Chính Thống giáo Đông phương

Ba Ngôi

Tín hữu Chính Thống giáo tin Thiên Chúa Ba Ngôi. Chúa Con và Chúa Thánh Linh lưu xuất từ Chúa Cha. Ba Ngôi là ba thân vị (hypostases) độc lập, có cùng một bản thể (ousia) – tự hữu, hằng hữu, và phi vật chất. Xác tín này được trình bày trong bản Tín điều Nicaea.

Tội lỗi và sự Cứu rỗi

Bản chất của con người, trước khi sa ngã, là tinh tuyền và vô tội. Nhưng hành động bất tuân Thiên Chúa của Adam và Eva trong Vườn Eden đã để tội lỗi và sự bại hoại thâm nhập vào bản chất tinh tuyền ấy. Tình trạng bất khiết này đã ngăn cản con người hưởng Vương quốc Thiên đàng. Song, khi Thiên Chúa hóa thân thành người trên dương thế, ngài đã thay đổi bản chất ấy bằng cách hiệp nhất con người với Thiên Chúa; do đó, Chúa Cơ Đốc thường được gọi là “Adam mới”. Bằng cách trở thành người, chết trên cây thập tự, và sống lại, ngài đã thánh hóa các phương tiện ân điển, nhờ đó chúng ta được trở lại với tình trạng tinh tuyền nguyên thủy và phục hòa với Thiên Chúa. Điều này Chính Thống giáo gọi là được cứu khỏi tình trạng bệnh tật của tội lỗi. Quyền năng của sự cứu rỗi giải thoát mọi người công chính khỏi quyền lực trói buộc của tội lỗi, kể từ buổi sáng thế, trong đó có cả Adam và Eva.

Phục sinh

Sự Phục sinh của Chúa Giê-xu là sự kiện trọng tâm trong lịch giáo nghi của Chính Thống giáo. Tín hữu Chính Thống giáo tin đây là một sự kiện lịch sử và Chúa Giê-xu thật sự sống lại trong thân xác. Chúa Giê-xu, Con Thiên Chúa, bị đóng đinh, sau khi chết, đến ngày thứ ba ngài sống lại để cứu rỗi nhân loại. Ngài đã giải thoát loài người khỏi quyền lực của hỏa ngục. Như thế, mọi kẻ tin đều có thể dự phần vào sự sống vĩnh hằng.

Kinh Thánh, Truyền thống Thánh

Chính Thống giáo xem mình là sự nối tiếp lịch sử từ hội thánh tiên khởi được thành lập bởi Chúa Cơ Đốc và các sứ đồ. Đức tin được truyền dạy bởi Chúa Giê-xu và các sứ đồ mặc lấy sức sống bởi Chúa Thánh Linh trong ngày Lễ Ngũ Tuần, được lưu truyền qua nhiều thế hệ, được gọi là Truyền thống Thánh. Lời chứng chủ yếu và có thẩm quyền cho Truyền thống Thánh là Kinh Thánh, được viết ra và được chuẩn thuận bởi các sứ đồ để ký thuật chân lý được mặc khải và lịch sử tiên khởi của hội thánh. Bởi vì Kinh Thánh được linh dẫn, nên được xem là trọng tâm của sự sống hội thánh.

Theo quan điểm Chính Thống giáo, Kinh Thánh luôn được giải thích trong nội hàm của Truyền thống Thánh. Truyền thống Thánh đã hình thành và quy điển Kinh Thánh. Tín hữu Chính Thống giáo tin rằng Kinh Thánh không độc lập với giáo hội, do dó, cách duy nhất để hiểu Kinh Thánh là giải thích Kinh Thánh trong nội dung truyền thống giáo hội.

