủ rộng rãi, kết hợp đúng đắn sự liên minh bên dưới với liên minh bên trên, lấy liên minh bên dưới - liên minh công nông làm nền tảng, xây dựng một mặt trận thống nhất rộng rãi phù hợp với yêu cầu của nhiệm vụ chính trị, phân hóa và cô lập cao độ kẻ thù.
- Sử dụng khéo léo các hình thức tổ chức và đấu tranh, kết hợp công khai với bí mật, hợp pháp với không hợp pháp, kết hợp các mặt đấu tranh kinh tế, chính trị, văn hóa, kết hợp đấu tranh của quần chúng với đấu tranh nghị trường, kết hợp tuyên truyền với tổ chức đấu tranh... giành thắng lợi trong từng cuộc đấu tranh, trong từng mặt trận, tiến lên giành thắng lợi lớn nhất cho cách mạng.
