Về Sử thi Đăm Săn.

Sử thi Đăm Săn (bản do Đào Tử Chí dịch) gồm 7 khúc ca (còn gọi là chương) có cấu trúc chặt chẽ, xâu chuỗi một loạt tình tiết, mà mỗi tình tiết có thể được xem như một tích kể tương đối độc lập, xung quanh số phận nhân vật anh hùng trung tâm là Đăm Săn. Trình bày cốt truyện dưới hình thức lược đồ, có thể coi tác phẩm có bốn phần:

1. Phần thứ nhất: Đăm Săn làm chồng Hơ Nhị, Hơ Bhị trong bối cảnh cả cộng đồng theo tục nối dây (chuê nuê)

Chàng Đăm Săn tuấn tú tài ba lớn lên ở một ngôi làng to nhất và nhộn nhịp không đâu bằng. Đăm Săn đã có người yêu là nàng Hơ Bia. Theo lời dặn của ông nội, Hơ Nhị và Hơ Bhị cho người đến ép buộc Đăm Săn làm chồng. Hai người này cũng là hai cô gái đẹp. Lời dặn của ông Y Kla từ khi ông bế Hơ Nhị và cõng anh Y Đăm Săn ở trên lưng: "Tất nhiên ta không thể lấy cháu ta lâu được. Ta đã là một người già. Sau này cháu và Đăm Săn sẽ lấy nhau", được hai nàng tuyệt đối tuân thủ. Trước tình thế ấy, Đăm Săn có ý định coi thường, tránh mặt nhưng không được, muốn bồi thường bằng vật chất cũng không xong, chàng bỏ đi báo tin dữ cho Hơ Bia. Ông trời “chống gậy hèo” đến nhà họ thu xếp việc cưới hỏi. Đăm Săn bày ra một cuộc thi chạy, nhưng rồi Đăm Săn cũng phải thuận theo ý Hơ Nhị và Hơ Bhị ở lại nhà họ làm chồng (hết khúc 1).

Đăm Săn làm chồng nhưng không thiết tha với công việc lớn, suốt ngày bày trò chơi đẩy những thanh gỗ đến quên ăn quên ngủ. Anh chấp từng lượt năm trai làng mà lần nào Đăm Săn cũng thắng cuộc. Hai nàng tỏ ý không bằng lòng. Đăm Săn tức giận bỏ về nhà chị ruột, hai người đi tìm Đăm Săn bằng cách tự cõng nước ở suối như người ngang hàng với tôi tớ trong nhà chàng. Đăm Săn thấy thế, mềm lòng, nhưng chàng vẫn quyết dứt tình một lần nữa. Con voi dữ chỉ có Đăm Săn thuần phục được đã đưa chàng vào rừng, chàng tình cờ gặp một cây đa, có chùm nở đôi hoa, chùm nở ba hoa. Đăm Săn nảy ý định khều hoa để chơi. Chàng không biết cách lấy hoa cây đa. Hồn Đăm Săn lên gặp trời nhờ lấy hộ hoa. Trời nói cho biết sự thật con chịu lấy Hơ Nhị, Hơ Bhị ta sẽ cho cái cụm hoa ấy, Đăm Săn nói: Thà chếtcòn hơn. Ông trời lấy ống điếu gõ vào đầu Đăm Săn bảy lần chết đi sống lại. Đăm Săn phải chịu lấy nhưng vẫn còn ra điều kiện với trời là phải trở thành tù trưởng giàu mạnh, về với hai người, Đăm Săn vẫn cứ hờ hững. Trên đường đi, Đăm Săn chỉ quên áo khổmà tạt về nhà. Nhưng chàng đã ngủ quên, bỏ mặc hai chị em Hơ Nhị và Hơ Bhị ba đêm trong rừng lang thang đi tìm voi cho chàng. Hai chị của Đăm Săn phải đổ thiếc nấu chảy vào tai chàng, Đăm Săn mới tỉnh lại, đi tìm hai vợ chàng. Họ gặp nhau, hai nàng ngất lịm, chết đi, Đăm Săn nhai gạo mớm cho họ sống lại. Đăm Săn khóc nói rằng chàng chỉ tiếc chẳng lẽ con người đẹp thế mà phải chết, người trong như nước trong ống, sáng như nước trong bồn (hết khúc 2).