Các lời chứng khác cho Truyền thống Thánh là giáo nghi, tranh tượng, nghị quyết của các công đồng, và giáo huấn của các Giáo phụ. Từ sự đồng thuận của các Giáo phụ (consensus patrum) mà người ta có thể hiểu biết sâu sắc và đầy đủ hơn về đời sống của giáo hội. Tín hữu Chính Thống giáo tin rằng quan điểm của từng giáo phụ riêng lẻ không được xem là vô ngộ (không sai lầm), nhưng sự đồng thuận của các giáo phụ sẽ giúp mang đến một sự hiểu biết chân xác về Kinh Thánh và các giáo thuyết.

Theotokos và các Thánh

Theotokos - Mẹ Thiên Chúa, một trong những tranh tượng được tôn kính nhất của Chính Thống giáo.

Chính Thống giáo tin rằng sự chết và sự tách rời linh hồn khỏi thể xác là không bình thường; là hậu quả của tình trạng sa ngã của loài người. Họ cũng tin rằng hội thánh bao gồm người sống và người đã khuất. Mọi người đang sống trên thiên đàng đều là thánh, dù tên tuổi của họ có được biết đến hay không. Tuy nhiên, có những vị thánh đặc biệt mà Chúa muốn chúng ta biết để noi theo. Khi một vị thánh được đa số trong giáo hội thừa nhận, một buổi lễ vinh danh được cử hành cho vị thánh này. Điều này không có nghĩa là phong thánh cho vị ấy, nhưng chỉ đơn giản là thừa nhận vị thánh và công bố cho toàn thể hội thánh được rõ. Các thánh được tôn kính nhưng không được sùng bái. Sự thờ phượng chỉ dành cho Thiên Chúa.

Nổi bật giữa các thánh là Nữ Đồng trinh Mary, Theotokos (“Mẹ Thiên Chúa”). Theotokos là người được Thiên Chúa chọn để trở nên mẹ của Chúa Giê-xu, Đấng Thần-Nhân. Chính Thống giáo tin rằng ngay từ lúc hoài thai, Giê-xu vừa là Thiên Chúa trọn vẹn vừa là Người trọn vẹn. Mary được gọi là Theotokos là sự xác quyết thần tính của đấng được hoài thai trong thân xác của bà. Tín hữu Chính Thống giáo tin rằng Mary là đồng trinh khi sanh hạ Giê-xu, bà không bị đau đớn, cũng không bị tổn thương, và bà đồng trinh mãi mãi. Do vị trí đặc biệt của Mary trong công cuộc cứu rỗi, bà được tôn trọng hơn các thánh khác. Do sự thánh khiết trong cuộc đời các thánh, thân thể và vật dụng của họ được giáo hội xem là thánh. Người ta thuật lại nhiều phép lạ liên quan đến các thánh tích, như chữa bệnh và chữa lành các vết thương.

Chung Thời học

Chính Thống giáo tin rằng khi chết linh hồn “tạm thời” tách rời khỏi thể xác, có thể sẽ ở một thời gian ngắn trên đất, sau khi chịu xét xử tạm thời, được đưa đến một trong hai nơi chốn: thiên đàng hoặc hỏa ngục (Chính Thống giáo không tin vào Ngục Luyện tội). Linh hồn ở trong tình trạng này cho đến ngày Phán xét Cuối cùng, khi đó linh hồn và thể xác được hợp nhất. Theo quan điểm này, tình yêu và lời cầu nguyện của người công chính có thể giúp thay đổi tình trạng các linh hồn đang ở âm phủ cho đến khi họ ứng hầu trong ngày phán xét chung thẩm. Đó là lý do giáo hội dành những ngày đặc biệt để cầu nguyện cho người chết.

Dù được xem là một phần của Kinh Thánh, sách Khải Huyền, theo quan điểm Chính Thống giáo, là sách thần bí. Không chỉ có rất ít luận giải về nội dung, sách Khải Huyền không bao giờ được đọc trong các lễ thờ phượng trong nhà thờ.