2.   Phần thứ hai: Đăm Săn chiến thắng các tù trưởng gian hùng, mở mang nghề rừng, nghề cá, xây dựng bản làng hùng mạnh.

Trở về nhà Hơ Nhị, Hơ Bhị làm chồng, Đăm Săn vẫn chơi quay từ sáng đến tối. Có người đến bán voi hay khi bữa cơm đã được dọn ra, Đăm Săn cũng chẳng về. Hơ Nhị không làm sao thay đổi được những thói đó của chàng. Khi đó có một tù trưởng láng giềng giàu có là Mtao Grư được tin đồn Hơ Nhị đẹp như ánh sáng mặt trời, một bầu trời nhấp nhánh đầy sao. Ngón tay thuôn như lông nhím, nghĩa là đẹp đến nỗi tất cả các vợ của hắn cũng không có ai sánh kịp. Mtao Grư cho tôi tớ dò la rồi tự mình cưỡi voi giả làm bạn của Đăm Săn đến thăm. Hắn được Hơ Nhị đốt cho con gà ấp, giết một con gà đẻ, giã gạo trắng long lanh để mời cơm rượu.

Mtao Grư giả vờ quên điếu khi đã lên voi ra vế. Hắn lừa để tự tay Hơ Nhị cầm điếu ra. Mtao Grư liền bế xốc nàng bỏ lên voi mà cướp đi. Hơ Bhị báo tin cho Đăm Săn. Chàng tức giận nổi trống thần mời tất cả bà con, tất cả bộ tộc người Mnông miệng rộng có tù trưởng mang vòng răng rắn, đến người bít tai xề có tù trưởng đem vòng cổ bằng răng hùm. Chàng phải gọi tất cả, gọi về hết những người ở phía đông cũng như phía tây theo chàng đi đánh một trận to. Đạo quân của chàng đi tràn ngập cả vùng. Đăm Săn ở giữa. Tiếng chiêng giục giã họ đi theo người tù trưởng oai hùng đầu đội khăn kép, vai mang túi da. Trước kẻ thù, Đăm Săn vô cùng dũng mãnh. Chàng múa khiên phát ra tiếng nhạc. Cây kiếm thép trên đầu chàng quay tít. Cây lao của chàng nhanh như một ngôi sao băng. Đăm Săn đã chiến thắng oanh liệt “kẻ đã lấy tim mình ra khỏi bụng” (lời Đăm Săn). Vừa bắt được nhiều tôi tớ, vừa chiếm được nhiều đất đai, chàng mở tiệc ăn mừng chiến công vừa đánh thắng, Chàng tuyên bố: phải làm lễ để thần linh giúp ta hoàn toàn hùng cường, để không còn ai bằng ta (hết khúc 3).

Đăm Săn kêu gọi buôn làng mau mau đi làm rẫy, họ đi kín một khu rừng, chặt cây đốt rẫy trên một khoảng rộng bằng bảy hòn núi. Chàng dạy tôi tớ đào đất cuốc cỏ. Trong khi đợi mưa, Đăm Săn lên trời theo một cây sào bằng vàng để xin thóc giống. Trời cho một thứ lúa thiêng, mỗi hạt gạo đủ cho một góc rẫy. Họ làm chòi đuổi thú. Đăm Săn ngủ luôn trong rừng gác. Còn Hơ Nhị, Hơ Bhị thì kẻ ngồi may áo bên cửa, người dệt vải dưới sàn nhà. Đăm Săn lại hô hào buôn làng: Tất cả ra xuống nước đi. Thế là, cả đoàn người đông như kiến ra sông. Họ chỉ lội xuống nước và chỉ trong chốc lát, họ đã mang lên đầy cá, tôm, cua.

Trong khi Đăm Săn đang bắt cá, một tù trưởng láng giềng hùng mạnh khác là Mtao Mxây cũng đến để lừa cướp Hơ Nhị. Hơn cả Mtao Grư, hắn có gông cùm tù binh chặt cả làng, lông chân hắn dày như đắp lên, lông mày hắn sắc như đá mài đi. Mắt hắn sáng ngời như vừa uống một chum rượu. Hắn có nhà trước hiên khắc mặt trăng, đầu cầu thang chạm mỏ con sáo, cầu thang rộng bằng chiếc chiếu, dẫu có hai người đi lên khiêng rượu, hai người đi xuống khiêng rượu cũng không chạm nhau. Lối vào nhà hắn đầy chông. Kẻ thù lần này mạnh hơn gấp bội. Đăm Săn cảm thấy nắng đốt cháy mặt. Chàng đem đạo quân mặc áo sắt, mặc áo thép, đeo gươm và khiên sáng như mặt trời đi hỏi tội Mtao Mxây. Đăm Săn dũng mãnh tự mình phá rào giáp chiến. Mũi lao của chàng như những con sao băng chớp sáng ngời trên đùi Mtao Mxây nhưng không đâm thủng được. Nhờ trời trợ giúp vũ khí là một cái chày ném vào lỗ tai Đăm Săn mới chiến thắng. Lễ ăn mừng được tổ chức lớn chưa từng có. Tiếng chiêng Đăm Săn vang vọng dưới đất, vượt qua mái nhà, vọng lên trời rồi lan lên khắp xứ. Người người đều truyền tụng Đăm Săn là một tù trưởng oanh liệt, hùng cường ngay từ trong lòng mẹ (hết khúc 4).

3.   Phần thứ ba: Đăm Săn chặt cây thần và đi bắt Nữ thần Mặt Trời về làm vợ.

Như mọi khi, Đăm Săn cũng chỉ nghỉ một ngày, ngủ một tối và một đêm. Một buổi sáng, chàng lại cất tiếng gọi cùng một lúc tất cả các làng: Làng Blô, làng Blang, làng Hoh, làng Hun đi đốn cây và lấy mây song. Đoàn người đi hàng trăm ngàn mang theo rìu cuốc vào rừng. Họ gặp một cây lớn chưa từng có phải một năm mới đi hết vòng gốc. Đăm Săn hỏi ra mới biết đó là cây Smuk, cây linh hồn của Hơ Nhị, Hơ Bhị. Đăm Săn không chút nghĩ ngợi, chàng ra lệnh: Vậy thì ta đốn cây này đi. Chàng ham làm việc quên cả thời gian, đã có bao chuyến trăng sáng đi qua, và ve sầu đã kêu lại một kì khác. Hơ Nhị, Hơ Bhị lên rừng tìm chàng. Biết chuyện, họ van xin chàng đủ mọi cách. Họ nói: Nếu cây sinh mệnh đổ thì cả hai người đều chết. Đăm Săn vẫn điềm nhiên vui vẻ như ngày lễ đầu năm. Cây đổ, hai nàng chết thật. Tôi tớ khóc rằng: Hỡi ông, các bà tôi chết cả rồi. Chúng tôi không còn ơi nữa!

Chúng tôi chỉ có một mình. Đăm Săn cũng khóc từ sáng đến tối, từ tối đến sáng nước mắt dòng một bát, chảy ngập cả chiếc chiếu. Đăm Săn lên trời bằng thang vàng. Chàng chụp cái đầu trời để bắt đền. Trời mách Đăm Săn lấy nhụy hoa rừng làm thuốc, lấy củ Chia ở rừng làm phép. Hai nàng sống lại. Đăm Săn vui mừng khôn xiết, chàng cho tôi tớ đánh chiêng để tiếng vàng tiếng bạc ngân lên. Chàng nói: Hơ Nhị, Hơ Bhị thật đã sống rồi. Cứ đánh lên đi. Hơ Nhị và Hơ Bhị mà trời đã cho ta để ta trở thành tù trưởng giàu mạnh đẩu đội khăn kép, vai mang túi da (hết khúc 5).