Hội họa và Kiến trúc

Chức sắc

Các chức sắc Chính Thống giáo: (Từ trái sang phải) Linh mục, hai Phó tế, Giám mục

Từ buổi sơ khai, giáo hội phát triển đến nhiều nơi, các nhà lãnh đạo hội thánh tại mỗi địa phương được gọi là episkopoi (người cai quản – Hi văn ἐπίσκοπος), tức là giám mục. Một chức vụ khác được thiết lập trong hội thánh là presbyter (trưởng lão – Hi văn πρεσβύτερος), sau trở thành “prester”, rồi “priest” (thầy tư tế hoặc linh mục), và diakonos (διάκονος, người phục vụ), về sau thành deacon (chấp sự hoặc phó tế).

Chỉ có các giám mục được yêu cầu phải sống độc thân, giáo hội cho phép linh mục và phó tế lập gia đình, và nên kết hôn trước khi được phong chức. Nhìn chung, linh mục giáo xứ được khuyến khích kết hôn, như vậy họ có đủ kinh nghiệm để khuyên bảo tín hữu trong các vấn đề hôn nhân và gia đình. Linh mục độc thân thường là tu sĩ sống trong các tu viện. Linh mục hoặc phó tế góa vợ không nên tái hôn, thường những người này sẽ vào tu viện. Tương tự, vợ góa của các linh mục cũng không nên tái hôn, mà vào tu viện khi con cái đã trưởng thành. Trước đây, phụ nữ có thể đảm nhiệm chức vụ phó tế. Tân Ước và các bản văn khác có đề cập đến vấn đề này. Các nữ phó tế từng được giao các chức trách mục vụ và giáo nghi. Mặc dù truyền thống này không được duy trì (lần cuối cùng phong chức phó tế cho một phụ nữ là trong thế kỷ 19), ngày nay xem ra không có lý do gì ngăn cản phụ nữ đảm trách chức phó tế.

Hội thánh Tiên khởi

Cơ Đốc giáo phát triển mau chóng trên toàn lãnh thổ Đế quốc La Mã, một phần nhờ tiếng Hi Lạp là chuyển ngữ (lingua franca) được sử dụng rộng rãi trong dân chúng, phần khác là do thông điệp Cơ Đốc được xem là mới và khác với các tôn giáo cũ của người La Mã và người Hi Lạp. Phao-lô và các sứ đồ khác đi khắp nơi trong Đế chế, trong đó có vùng Tiểu Á, thiết lập hội thánh trong các cộng đồng dân cư, từ thành Jerusalem và Xứ Thánh, đến Antioch và vùng phụ cận, đến La Mã, Alexandria, Athens, Thessalonika, và Byzantium. Byzantium về sau chiếm vị trí nổi bật ở phương đông, được mệnh danh là La Mã mới. Trong thời kỳ này, Cơ Đốc giáo cũng là mục tiêu của nhiều đợt bách hại, nhưng hội thánh vẫn tiếp tục phát triển. Năm 324, Hoàng đế Constantine chấm dứt các cuộc bách hại.

Trong thế kỷ thứ tư, hội thánh phát triển sâu rộng trên nhiều xứ sở, cũng là lúc xuất hiện nhiều giáo thuyết mới, đáng kể nhất là học thuyếtArius. Học thuyết này gây nhiều ảnh hưởng, đồng thời là nguyên nhân của những tranh luận thần học bên trong hội thánh. Constantine quyết định triệu tập một công đồng lớn nhằm xác lập các quan điểm thần học cho giáo hội.

Các Công đồng

Chính Thống giáo công nhận chín công đồng, được triệu tập từ năm 325 (Công đồng Nicaea) đến năm 1341 hoặc 1351 (Công đồng Constantinople thứ hai). Các công đồng này được triệu tập để giải quyết các tranh chấp thần học, đồng thời xác lập giáo lý và giáo luật cho Chính Thống giáo.