Niềm vui qua mau. Đăm Săn chỉ nghỉ một ngày, một đêm và một chiều. Một buổi sáng, chàng lại lên đường với ý định đi bắt Nữ thần Mặt trời về làm vợ. Chàng cho rằng chỉ có như vậy tù trưởng hết sức giàu mạnh, trên đời không ai bì kịp. Hơ Nhị, Hơ Bhị can ngăn không được. Các bạn là Tang Mang và Đam Pắc Quây khuyên nhủ cũng không xong. Đăm Săn cứ đi trong tiếng tăm lừng lẫy trên con đường đầy cọp và đầy rắn độc. Chàng bất chấp mọi hiểm nguy đe dọa tính mạng, cho dù phải vượt qua những cái bẫy đã được báo trước: Người ta đã cắm chông trên đường đi hái cà. Người ta đã cắm bẫy trên đường đi hái ớt. Tù trưởng vào, chết tù trưởng. Người giàu sang vào, cũng chết người giàu sang. Người gan dạ vào chết người gan dạ. Đăm Săn tuyên bố: Mặc kệ! Để tôi kiếm một lối đi. Tôi sẽ tới chỗ tôi muốn.Đăm Săn đã đến được nơi mình muốn và chàng ngỏ lời cầu hôn với Nữ thần Mặt trời. Nữ thần Mặt trời đẹp không ai sánh tày đã tiếp chàng như tiếp một thần linh mà danh tiếng đã vượt qua núi rừng tới thần ánh sáng, nhưng việc phải lấy Đăm Săn thì nàng từ chối. Bởi vì nàng là con trời. Nàng đi với Đăm Săn thì muôn vật sẽ chết hết. Đăm Săn trách cứ nữ thần. Chàng không thèm đếm xỉa tới lời khuyên của nữ thần. Chàng nói: Tôi không cần chết hay sống. Nói rồi chàng lên ngựa. Ngựa Đăm Săn chạy đua tốc độ với ánh sáng mặt trời nhưng không kịp. Đăm Săn chết ngập trong rừng đất đen đang tan chảy của bà Sun Y Rít.

Tang lễ người anh hùng Đăm Săn được tổ chức linh đình. Người vào đám đông không biết bao nhiêu mà kể. Hơ Nhị và Hơ Bhị khóc suốt ngày, khóc suốt đêm nước mắt ngập cả tay chân. Trong khi ấy, có một con ruồi bay vào miệng Hơ Âng. Hồn Đăm Săn đã đầu thai vào chị của nàng (hết khúc 6).

4.   Phần thứ tư: Chàng Đăm Săn tiếp tục nổi dậy.

Thời gian trôi qua. Một buổi sáng trên nương. Hơ Âng thấy bụng lớn lên, đầu vú thâm đen. Nàng sinh một đứa con trai. Thần linh mách bảo phải lấy tên cậu ruột đặt cho nó. Đăm Săn cháu “mới bằng quả dưa chuột, bằng quả dưa hồng đã biếtchọn chiêng, mua voi và đổi tôi tớ”. Chẳng có đứa nào nặn đất và leo thang giỏi bằng nó.

Nhà Hơ Nhị cầu hôn. Đăm Săn cháu về nhà Hơ Nhị làm chồng. Vì cái lẽ như Y Suh anh ruột Hơ Nhị nói: Lúc cậu chết thì cháu trai phải thay thế. Lúc dì chết thì cháu gái phải thay thế. Người này chết thì phải có người khác thay thế. Một năm mới lại đến. Đăm Săn cháu tổ chức lễ tết linh đình. Trống chiêng của Đăm Săn cháu lại vang lừng. Cháu bé đã trở thành một tù trưởng như cậu nó ngày xưa (hết khúc 7).