Các Dân tộc Slav

Trong thế kỷ thứ 9 và 10, Chính Thống giáo phát triển về phía Đông châu Âu, đến lãnh thổ Rus’ ở Kiev (một quốc gia thời Trung Cổ - tiền thân của Belarus, Nga, và Ukraine) nhờ những nỗ lực của Cyril và Methodius. Khi Rastislav, vua Moravia, yêu cầu Byzantium gởi giáo viên đến dạy người Moravia bằng ngôn ngữ của họ, Hoàng đế Byzantine, Michael III, chọn hai anh em Cyril và Methodius. Vì mẹ của họ là người Slav đến từ Thessaloniki, cả hai đều có thể sử dụng phương ngữ Slav để dịch Kinh Thánh và các sách kinh cầu nguyện. Khi các bản dịch của họ được những người sử dụng các phương ngữ khác sao chép, một ngôn ngữ văn chương gọi là tiếng Slav giáo hội cổ được hình thành. Được sai phái truyền giáo cho người Slav ở vùng Đại Moravia, Cyril và Methodius phải cạnh tranh với các giáo sĩ người Frank đến từ giáo phận Rôma. Năm 886, các môn đồ của họ bị trục xuất khỏi Moravia.

Một số trong những môn đồ của Cyril và Methodius như Clement, Naum (thuộc dòng dõi quý tộc Bulgaria), và Angelarius, trở lại Bulgaria. Tại đây, họ được Tsar Boris I đón tiếp. Trong một thời gian ngắn, những người này dạy các chức sắc Bulgaria bảng mẫu tự Glagolitic và các văn bản Kinh Thánh. Năm 893, ngôn ngữ Slav được công nhận là ngôn ngữ chính thức của giáo hội và nhà nước. Những thành công tại Bulgaria giúp đẩy mạnh các hoạt động qui đạo của các dân tộc Slav, đáng kể nhất là dân tộc Rus’, thủy tổ của các sắc dân Belarus, Nga, và Ukraine.

Một trong những yếu tố dẫn đến sự thành công trong công cuộc truyền giáo cho các dân tộc Slav là các nhà truyền giáo sử dụng ngôn ngữ địa phương thay vì tiếng Latin, không giống cách các giáo sĩ Roma vẫn làm. Hiện nay, Giáo hội Chính Thống Nga là giáo hội lớn nhất trong cộng đồng Chính Thống giáo.

Đại Ly giáo

Tu viện Stavronikita, Núi Athos, Hi Lạp.

Thế kỷ 11 chứng kiến cuộc Đại Ly giáo, chia cắt giáo hội thành hai phần, phương Tây với Giáo hội Công giáo Rôma, và phương Đông với Giáo hội Chính Thống Đông phương. Ngoài những bất đồng về thần học như mệnh đề filioque, và thẩm quyền của Giáo hoàng, những dị biệt về văn hóa và ngôn ngữ giữa hai nền văn hóa Latin và Hi Lạp cũng là những nhân tố quan trọng thúc đẩy sự chia cắt. Trước đó đã nảy sinh những bất đồng giữa hai nửa giáo hội.

Cuộc ly giáo được cho là nảy sinh từ sự chiếm đóng và cướp phá thành Constantinople trong cuộc Thánh chiến thứ tư năm 1204. Sự kiện tàn phá Nhà thờ Holy Wisdom và nỗ lực thiết lập Đế quốc Latin nhằm thay thế Đế quốc Byzantine trong năm 1204 vẫn là một mối hiềm thù giữa hai phía kéo dài cho đến ngày nay. Năm 2004, Giáo hoàng John Paul II chính thức xin lỗi về việc tàn phá thành Constantinople năm 1204; và lời xin lỗi được Thượng phụ Bartholomew thành Constantinople chấp nhận. Tuy nhiên, nhiều đồ vật bị đánh cắp như thánh tích, tài sản và nhiều món đồ khác, vẫn chưa được hoàn trả, nhưng còn lưu giữ ở phương Tây, nhất là ở Venice.

Năm 1272 đã có những nỗ lực hàn gắn phương Đông và phương Tây tại Công đồng Lyon lần thứ hai, và vào năm 1439 tại Công đồng Base. Nhưng cả hai công đồng đều bị cộng đồng Chính Thống giáo bác bỏ.